​​Агууехэ харгын эхин

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)

Эйнштейнһээ урид

wikipedia.org

Профессор Базар Барадин Агван Доржиевай Петербургда олоной урда хэлэгдэхэ үгые бэлдэлсэһэн. Элидхэлнь “Буддизм, как высшая идеологическая культура Востока” гэжэ нэрлэгдээ. Базар Барадин элидхэлые тобшолжо, тезисүүд болгоо юм. Тэрэ “буддизм для современного мира имеет не только историческое, но и теоретическое значение” гэжэ Агван хамбатай хамтын нэгэ бодолоо бэшэһэн юм. Буряадай мэдээжэ эрдэмтэн К. Герасимова 1964 ондо “Обновленческое движение бурятского ламаистского духовенства” гэһэн томо шэнжэлэлгэ хэблээ. Тэрээн соогоо энэ элидхэл тухай иигэжэ бэшээ: “Этот тезис (дээрэ дурдагдаһан) развёртывается рядом положений; первое из них трактует о великой идее кровного единства человеческого рода и всех живых существ». Энэ бодолдо мүнөөшье бүхыдэлхэй хүрэжэ ядаад байна.

Агван Доржиевта тэрэ үедэ залуу ябаһан Базар Барадин Цыбен Жамцарано хоёр ехэл дүтэ байгаа. “Наран” гэжэ хэблэл хэлсэһэн, вагиндра гэгдэһэн бэшэгэй сагаан толгой (алфавит) зохёоходонь дэмжэһэн, саашадаашье бодол нэгэн ябаһан юм. Буддын һургаал, бүхэдэлхэйн гүн ухаанай һалбари, хожомоо дэлхэйдэ үнэн сэсэн бодолой дэлгэрхэдэ, тон шухала гэжэ ойлгоһон буряад эрдэмтэдэй эгээл түрүүшүүлынь байгаа.

“Учение Будды, установленное созерцательно-умозрительным путём, подтверждается теорией Эйнштейна, установленной путём научных опытов», - гэжэ Базар Барадин бэшээ юм. Эндэ «установленной» гэжэ бэшэ, «подтверждённой» гэгдэхэ байгаа юм ааб даа: Альберт Эйнштейнэй хоёр «теори относительности» бии. Түрүүшынхинь “Специальная теория относительности» гэгдэдэг, удаадахинь “Общая теория относительности» гэжэ нэрлэгдэн, физикын эрдэм соо мүнхэрһэн гэжэ мэдээжэ. Түрүүшынхииень Эйнштейн 1905 ондо нээгээ, хоёрдохииень 1916 ондо – теэд хоюулаа “саарһан дээрэ” нээгдэһэн бэлэй (физикын урданай нээлтэнүүд дээрэ үндэһэлэн). Энэ “саарһан дээрэхи” тоололго – бодолнууд үнэн дээрээ зүб гэжэ 1920 гаран онуудаар баталагдажа эхилээ: нэн түрүүн “Общая теория относительности» гээшын зүбые эрдэмтэ шэнжэлэгшэ Майкельсон 1922 ондо наранай бүхыдөө хаагдан хиртэхэдэ, зүб гэжэ харуулаа, харин “Специальная теория относительности» эрдэмтэдэй дунда атом тухай шэнэ хараа бодолнуудай бии болоходо, саашадаа атомай гол (ядро) тухай шэнжэлэлгэнүүдэй, тэрэниие яагаад “буталхаб”, тиихэдэнь юун болохоб, “буталагдаһан” хоёр хэһэг бодосой шэнэ шэнжэ ямар янзаар харуулхаб гэхэ мэтын асуудалнууд бии боложо, шэнэ шэнжэлэлгэнүүд “атомые буталха” арга боломжонууд тухай элдэб янзын туршалганууд хэгдэжэ эхилээ. Эдэ ажалнууд атом бутархадаа, тон ехэ элшэ (энергия) газаашань үгэхэ гэһэн тобшололдо асараа. Тиигэжэ атомай элшэ хүсэн (атомная энергия) тухай ойлгогдоо. Бүхэдэлхэй атомай бомбын тэһэрхэдэл ойлгоо юм ааб даа. Эйнштейнын “саарһа хээлэжэ һуугаад” олоһон юумэн энэ болоһон гээшэ.

Буддын һургаал ухаанай хүсөөр хэдэн мянган жэлэй саада тээ түрэжэ эхилһэн түүхэтэй. “Саарһан дээрэ” бэшэ, юрэл хүнэй “сагаан тархи” соо бүтэһэн һургаал мүнөө үеын физикын дээдэ хүгжэлтэ болоһон квантова механика, физика элементарных частиц боложо һалбарһан эрдэмүүд гэгдэһэн орёо нарин юумэнүүдээр адлидхагдан сасуулагдахадаа, гайхалтай һонин баримтануудые асардаг.

Харин мүнөө манай гайхаха юумэн юун бэ гэхэдэ, 1920 гаран онуудаар Эйнштейнэй эрдэмэй ойлгосонуудай, тэрээнтэй холбоотой Нильс Бор, Макс Планкын атом доторхи шэнжэ шанарые үргэн олондо үшөө ойлгуулаагүй байхада, манай буряад эрдэмтэд Агван Доржиев, Базар Барадин, Цыбен Жамцарано энээн тухай мэдээд байгаа бшуу! Тиихэдэ эдэмнай физикын эрдэм үзөөгүй хүнүүд һэн...

Ц.Жамцарано иигэжэ бэшэһэн юм: “В основном учение Будды не расходится с наукой”.

Агван Доржиев Буддын һургаалые ехэ гүнзэгыгөөр сагай ябасатай тааруулан хаража, шэнжэжэ ябадаг байгаа. Нэгэ жэшээ дурдая: “Живя в Советском государстве, вы все не можете знать и не слышать о западноевропейских партиях, которые называют своим учителем Карла Маркса, но служат богачам и стоят на продолжении угнетения народов буддийских и других стран Востока. С учением Сиддарты случилось то же самое, что с учением Маркса в Западной Европе. Следовательно, пленение верхов носителей учения Будды высшими властями не лежит в сущности учения, а в сущности этого мира, его строения, противном духу истины, провозглашённой всесовершеннейшим учителем».

Вернадский мэтээр

Агван Доржиев – цанид хамба гэжэ зиндаада ХIII Далай ламын багша болоходоо, ламын шажан баригшадай һаналаар үргэгдөө юм. Энэ үндэр нэрэ зэргэ мүнөөнэйхеэр ородоор хэлэхэдэ, «учитель – философ» гээшэ.

Философи – үнэн дээрээ бүхэдэлхэйн гүн ухаан бодол. Философи – арад зоной анхан бодолоор, эрдэмэй болон ниигэмэй хүгжэлтын, хубилалтын ябасаар элдэб шэнжэ шанартай болоһон юм ааб даа.

Теэд үнэн, нигүүлэсхы (сущностное познание) гүнзэгы ухаан тээшэ Будда бурханай заабаряар дабшажа ябаһан үсөөн тоото хүнүүдэй нэгэн Агван Доржиев болоно. “Буддизм - есть учение об освобождении от темноты и невежества путём познания и достижения высшей степени интеллектуального развития”, – гэжэ цанид хамбын хэлэһэн үгэнүүд ород хэлэн дээрэ үлэһэн юм.

Базар Барадин иимэ бодол хэлэһэн: «Агван Доржиев хүнэй ами наһан ами зуужа, дэлхэй дээрэ бии болоһон түрэлтэнэйхитэй нэгэн ехэ уг унгитай гэжэ мэдэдэг байгаа. Эндэ нэгэ юумэ дурдаагүйдэ аргагүй: энэ болбол мүнөө үеын эрдэм мэдэсын, хүн түрэлтэнэй олон юумэ нэгэдхэн бисалгадаг ухаан бодолой үнэн ехэ холбоо, үндэһэн гээшэ».

Энэ манай хэлэгшые нэн түрүүн гайхамшагта ехэ эрдэмтэн В.И. Вернадский тодорхойлон, ухаан бодолой (хүн түрэлтэнэй) нээлтэ гэжэ бүхэдэлхэйн соёл гэгээрэлдэ нэмэри болгон оруулһан.

24smi.org

В.И. Вернадский 1863 ондо түрэһэн, 1943 ондо наһа бараа. Агван Доржиев 1853 ондо түрөөд, 1938 ондо алтан дэлхэйгээ орхёо. Эдэ онуудые зэргэсүүлхэдэ, Вернадский Доржиев хоёр нэгэл үеын хүнүүд болошоно: нэгэниинь Баруун зүгэй эрдэмтэн, нүгөөдэнь – Зүүн зүгэй. Мүнөө манда юугээрээб гайхалтайб гэхэдэ, бүхы дэлхэйдэ ами зуужа ерэһэшүүлэй үнэн ехэ уг унгиин удха шанарай шэнжэ шанар тухай нэгэн адли бодол дэлхэйдэ баталан хэлэжэ үлөөһэн байна.

Базар Барадинай манай дээрэ дурдаһан бодолдо үшөө эрьее: “Агван Доржиев хүнэй ами наһан ами зуужа дэлхэй дээрэ бии болоһон түрэлтэнэйхитэй нэгэн ехэ уг унгитай гэжэ мэдэдэг байгаа”.

Агван Доржиевай үедэ нэгэ агууехэ хүн Россида байгаа юм: тэрэ Владимир Иванович Вернадский. Геохими, биогеохими, гидрогеологи, радиологи гэхэ мэтын шэнэ үедэ бии боложо, хүгжэжэ эхилһэн эрдэмүүдэй эхи табиһан, табилсаһаншье хүн юм. Петербургын гэгдэдэг Академиин гэшүүн боложо, 1912 ондо һунгагдаһан гээшэ. Тэрэл үедэ Агван Доржиев Петербургын эрдэмтэдэй дунда нэрээ нэрлүүлжэ бии болоо. Владимир Вернадский Агван Доржиев хоёр танилсаагүй байгаа ёһотой, тиибэшье ухаан бодолойнгоо талаар бэе бэедээ ехээр дүтэлһэн байна.

Эндэ Россиин Хуряангы энциклопедиһээ Вернадский тухай статьягай хэһэг буряадшалангүй үгөө һаа дээрэ гэжэ һанагдана: “Идеи В.И. Вернадского сыграли выдающуюся роль в становлении современной научной картины мира. В центре его естественно-научных и философских интересов – разработка целостного учения о биосфере, живом веществе (организующем земную оболочку) и эволюции биосферы в ноосферу, в которой человеческий разум и деятельность, научная мысль становятся определяющим фактором развития, мощной силой, сравнимой по своему воздействию на природу с геологическими процессами».

Иигэжэ Агван Доржиев Владимир Вернадский хоёр амиды бодос багтааһан биосферэ болон хүнэй ухаанһаа хүгжэхэ ноосферэ хоёрой бэе бэедээ шэлжэн орохо зам тухай өөһэд өөһэдынгөө эрдэм ухаагаар хүн түрэлтэндэ ойлгуулһан байна ха юм!

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)