​Улас тогтоолгын уг унги

Зураг дээрэ: хоёрдохи рядта зүүн гарһаа гурбадахи – М.Амагаев, табадахи – М.Ербанов, зургаадахи – В. Трубачеев

(Түгэсхэл. Эхиниинь урдахи дугаарнуудта).

Хэдэн жэл үнгэрхэдэ, Монголой Хүбсэгэл далай дээрэ баһал парк эмхидхэгдээ бэлэй. Тоджиин парк Буряадай Түнхэнэй парктай Жойгон аршаан оруулалсан, хүршэ юм. Россиин сэрэгэй жанжан Шойгу Жойгон аршаанда Путинтай хоёр дахин ерээд байна, яагаашье һаа, минии һанаанда энэ ушар һайнаар тудана.

Эндэ нэгэ юумэн тухай хэлэхэ ёһотойбди гэжэ бодоноб. Улаан-Үдэдэ Россиин болон Буряадай нэгэдэлдэ зорюулагдаһан ойн баярта Шойгу Президент Медведевтэй ерэһэн юм. “Байгал” зочид буудалда байтараа, хэндэшье хэлэнгүй, гэнтэ гаража ябашоод, сагдаанарай дунда үймөө татаһан гээшэ. Үндэр тушаалта айлшан олдоходоо, Хангаловай нэрэмжэтэ Түүхын музей соо хоёр эрдэмтэ ажалшадтай «түүхэ шудалжа» байһан юм. Хэдэн жэлэй саада тээ биологиин ехэ эрдэмтэ Ц.З. Доржиев Кызыл ошоод бусахадаа, Шойгугай ударидажа хэблэһэн 10 гаран академическэ удхатай номуудые эблүүлжэ абаад ерэбэ гээшэ. Тува тухай бэшэгдэһэн, үни сагһаа суглуулагдаһан тон үнэтэй сэнтэй, мүнөө шухаг болошоһон юумэнүүд байба.

Хүршэ угсаатанай харилсаан

Дээрэ хэлэгдэһэн Сибириин республикануудаар, мүн Новосибирск, Красноярск, Минусинск болон бусад хотонуудаар эрдэмэй, соёлой хараа бодолтойгоор аяншалжа, Тувагаар ябахадаа, Шойгугай эсэгэнь уран зохёолшо, Тыва Республикын түрэл хэлэн дээрэхи сониной эрхилэгшэ байһан юм гэжэ ойлгоо һэм.

Манай Хоца Намсараев Тувагай Салчак Тока хоёр ехэ нүхэд байһан юм. Тэдэнэр олон жэлдэ СССР-эй Верховно Соведэй гэшүүд байгаа. Хоюулаа шатар наадаха дуратай, нэгэ купе соо түмэр харгыгаар нютагаа бусадаг һэн. Тэдээн тухай шог зугаашье бии юм. «Хоца» гээшэнь Хуса, «Тока» - Тэхэ ха юм. Энээниие Тувадашье мэдэхэ байгаа һэн. Тува буряад зонууд эртэ урданай холбоотой байһанайнь гэршэ бии юм. Эдэ арадууднай Буддын шажантай байгаа – Агван Доржиев Тувада ошоходоо, Түнхэн, Ахаар сэхэ гарадаг байгаа. Жойгоной аршаан шадар ажаһуудаг зониие түнхэнэйхид «жүгдэ» гэдэг байгаа. Һүүлэй үе болотор иимэ угтай зониие хэлэдэг һэн. Тувае Түнхэндэ Тагна Түби гэдэг, сүм дээрэнь зонииень “уряанхай” гэдэг һэн.

«Уряанхай» угсаатан тухай Грумм-Гржимайлогой «Западная Монголия и Урянхайский край» ехэ монографи болон бусад эрдэмэй сударнууд соо хэлэгдэнхэй. Монголдо Хүбсэгэл далай шадар уряанхай зон мүнөөшье ажаһууна. Чингис хаанай үеын, баһал монголнуудые нэгэдхэхэ гэжэ, тэрээнтэй тэмсэһэн Сүбэдэй баатарые уряанхай хүн гэжэ “Монголой нюуса тобшо” элирхэйлнэ. Джамуха Тагна уулада Чингистэ баригдажа, тэндэ хүдөөлүүлэгдэһэн юм. Энээн тухайнь «Нюуса тобшодо» хэлэгдэнэ. Джамухын болдог (толгой, уула) гэгдэһэн толгой хада мүнөөнэй Аха Түнхэн хоёрой хоорондо, Эрхүү мүрэнэй голдо бии юм.

Уряанхай гэжэ Бурхан Халдун уулын эзэн тухай «Монголой нюуса тобшо» соо хэлэгдэнэ: «Шинчи баян уряанхай». Тиимэһээ «уряанхай» угсаатан Тагна уула, Хүбсэгэл далайһаа аяар Хэнтэй уулын Бурхан Халдун хүрэтэр мэдээжэ байһан байна. «Нюуса тобшодо» хэлэгдэһээр, Бурхан Халдун уула хори түмэдэй ажаһуудаг газарһаа холо бэшэ гэжэ ойлгонобди: Хорилардай мэргэн хорилар обогтон боложо, Шинчи баян уряанхайн Бурхан Халдунда нүүжэ ошоод, тэндэ Алан Гуа үхиниинь хадамда гаража, Чингис хаанай уг унгиин эхи табиһан ха юм.

Эртынгээ түүхэ мартангүй...

Уряанхадые, нукусые (нохос), хунгирадые (хонгирад) түрэл зоноо хүтэлбэрилжэ, Эргэнэ – хон гэдэг эртынгээ уула хада соо оршоһон нютагһаа гараһан юм (вышли из прародины монголов) гэжэ Рашид-ад-дин бэшэһэн юм. Энээниие «Нюуса тобшоһоо» урид монголшуудта байһан «Алтан дэбтэр» гэһэн зохёолһоо абаһан тэрэ юм. «Нюуса тобшо» 1240 ондо бэшэгдэжэ дүүргэгдэһэн юм гэжэ хэлэгдэһэн байдаг. Монголшуудай уг унгинар Эргэнэхонһоо VIII зуун жэлдэ тойрон гараһан гэжэ тоолохоор. Энэ тобшололһоо үндэһэлэн, буряад-монгол зон монгол угсаатанай (мүншье тува зоной) уг унгиие, эртын түүхые мартаагүй ябаһыень баталха ёһотойбди.

Тиимэһээ буряад-монгол хубисхалшад арадайнгаа бэеэ даанги байдалай түлөө тэмсэхэдээ, Зүүн Монголһоо Баруун Монгол, Үбэр Монголһоо Тува нютагууд хүрэтэр нэгэл түрэл зонуудайнгаа түлөө тэмсэнэ гээшэбди гэһэн бодолтой ябаһан гэжэ ойлгонобди. Ямаршье «эксперт революции» гэһэн үзэл бодол үгы байгаа, «панмонголизм» гэгдэһэн хүдэлөөнһөө бэшэ, эртэ урдынгаа түрэл холбоое сахижа ябаһыень харуулна. Хэрбэеэ Коминтерн энээниие хэрэглээ хадаа арадуудай эртын ехэ түүхын холбоон дээрэ үндэһэлөө гээшэ.

Хара һанаатанай хабиралдаан

Буряад-Монголой республикын тогтолго уласхоорондын, арадуудай хоорондын удха шанартай, уг унгиһаа ушартай байгаа. 1930-аад оной засаг буляалдалгын үеые харуулһан гэршэ эндэ дурдая. 1937 оной ноябриин 11-дэ Уласхоорондын Ленинэй дээдэ һургуулиин парткомдо Гершензон гэһэн хүнһөө мэдүүлгэ ороо: «Сегодня, т.е. 11 ноября 1937 г., я узнал, что бывший ректор Ленинградского института востоковедения Амагаев арестован как враг народа, а посему считаю своим долгом довести до сведения парткома, что Амагаев был близким другом т.Нацова. Я жил рядом с комнатой Т. Нацова и частенько видел, как Амагаев приезжал из Ленинграда в Москву и останавливался у т. Нацова. Амагаева всегда ждал радушный приём».

Үзэл бодолой үһэрилдөөн соо (үнэн дээрээ засагай түлөө тэмсэл байгаа юм ааб даа) элдэб шалтагуудһаа һүжэрһэн хардалгануудай үеые энэ мэдүүлгэ харуулна. Эндэ ямаршье үзэл бодолой үһэрилдөөнэй үгы байһаниинь ойлгосотой. Ямаршьеб хара аминай (атаархал гү, али бэе бэеэ ойлголсонгүй, бэе бэеэ үзэн ядалга гү) ушартай мэдүүлгэ (хара муухай хардалгын бэшэг) гэжэ хэнэйшье ойлгохоор. Гершензон Нацовтай хүршэ таһаг соо амидаржа байха үедөө хойноһоонь гэтэжэ, үүдэнэй суургын солоохойдо шэхээ, нюдөө няагаад, унтаншьегүй гэхээр һахидаг хүн байһанаа өөрөө бэшэг соогоо гэршэлнэ ха юм! «Учёный учёного сажал, сосед – соседа» гэжэ Л.Н. Гумилёв ямаршье үзэл бодолой тэмсэл (политика) бэшэ, юрэл хара һанаатанай хабиралдаан байһан тухайнь хурсаар хэлэһэн юм.

Тэдэ хара һанаатан «политическэ бдительность» гэжэ юумые өөһэдөөл һанаһан ха юм. Мүнөө сагта засагай түлөө тэмсэгшэд «команда» гэжэ олониитын түлөө бэшэ, хубиин, «бүлэг зоной» оролдосые арад зонһоо нюужа, халхалжа һанаад, зохёогоод байна бшуу! Түүхэдэ болоһон юумэнүүд ямар нэгэн аргаар хубилжа худхажа ерэдэг гээшэ үнэн лэ ха юм...

Эндэ хоёр һэжэг бодол бии: «Гершензон» обог, мүн Буряад-Монголой гурбан ударидагшадые нэгэ мүһэн саазалжархиһаниинь. Эдэ бодолнууд М. Берман тээшэ һабагша татана ха гэжэ һанахаар. М. Берман республикын тогтоходо, Бурревкомой гэшүүн гэгдэжэ, хатуу засагай (ОГПУ) үмэнэһөө табигдаһан ха юм. Хожомынь начальник Главного управления лагерей и поселений ябаа, теэд 1938 ондосаазалуулагдаа.

Берман манай республикада өөрынгөө мүр сараа үлөөһэн лэ байна ёһотой. Юуб гэхэдэ, тэрэ үеын НКВД-дэ (ОГПУ) Троцкиин сагтаа дээшэнь татаһан хүнүүд хаа-хаанагүй тон олон һэн.

Буряад-Монголой республикые ударидаха хүсыень, нэгэн доро ондо ондоо ажалда ябаһан (Монголдо, Тувада, Москвада, Ленинградташье) эрхим хүбүүдыень толгой тоншожо саазалхадаа, түрмэ сүлэлгэдэшье ябуулхадаа, нэгэ бүлэг зон харата хэрэгтэ эблэржэ хэһэн гэжэ һанагдана. Буряадай эрхим тэмсэлшэдые усадхан дараад, өөһэдынгөө тала баригшадые һууридань табиха түсэбтэй байгаа: «свято место пусто не бывает» гэһэн ород оньһон үгэ һаная. Энэ харата муухай хэрэгэй үнэниинь нэгэтэ бултайжа, элиржэ гараха.

moy-ulan-ude.livejournal.com сайтһаа гэрэл зураг абтаба