ХОНИНОЙ МЯХАН
Пиихан урда Хүнтэй дээрэ трактористаар хүдэлдэг hэн. Һал дээрэ хазагар Бадаали hалууршанаар ажаллаха.
Нэгэтэ Пииханай ажалдаа байхада, нэгэ тарган хониниинь үгы болошобо. Шалсама hамганиинь хониёо бэдэрээд олобогүй. Пиихан үдэшэ ажалhаа бусажа ябахадаа, Бадаалинда өөр хэрэгээр гэртэнь оробо. Гэртэ ороходонь, булта столдоо hуунхай, hая шанаhан хониной мяха гаргаад, эдижэ hууба.
Пииханай орожо ерэхэдэ: «Дээшээ гаража hуугыш! Хониной мяханhаа эдилсыш! Yдэшын боро эдеэнhээ ама хүрыш! Хони гаргаhан айлhаа займаар абаабди», – гэжэ байгаад Бадаалиин hамган Сэпэлхээн Пииханиие столдо hуулгаба. Пиихан садатараа хониной мяха эдеэд, гэртээ ерээ hэн. Шалсама hамганайнгаа эдеэлыш гэхэдэнь, Бадаалинда орожо, hая гаргаhан хониной мяха эдеэб гэбэ.
Пииханайнгаа иигэжэ хэлэхэдэнь, хонимнай хайшаа үгы болошооб гэжэ Шалсама тухайлба.
Yглөөнэй наранай гарахаhаа урда тээ оронhоо ходоржо гараhаар, Бадаалинайда ошожо, хонинойнгоо арhа бэдэрхэдэнь олдоношьегүй. Тиигээд гэрэйнь хажууда ерээд, хэрэнсы доро харан гэhээнь, тэрэ үгы болошоhон хонинойнь арhан зада эбхүүлэнхэй хэбтэжэ байба. Шалсама түргэн хонинойнгоо арhа шүүрэжэ абаад, гэртэнь гүйжэ ороод, Сэпэлхээндэ харуулба. Yглөөгүүр эртэ иимэ айлшаниие харахаб гэжэ мэдээгүй байhан Сэпэлхээн ехээр тэбдэшэбэ.
«Таанадта хэнэй хэhэн хонин байха юм? Юундэ хүнэй хони хулуугаад, алажа эдибэ гээшэбта? Хониноймни мяха баранииень, дээрэнь үшөө хорин түхэриг нэмэлсэжэ үгөөгүй hаатнай, сагдаанарта мэнэ гэhээр ошожо хонходоод, абяа дуулгахаб!» – гэжэ занан hагад хэлэбэ.
Сэпэлхээн ехээр мэгдэжэ, бүхы мяхыень хорин түхэриг жолоотойгоор тэрэ сагтань Шалсамаада барюулжархиба.
«Саашань бү дуулгаарайл даа, алдуу болошоо, хүлисыш даа, Шалсама!» – гэжэ Сэпэлхээн ехэ хайратайгаар, нюдэнhөө нёлбоhо дуhаажа байгаад гуйхадань, Шалсама иигэжэ харюу үгөө бэлэй:
«Дахин юумэ хулуужа байхыетнай хараа hаа, hайн гэжэ хэлэхэгүйбди. Өөрынгөө нютагай сүүдлэлгэ хэжэ, нэгэ хэды часай болзор үгөөд, түргэн тосхонhоо үлдэжэ ябуулхабди!».
Иимэ хатуу харюу абаад, уданшьегүй Бадаалинтан ондоо тосхон руу нүүжэ ябаа hэн.
Тракторист Пииханай Бадаалинда орожо, өөрынгөө тэжээhэн хониной мяха мэдэнгүйгөөр, садатараа эдеэд ябаhаниинь ехэ hонирхолтой.
МОДО БЭЛДЭЛГЫН БРИГАДА
Урда Ихаадай хадада колхозой барилгашадай модо бэлдэлгэдэ амяараа бригада ажалладаг байгаа. Хада гарахынгаа урда тээ ехэ бэлэдхэл хэдэг hэн. Хүн бүхэн өөрынгөө унтари, hарадаа хүрэхэ тамхи, зуруул, мүн баhа нэгэ-нэгэ шэл спирт абаад ошодог байhан заншалтай бэлэй. «Беларусь» тракторайнгаа жолоошонтой хамта долоон хүнhөө бүридэhэн бригада соо Һинуулгын Хэшэгтэ баhа ябалсадаг hэн. Yглөөгүүр тракторай газаань ерэхэдэ, Хэшэгтэ унтарияа тэргэ дээрэ hуугаад ябаhан табан хүбүүдтэ hарбайжа үгөөд, түргэн гүйдэл дундаа дахин гэртээ орошобо. Ycэгэлдэрэй дэлгүүрhээ худалдажа абаhан шэлтэй спиртэеэ гартаа баряад, гэр соогуураа ябажа ябатарнь, газааhаа hамганиинь орожо ерэбэ. Һамгандаа архи абаа гэжэ hэжэг түрэхэгүйн тула унтариингаа таhалга соо ороод, шэлтэй спиртэеэ ноолуур пудуушханууд доро шэглэжэрхибэ. Һамганайнгаа удаан гэртэhээ гарахагүйдэнь, hууха байха байраяа оложо ядаад, иигэжэ хэлэбэ: «Намдашни ноолуур пудуушха хэ-рэгтэй болоод байна даа, ондоо пудуушха дээрэ унтажа шаданагүйб», – гээд, үнөөхи шэлтэй спиртэеэ ноолуур пудуушхаараа оройгоод, тоhон болоhон гараараа зада бажуугаад, дээрэhээнь дэгэлээрээ орёогоод, газаашань гаргажа, тэргэ дээрэ hуужа байhан хүбүүдтэ дамжуулба. Ноолуур пудуушхань хаб хара тоhон болошобо.
«Зай, яахаб даа, болохо юумэн болоо! – гэжэ хэлээд, Хэшэгтэ тракторайнгаа тэргэ дээрэ гаража hууба.
Зармаад мүрэнэй саана мүргэлэй газарта хүрөөд, нэгэ шэл спиртэеэ шэнгэрүүлжэ уhа нэмээд, уужа оробо. Дахин үшөө нэмэжэ, шэл архияа уугаад, нэгэ заа болоhон хойно залуу хүбүүд hогтожо эхилбэ. Юун дээрэhээшьеб даа, мэдэхын аргагүй, тэдэ хүбүүд гэнтэ тэргэ дээрээ сохилдожо оробо. Энэ бүгэдые хаража, Хэшэгтэ тэсэжэ ядаад, урда хадынгаа ой соо орохынгоо урда тээ жолоошондоо хандажа, трактораа зогсоохо гэбэ.
«Зай, хүбүүд, ябажа ябаhан тракторай тэргэ дээрэ сохилдоходо аймшагтай, мэдэнгүй тэргэ дээрэhээ унабал, гараа, хүлөө хухалжа болохот, гуталнуудаа тайлаад, газарта буугаад, хэдышье сохилдогты», – гэжэ хэлэбэ. Хүбүүд түргэн гуталнуудаа тайлажа, газарта hүрэжэ буугаад, дахин сохилдожо оробо. Булта нюур нюурнуудтаа ёборгын нэгэ хэды адиста хүртөөд, тэнхээгээ барахадаа, газарта хэбтэжэ амарба.
«Наншалдаантнай дүүрэбэ гү, али үгы гү, юундэ хэбтэбэт? – гэжэ Хэшэгтын ооглоходо, хүбүүд барандаа тэрэ сагтаа газарhаа hүрэжэ бодоод, тракторайнгаа тэргэ дээрэ абиржа гараад, ехэ аягүйрхэhэн мэтэ доошоо хараад, аниргүй hууба.
Уданшьегүй трактор хүнхинэhөөр, бригадынгаа модо бэлдэлгын байрадаа хүрэжэ ерээ бэлэй.
ЭДЕЭ ШАНАХА ТОГООШОН
Һинуулгын Хэшэгтэ модо отолхо, сабшахадаа ехэ бэрхэ, дүй дүршэлтэй хүн гэжэ булта бригадынхид мэдэдэг hэн. Нэгэтэ Хэшэгтын амарха дураниинь хүрөөд: «Энэ үдэр битнай эдеэ шанаха тогоошоноор үлэхэмни», – гэбэ.
Хэшэгтэ тогоошоной ажал ехэ бэлэн ажал юм ааб даа гэжэ hанадаг hэн. Yдын хоолдо шүлэ, сай шанаха ёhотой. Хажуугаарнь үшөө угааха табагуудта уhа халааха, хартаабха зулаха, хилээмэ юhэхэ хэрэгтэй…
Хэшэгтэ наадажа шог ёгтолходоо, ехэ хэрзэгыгээр аашалдаг, хүниие ямарханшье ушаралда оруулдаг hэн.
Эгээл түрүүн галаа түлижэ, шүлөө шанаад, мүн баhа сайгаашье бусалгаба. Аяга табагуудаа угааха уhа халаабагүй. Yдын хоолой сагай аалихан дүтэлжэ ерэхэдэнь, Хэшэгтэ арбаад табагай оёортонь зааханаар шүлэнhөө хээд, газаа хэрэнсы дээрэ табяад, нохойгоо дуудаба. Нохойнь ехэ баяртайгаар hүүлээ шарбан байжа гүйжэ ерээд, булта табагуудыень ялалзатар долёожорхибо. Хэшэгтэ тэрэ табагуудаа газааhаа баранииень суглуулаад, стол дээрээ табижа байхадань, бригадирынь орожо ерэбэ. Хэшэгтын бригадиртаа шүлэ аягалха гэхэдэнь, бригадир гараараа табагууд тээшэнь заагаад: «Эдэ табагуудшни досоогоо сэбэр аад, газаагаа юундэ иимэ муухай гээшэб? Ши, нүхэр, минии ажаглахада, эдэ табагуудайнгаа оёорто нэгэ жаа шүлэнhөө хээд, нохойдоо долёолгоо гүш даа? Зай, мүнөө түргэн уhанhаа халаагаад, эдэ табагуудаа минии хараhаар байтар, баранииень угаа, дахин шамайе эдеэ шанаха тогоошоноор табихагүйбди!» – гэжэ хэлээд, бригадир hахин hагад табагуудынь угаалгаа hэн. Тиигэжэ Хэшэгтэ бригадиртаа хэhээлгэhэн юм.
УТА ГООГОҺОН (МАНГИР)
Yбhэ хуряалгын саг түлэг дундаа ябажа байба. Yдэ багаар колхозой түрүүлэгшэ ерэхэ гэжэ бригадынхид ехэ хүлеэнги хэбэртэй. Yбhэнэй бригадын эдеэ шанадаг тогоошон hая гаргаhан хониной мяхаар амтатай гэгшын шүлэ шанаба. Һинуулгын Хэшэгтын адаглажа харан гэхэдэнь, эдеэ шанадаг тогоошон шүлэн соогоо мангир хээгүй хэбэртэй. Энээхэнииень ажаглаад, Хэшэгтэ гүйдэл дундаа ойр тойрон ургажа байhан ута гэгшын гоогоhонуудые түүгээд, шүлэнэй тогоон соо абяагүйхэнөөрхэжэрхибэ.
Уданшьегүй колхозой түрүүлэгшэ, парторг болон бусад колхозой ноёд отогтонь хүрэжэ ерэбэ. Айлшадаа столдоо hуулгаад, бригадын тогоошон бултандань амтатай гэгшын шүлэ аягалба. Колхозой түрүүлэгшын шүлэеэ халбагадан уужа байтарнь, ута гэгшын гоогоhон аман соонь ороод торолдошобо. Мүн баhа бэшэшье ноёдой табагууд соо ута гоогоhод тамаралдажа байгаа бэлэй.
Колхозой түрүүлэгшэ үбhэнэй бригадын эдеэ шанадаг тогоошониие дуудажа асараад: «Энэ мангираа юундэ хэршээд хээгүйбта? Яагаа зүрхэгүй тогоошон гээшэбши? Хаана хараа hэмши, гоогоhо отолонгүй эдеэн соо хэдэг юм?» – гэжэ байгаад зэмэлжэ, гааража байхадань, Һинуулгын Хэшэгтэ тээ саана ошоод, ила хатажа байгаа бэлэй.
Колхозойнгоо ноёдой ябаhан хойно үбhэнэй бригадынхид үдынгөө хоолдо ерэбэ. Тогоошон Һинуулгын Хэшэгтэhээ бэшэ, хэн иигэжэ аашалхаб даа гэжэ тухайлаад, тогоон соо үлөөд, тамаржа байhан бүхы гоогоhонуудые нэгэ табаг соо шүүжэ хээд, дээрэнь хоёр-гурбан хирмасатай уhан шүлөөр дүүргээд, урдань табижа үгэбэ. Хэшэгтын эдеэлжэ байхадань, тэрэ тогоондо хэhэн үнөөхи ута гоогоhодынь барандаа сугларжа ерээд, амандань торолдошобо. Бригадынхид энээхэниие хараад, ехээр энеэлдэжэ садаа бэлэй. Иигэжэ Һинуулгын Хэшэгтэ тогоошондо хэhээгдээ hэн. «Өөдэнь шэдэhэн шулуун өөрын тархи дээрэ унаха» гэжэ оньhон үгэ дэмы хэлэгдээ бэшэ байна даа.
ТАХЯАГАЙ ДАЛЬБАРААНУУД
Нэгэтэ Һинуулгын Хэшэгтын hамганиинь үбшэлөөд, больницада оробо. Yбдэхэhөө түрүүн нэгэ табан тахяа арбан дальбараатайгаар худалдажа абаhан байгаа. Хэшэгтэдээ хайшан гээд тахяануудые адуулхаб гэжэ заабари хэлэжэ үгэбэ.
Һамганайнь больницада ороод байхые ажаглаад, хоёр нүхэдынь ерэжэ, архишье уугдажа, Хэшэгтэ яhала сэнгэбэ даа. Тахяагай дальбараанууд эдеэлүүлхэеэшье мартагдашаба. Хоёр хоноhон хойно харан гэхэдэнь, дальбараануудынь булта үхэшөөд хэбтэбэ. Yхэhэн дальбараануудаа түргэн суглуулжа абаад, баруун харша дээгүүрээ газаашань шэдэжэ хаяа hэн. Уданшьегүй hамганиинь хонходоод, иигэжэ асууба: «Зай, хэр байнабши? Юун hонин болоно бэ? Дальбараанууднай ехэ боложо байна гү?».
Хэшэгтэ асуудалынь анхаралтайгаар шагнаад, иимэ харюу үгөө бэлэй: «Дальбараанууднай ехэ болоо. Барандаа харша дээрэ гараад, ниидэжэ үгы болошоо. Бэдэрээд олоногүйб».
«Зай, яахабши даа. Yгы болохо юумэн үгы болоо юм ааб даа!» – гэжэ hамганиинь Хэшэгтынгээ hанааень заhаба. Хүршэ Бунима төөдэйhамгандань дальбараануудай хайшан гэжэ ниидэhые, Хэшэгтын яажа хоёр үдэр соо хүхиhэн тухайнь больница ошожо, hамгандань хэлэжэ үрдиhэн байгаа бэлэй.
ХОРГОТОЙ ШYЛЭН
Тэрэ сагта колхозой барилгын бригадада Захар Прокофьевич гэжэ белорус яhатанай модошо дархан барилгашанаар ажалладаг байгаа. Намар тээшэ барилга дээрэнь модон дууhашаба. Барилгын бригадир Захар Прокофьевичые нэгэ үдэрөөр урда хада Һинуулгын Хэшэгтын хүдэлжэ байhан пилорама дээрэ барилгын модо бэлдэлсэхыень эльгээбэ.
Захар урда хадаяа хүрэжэ ерээд, Хэшэгтэтэй сугтаа модоо хюрөөдэлсэхэдэнь туhалалсаба. Энэ үедэ бригадынь хүбүүд барандаа ой соо хүдэлжэ байгаа hэн. Уданшьегүй үдын хоолой саг дүтэлжэ ерэбэ. Захар Прокофьевич үлдэхэеэ hанашоо гэжэ Хэшэгтэ тухайлаад, отог дээрээ ошобо. Нэгэтэшье эдеэ шанадаггүй хүн пеэшэн-дээ галаа түлеэд, үхэрэй, гахайн тарган гэгшын мяхануудые зада сабшажа худхаад, бүхы бригададаа шүлэ шанажа оробо даа. Эдеэнэйнгээ болоходо, нэгэ заахан табаг соо шүлэнэй дээрэ тамаржа ябаhан хурса хорготой шүлыень шэмэжэ абаад, саана пеэшэн дээрэ табиба. Yдынгөө хоолдо ой сооhоо бригадын хүбүүдшье дүтэлжэ ерэбэ. Хэшэгтэ эгээл түрүүн өөрынгөө ехэ табаг соо тарган өөхэнүүдые, өөхөөр баян үхэрэй мяхануудые хахадтань хүрэтэр аягалаад, дээрэнь тэрэ заахан табаг соохи хурса хорготой шүлэеэ баранииень хэжэ ехэ табагаа дүүргээд, өөрынгөө хажууда табиба. Тиигээд баhа булта бригадынгаа хүбүүдтэ шүлыень аягалба. Хүбүүдэйнгээ эдеэлжэ эхилхэдэнь: «Захар Прокофьевич, эндэ hуугаад эдеэлыт!» – гэбэ.
Захар түргэн Хэшэгтын хажууда ерэжэ, столдо hуугаад, эдеэлжэ оробо. Эдеэлhээр байтараа халуудажа, хүлhэниинь ехээр гоожожо эхилээ бэлэй.
«Самсаяа тайлыш, Захар!» – гэжэ Хэшэгтэ хэлээд, самсыень тайлуулба. Нэгэ заа эдеэлээд, бүришье ехээр халуудахыень хараад, Хэшэгтэ өөрынгөө самса, hүүлээрнь дотор майкаяа тайлажархиба. Захар Хэшэгтые hажаагаад, баhа майкаяа тайлаад, саашань шүлэеэ дууhан уужа ороо hэн. Энэ hамбаандань Хэшэгтэ hэмээхэнээр дэгэлээ үүдэнэй хажуудахи хадааhанда асаржа үлгэбэ.
«Зай, Хэшэгтэ, газаашаа гаража hэрюусэе! – гээд, Захар нюсэгөөр газаашаа гүйн hагад гараба. Хэшэгтэ хойноhоонь гаража ябахадаа, ябууд хоорондоо хадааhанда үлгөөтэй дэгэлээ абажа үмдэбэ. Захар аман соогоо ехэ томоотойхоноор эшхэрүүл татаад, дуулажа байгаад ябана. Хэшэгтэ баhа хойноhоонь дахалдаад, аман соогоо юушьеб даа гүбэнэн гэшхэлнэ.
«Бишни даарахаяа hанашооб!», – гэжэ хэлээд, Захар гэр худараа гүйжэ оробо. Тиигээд сайханаа уугаад, булта унтахаяа оробо.
Хорготой, тарган мяхатай шүлэ эдиhэнhээ боложо, нюсэгөөр газаа гараhанhаа боложо, Захар ехээр санхатаад, бүхэли hүниндөө газаашаа гүйжэ гараа бэлэй.
Yглөөгүүр бодоод: «Битнай буряад шүлэндэ таарахагүй хүн байнаб даа. Щи, борщоо эдеэ hаа, намдатнай болохо», – гэбэ Захар.
«Хари, хари, зүбөөр хэлэнэш», – гэжэ харюу Хэшэгтэ үгэбэ. Шүлэн соонь заа табагаар дүүрэн шүлэнэй хорго, эгээ тарган мяха, өөхэ хээб гэжэ хаанаhаа хэлэхэб даа. Тиигэжэ Хэшэгтын шог ёгтодо орожо, Захар үзэхэгүй юумэеэ үзэжэ ябаа бэлэй.