​Гарай хүсэн

Урда сагһаа эхилээд, манай буряад зон намарынь үүсэеэ гаргахадаа, һүхөөр мяхаяа нэгэшье эбдэнгүй, гансал хутагаар үе мүсөөрнь hалгаажа хүргэдэг байгаа. Урданһаа эхилээд, манай буряад зоной эрэшүүлэй нэгэ наадан болохо hэер сохижо хухалха ёһо байhан юм даа.

Урда сагта Сагаан һарын хуралда Санагын дасанай иргаша Вангин таабай мал гаргахадаа, hэерынь абажа шанаад, тэрэнээ доло мүлжөөд, зондо улаан гараараа сохижо хухалхыень дурадхадаг бэлэй. Сохижо хухалха гэhэн хүн мүнгэ табижа, сохидог байгаа. Һэер хухалжа шадаhан хүн сугларhан мүнгэ абадаг hэн. Үнгэрhэн зуун жэлэй 60-аад онуудаар манай нютагта Санжайжаб гэжэ хүн һэер сохижо хухалхадаа, угаа бэрхэ байһан. Хашараг малай һэер хоёр хургаараа хуха сохихо шадалтай бэлэй. Сагаалганай үедэ Санжайжаб ахатаниие айл бүхэн хүлеэдэг бэлэй, һонирхолтойнь гэхэдэ, ара нюргандаа гараараа һэерээ хухалдаг hэн. Энээнииень хараад, ехэ гайхалдагша бэлэйбди.

Санжайжаб ахатанай тэрэ үедэ нэгэ hэер сохижо хухалhан тухай hонирхолтой ушар таабайнгаа хөөрэhыень hананаб.Таабайниинь баhал Санжайжаб ахатан шэнги угаа бэрхэ хүн байгаа, нэгэ хургаараа хашараг малай hэер хухалжа шададаг hэн. Бэеэр ехэ томо шиираг шамбай бэшэ, дунда зэргын туранхайшаг бэетэй хүн бэлэй, мүнөө һанахадам, намтайл адли байгаа юм бэзэ. Томо бэе, бар хүсэн хэрэггүйл даа энэ нааданда гэгшэ hэн. Тэрэ урда сагта hэер сохихо хүнүүд угаа олон байhан.

Нэгэ үбэл бухын hэер сохижо хухалхаяа дүхүү байhан баян айлда олон хүн суглараа бэлэй. Бүхэ ламын түрэлнүүдтээ Сагаалганаар айлшалжа ерээд байhан үе hэн.Тэрэ баян дүхүү байhан шадалтай баян айлай эзэдтэй боосоо хэжэ, олон зон айлшаар бууhан Бүхэ ламада мүнгэ табижа эхилhэн юм хаш. Бүхэ лама барилдаашашье, hэер сохижо һураһаншье ехэ томо бэетэй, бэедээ, бар хүсэндөө ехэ найданги янзатай хүн байhан юм хаш.

Олон зон энэ бухын hэер хэн гээшэ хухалхаб гэжэ мэдээжэ һэершэдтэ мүнгэ табижал байна.

Иигээдшье hэер сохижо эхилбэд ха, туулмаг соо hэер сохихо гэhэн хүн бүхэн мүнгэ хэнэ. Бүхэ лама тэрэ hэерэй баян эзэнтэй түрэл хадаа эгээл hүүлдэ hэер сохихо hанаатай мүнгэеэ ехэ болгохо гэжэ һууна хаш. Харин баян эзэн һанаандаа: "Энэ бухымни hэер намарһаа эхилээд, нойтон шэбхэ соо хэгдээтэй байhан юм, энэ хатаагүй hэерни хухарангүй тэсэжэл үзыш даа", - гэhэн бодолдо абтажа, зониие хараашалан, үшөө дахин hэер сохиһон хүнүүдые туршахыень уряалба ха. Бухын һэертэрэл зандаа хухарангүй, тэсэжэл байна.

Хуушарһан тэрлигтэй, нариихан үндэр бэетэй Санжайжабай таабайн дүхэжэ ерэхэдэнь, Бүхэ лама иимэ туранхайшаг хүниие түрүүшынхиеэ хараһандал, хургаараа заажа байгаад:

- Шинии сохижо хухалхаар һэер эндэш байхагүй, гараа бү эбдэ. Гүрөөһэнэй һэер сохижо туршабалшни болоо! - гээд шангаар энеэбэ гээшэ. Һэерэй эзэн баян айлшанаа дэмжэжэ, баһал наадалһан янзатай:

- Тэрэ үгытэй айлнуудай буруунай hэер сохижо, мүнгэ оложо байбалшни дээрэ байгаа. Эндэш бар хүсэтэй, томо бэетэй хүнүүд энэ бухын hэертэй туршалсажа байна ха юм. Һaa-haa! - гэжэ хэлээд, энеэжэ оробо.

Санжайжабай таабай хороо бусалжа, мүнгэ үбэрhөөнь гаргажа табяад, hэер абажа ерэмсээрээ һанаандаа: "Сохижо хухалхадам, hэерэй толгой Бүхэ лама, энэ тэрзэгэр баян тээшэ ниидэжэ ошохол байха", - гэжэ haнaaд, хоёр гараа хажуу тээшэнь болгожо, нюдэ сабшаха хоорондо сохижол мэдэбэ. Яhанай толгой “тас” гэжэ хухараад, Бүхэ ламын толгой хаанабши гэhэндэл духа руунь буужа, Бүхэ лама бүглэржэ унашаба. Баян ехээр мэгдэжэ, Бүхэ ламын тэрлигэйнь энгэр тайлажа, yha сэсэргэжэ, ами гол оруулба гээшэ. Бүхэ ламын толгойдо нэгэ томо гэгшын улха бии болошобо. Энээниие хаража байhан зон ехээр баярлажа:

- Бүхэ лама баян хоёр хүниие наадалжа байhаар, зэмээ абаа бэзэт. Бар хүсэншье, томо хүдэр бэешье энэ нааданда хэрэггүй, гансал гарай хүсэн хэрэгтэй! - гэжэ эндэ тэндэhээ дарьялдаба. Бүхэ лама баян хоёр амандаа yha балгаhандал, абяагүй үлөө бэлэй.

- Һэер сохижо хухалхада, гарай оньһон хэрэгтэйл даа, - гэжэ таабай хэлээд, сугларhан туулмагтай мүнгыень абажа, тэрлигэйнгээ үбэртэ хэжэ, гэртээ ерэhэн юм гэгшэ. Сагаан hарын хуралда ганса Санагын дасанда бэшэ ааб даа, бүхы Буряад, Монгол оронуудай дасануудай найрта hэер сохижо хухалhандаа, олон шангуудта хүртэhэн намтартай юм гэжэ хүршэ айлайм үбгэн таабай оло дахин хөөрэгшэ hэн. Таабаймни багадам намдаа hэер сохижо хухалха оньһо заажа үгэhэн юм гэжэ Санжайжаб ахатан хөөрөөгөө дүүргээ бэлэй. Мүнөөшье манай нютагуудаар энэ наадан мартагдаагүй зандаа.