​Буряад морид эгээл шэрхи

Энээниие Ивалгын дасанай дэргэдэхи мори урилдаанай газар дээрэ болоһон Бүгэдэ буряадуудай «Алтаргана» найрта зорюулагдаһан урилдаан үшөө дахин гэршэлээ. Теэд тэрэнэй дүн зарлахаһаань уридудаа дараалан эндэ юунэй болоһониие тон тодорхойгоор хөөрэебди.

Урилдаанда дүн хамта 89 хүлэг ороо. Тэдэнэр Үбэр-Байгалай хизаарһаа, Эрхүүгэй можоһоо, Буряад ороной хурдан хүлэгтэй, хүлэгшьегүй аймагуудһаа ерээ. Жэшээнь, Захааминай аймагта мориной үүлтэр һайжаруулдаг ажахынууд үгы. Гэбэшье, тэдэнэр «Алтарганада» заабол хабаадаха хэрэгтэй гэжэ шиидээ. Эгээл иимэрхүү бодолтойгоор Түнхэнэй, Мухар-Шэбэрэй, Хэжэнгын, Хориин моритон Ивалгын дасан хүрэжэ ерэбэ ха. Буряад Уласай эгээл гүйгөөшэ морид нэгэн гээ һаа, Зэдын аймагта, үгы гэбэл, Яруунын аймагта байдаг гэжэ мэдээжэ. Тиимэһээ «Алтарганада» Буряадай хүлэгүүд эрхимлэһэй гэжэ үнэн зүрхэнһөө һанаһан харагшад июлиин 1-дэ Ивалгын дасанай дэргэдэхи мори урилдаанай газарта яаха аргагүй олоороо сугларба.

Буряад хүн гээшэ морин эрдэниеэ хүндэлдэг. Тиимэһээ утын зайда урилдахада, нэгэн гээ һаа, наранай дан шангараа үгыдэ, үдын урда тээ, үгы гэбэл, үдын наранай үнгэрһэн хойно иимэ урилдаа үүсхэбэл дээрэ гэжэ бодоод, 12 модоной, 18 модоной зайнуудта урилдаан үдын урда тээ, харин эгээл хэсүү, эгээл ута 21 модоной зайда урилдаан үдын сохом үнгэрһэн хойно болохоор түсэблэгдөө.

12 модоной зайда болоһон урилдаан

Буряад үүлтэрэй моринһоо шэрхи амитан дэлхэй дээрэ үсөөн лэ байдаг ёһотой даа. Ивалгын дасанай мори урилдаанай газарта шатама халуун наран, бүгшэм агаар, шииг нойтон гэжэ огто үгы байгаа. Шара-улаан үнгэтэй «КамАЗ» автомашина хүлэгүүдэй урилдаанда гараха ба урилдаагаа эсэслэхэ газарай 100 гаран метртэ уһа сасажа, газар норгоо болоод, тооһыень дараһан хэбэр зүүбэ. Энэ ажалынь мори урилдаа хаража байһан хүнүүдэй толгойһоо эхилээд, туруундаа хүрэтэр ухаа тооһондо даруулшахагүй тула хэгдэнэ ха гэжэ багсаамжалхаар байба. Иимэ оршон байдалда 12000 метр гү, али, буряадаар хэлэхэдэ, 12 модо гаталха гээшэмнай нохойн наадан бэшэ. Гэбэшье, Захааминай аймагай Виктор Цыдыповэй хүлэг, шодоогынь Владимир Пренглаев гурбадахи хүрэжэ ерэбэ. Хэжэнгын аймагай Даши Доржодылыковэй хүлэг, шодоогынь Амгалан Дашадылыков тэрээнһээ урид хоёрдохи гүйлгэжэ ерээ. Харин Буда ламхайн хүлэг, Улаан-Үдэ хото түлөөлэн, шодоогынь Аюр Рабасаев, 12 модоной зайе бусадһаа түрүүн гаталжа, морин эрдэниин соло дуудуулба.

18 модоной зайда

18 модоной зайда буряад моридһоо бэшэ, хэн урилдахаб даа? Бэеэ сохом хүсэһэн лэ хүлэг энэ зай халуун наранда дабаха аргатай. Захааминай аймагай Владимир Пренглаевай мэргэн хүтэлбэритэй хүлэг 18 модо гаталжа, гурбадахи хүрэжэ ерэбэ. Тэрэнэй эзэниинь Виктор Цыдыпов гэжэ уншагшадтаа һануулмаар. Улаан-Үдэ хото түлөөлэн, энэ зайда урилдаһан Пётр Малакшиновай буряад хүлэг Хэшэгтэ Доржиев шодоогтоёо хоёрдохи һуури эзэлбэ. Харин энэ зайда хүлэгүүд болон тэдэнэй шодоогууд хэды оролдобошье, Агын Буряадай тойрогой Эрдэни Норбосамбуевай хүлэгые ахижа арайл бирабагүй.

Нээлгын баяр ёһолол

Баяр ёһолол бүтээхэеэ Буряад Уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын, Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даши Доржиев, Буряад Уласай бэеын тамирай ба залуушуулай талаар улас түрын хүдэлмэри эрхилдэг сайд Баир Ангуров, Буряадай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшонор, XXIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев, Ивалгын аймагай захиргаанай дарга Бимба Дымбрылов гэгшэд тайзан дээрэ гаража, бүгэдэниие Бүгэдэ буряадуудай «Алтаргана» найрай эхилһэн үдэрөөр хани халуунаар амаршалба.

Автор: Герман НАМЖИЛОВ
Описание: Засагай газарайхид "Алтарганаар" амаршална

- Хүндэтэ нютагаархин! 2016 оной «Алтаргана» найрай айлшад! Найрай эхилһэн гайхамшаг үдэрөөр та бүгэдэниие хани халуунаар амаршалнаб! Һаяын гурбан үдэрэй туршада манай ниислэл хото бүхэдэлхэйн буряадуудай соёлой, бэеын тамирай ниислэл болохоороол болохонь гээшэ. Бидэ энэ һайндэртэ үнихэнэй бэлдэжэ захалһан байнабди. Найрнай эхилбэл даа, - гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо мори урилдаа харахаяа ерэһэн зондо хандажа хэлэбэ.

- Хүндэтэ буряадууд! Мүнөө Ивалга нютагта, Ивалгынгаа дасанай хажууда мори урилдаанай найр хаража байхадамнай ехэ зохид, - гэжэ Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даши Доржиев арад зондо хандаба: - Эндэ дэлхэйн буряадууд суглараад, хэмнай иимэ гоё, ямар сэбэр, һайн моритойб гэжэ эли харагдана.

XXIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев үгэ хэлэхэдээ, холые бодожо, иигэжэ айладхаба:

- Ноёд үнгэрдэг юм. Саг ябадаг юм. Бидэ хэлээ, ёһо заншалаа мартангүй ябаха ёһотойбди. Буддын шажанай дагуу, Этигэлэй хамбын үдэр бүри заяажа байһан һургаал шагнаад ябаа һаамнай, манай үхибүүд манда баярые хүргэхэ.

3 модоной зайда холимол үүлтэрэй моридой урилдаан

Холимол үүлтэрэй морид 3000 метрэй зайда урилдана. Иимэ зай гаталхын тула Ивалгын дасанай мори урилдаанай газарые морид нэгэ дахин гороолхо зэргэтэй. Тиин гурбадахи һуурида Улаан-Үдэ хотын хүлэг, шодоогынь Руслан Шупэ, эзэниинь Пётр Шантагаров. Хоёрдохи һуурида Алексей Крыжков, Агын Буряадай тойрог. Агын «Победа» ажахыһаа ерэһэн үшөө нэгэ хүлэг, шодоогынь Содном Биликтуев энэ урилдаанда тон хурдан байшаба.

Үүлтэртэ моридой урилдаан

Үүлтэр һайтай, тон хурдан гүйдэлтэй моридой урилдаа харахада, угаа һонин байба. Тэдэнэй эгээн ахирыеншье бусад үүлтэрэй хүлэгүүд оролдо боли хүсэхэгүйл хаш даа. Эгээл тиимэһээ холимол үүлтэрэй моридой дунда 29-дэхи дугаартай Агын нэгэ хүлэгэй орохоёо дугташахада, мүрысөө эмхидхэгшэд таһа хорино һэн. Харин мүнөө 3000 метрэй зай һалхинһаа хурдаар гаталжа, хүндэтэй гурбадахи һуурида Мэргэн Цыденжаповай хүлэг хүрэжэ ерэбэ. Эзэниинь Мунко Ширапов (Яруунын аймаг). Зэдын аймагай Фёдор Шантагаровай хүлэг Руслан Шупэгэй хүтэлбэри доро хоёрдохи гүйлгэжэ ерэбэ. Харин урилдаанай заха бариһан хүлэг Агын Буряадай тойрогто байдаг хизаарлагдамал харюусалгатай «Аргал» ниигэмдэ һорилго гарадаг байшаба. Мориной соло дуудуулагша хүлэгэй шодоогынь Зоригто Зандабадаров гэжэ нэрэтэй.

Хатарша моридой урилдаан

Моридой хатаржа ябахыень харахада, хүнэй нюдэн баясадаг аабза. Тэдэнэр 3 мянган метрэй зай хатараар ябаха уялгатай байба. Яруунын аймагай Мунко Шираповай морин, шодоогынь Илья Раднаев, хатарга-хатаргаһаар гурбадахи ерэбэ. Бэшүүрэй аймагай Тулкинбек Ермаковай хатарша хүлэг, шодоогынь Фархат Умурзаков хоёрдохи хүрэжэ ерээ. Харин Улаан-Үдэ түлөөлжэ, хатарша моридой урилдаанда ороһон Фёдор Шантагаровай хүлэг, шодоогынь Владимир Шурыгин, эгээл хурдаар хатаржа, «Алтаргана» найрай энэ зайда болоһон урилдаа шүүбэ.

Холимол шуһатай бэеэ хүсэһэн хүлэгүүдэй урилдаан

Холимол шуһатай бэеэ хүсэһэн хүлэгүүд 6000 метрэй зайда урилдаба. Василий Крюковай мэргэн хүтэлбэри доро урилдаһан Зэдын аймагай Родислав Доржиевай хүлэг гурбадахи хүрэжэ ерэбэ. Яруунын аймагай Мунко Шираповай хүлэг Аюр Арабжиев шодоогтоёо хоёрдохи ерээ. Харин энэ зайда тон хурдаар гүйжэ, Агын Буряадай тойрогой Бато-Нима Бальжуровай хүлэг Даба Осоровой ташуур доро бусадһаа урид хүрэжэ ерэбэ.

Найрай абаргын хүндэдэ хүртэхын түлөө

«Алтаргана» нааданай гол урилдаан 21 модоной зайда зарлагдаһан байгаа. Тэрэниие шүүһэн хүлэг гү, али, сэхыень хэлэхэдэ, тэрэнэй эзэн 200 мянган түхэриг халааһандаа хэхэһээ гадна, Жигжит Баясхалановай уран гараараа бүтээһэн мориной тоног олониитын нюдэн дээрэ баярай оршондо абаха жэшээтэй байба. Тиимэһээ бараг зон энэ урилдаанда үни хада бэлдэжэ эхилһэн байшоо. Агын Буряадай тойрогһоо ерэһэн буряадууд заримашуулдал адляар «Алтаргана» болотор оройдоол хоёр һарын үлэшэхэдэ, модо мүргэтэрөө оролдодог бэшэ, харин нэгэ «Алтарганаяа» дүүргэн сасуу, үглөөдэрһөөнь эхилээд, удаадахи «Алтарганадаа» бэлдэжэ захална. Тиимэһээ тэндэхи хүлэгүүд халуун нарандашье гүйхэ, бороо бордоһондошье ядахагүй. Гэбэшье, мүрысөөн гээшэ өөрын хуули заршамтайл ха юм даа. Энэ удаа урилдаанай түрүү болоһон хүлэгөөр хөөрөөгөө эхилэе. Валерий Петуховой сохом гарта ороһон «Заа хээр» гэжэ нэрэтэй хүлэг харгыда гарахаһаань хойшо ондоо нэгэшье хүлэгэй арада орожо, тооһо залгиха дурагүй байһанаа харуулаа. Дасанай дэргэдэхи мори урилдадаг газарые удаа дараалан долоо дахин гороолжо, бусад хүлэгүүдые нилээн холо хойно хаяад, түрүүлэн ерэхэдээ, наймадахишье дүхэриг хэхэ шадалтай хаш даа гэжэ һанахаар байба. Тээ баймга, 52-дохи дугаартай Зэдын аймагай Эрдэм Цыденовэй хүтэлбэри доро ябаһан хүлэг хүрэжэ ерээ. Харин гурбадахи һуури эзэлхын түлөө тэмсээндэ угаа һонин үзэгдэл тохёолдобо. Мухар-Шэбэрэй аймагай Сокто Чимитовэй хүлэг сохом гурбадахи ерэжэ ябатараа, хэзээ болотор энэ халуун наранда намайе зобоохо юмши гэжэ шодоогтоо ойлгуулхые оролдоһон юумэдэл урагшаа ябажа үгэхэеэ таһа арсаба. Тиихэдэнь шодоогынь ташуурдажа мэдээ юм бэзэ. Тиихэдэншье тэрэниие тоохоёо болёод байба. Хажуу талаһаа хаража һууһан мухар-шэбэрэйхид хүрэл шагналда хүртэхые хүсэжэ, юумэеэ далайжа, хүлэгэй хондолойн хордотор гартаа дайралдаһан юумээр буулгаба. Тиигэжэ байтарнь, дүрбэдэхи, табадахи ерэжэ ябаһан хүлэгүүд араһаань ахижа, хэн хэнииншье уридлаха гэжэ байтарнь, «Таанад тиигэхэбты» гэһэн юумэдэл, Сокто Чимитовэй хүлэг гэнтэ һэрд гэжэ шадал мэдүүлэн харайлгашаба. Тиигээд хүндэтэй гурбадахи һуури эзэлхээрээл эзэлээ. 

Автор: Герман НАМЖИЛОВ
Описание: Гурбадахи һууриин түлөө тэмсээн мүн лэ һонин байба. Мухар-Шэбэрэй аймагай Сокто Чимитовэй ташуур доро ябаһан хүлэг "һэрд" гэжэ хүрэл медаль шүүбэ

21 модоной зай ядамаггүй гаталжа, түрүүн ерэһэн «Заа хээр» хүлэг Эрхүүгэй можын Нүхэдэй мори һорилгын һургуулида һорилго гараһан байна. Тэрэнэй эзэниинь Пётр Малакшинов. XXIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев 200 мянган түхэриг буряад хүлэгүүд соогоо түрүүлжэ ерэһэн шодоогтонь бариба. Харин июлиин 3-да Улаан-Үдэ хотын түбэй стадион дээрэ Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даши Доржиев, Буряадай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо Иннокентий Егоров, мүнгэшэ дархан Жигжит Баясхаланов гэгшэд «Алтарганын» абаргануудые амаршалхадаа, Пётр Малакшиновта уран дарханай бүтээһэн мориной мүнгэн тоногтой тэбхэр бэлэг олоной нюдэн дээрэ барюулна һэн.