​Уран шүлэгшэдэй урилдаан

Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай уран шүлэгэй харалганай эгээл залуушуулай бүлэгтэ хабаадаһан Үбэр- Монголой Шэнэхээн нютагай Хүдэрэй Хүлэн гэһэн хүбүүн урилдаанда гарам сасуугаа, уран шүлэгэйнгөө түрүүшын мүрнүүдээр лэ бүгэдэнэй анхарал татаа бэлэй. Хүлэн өөрынгөө зохёоһон “Буряад малгай” гэжэ шүлэгөө үмдөөд ябаһан малгайгаа абажа, жэшээ болгон харуулжа байгаад, уран гоёор уншаба. Хүлэнтэй уулзажа хөөрэлдөөд, һүүлдэнь мэдэхэдэмни, тэрэмни өөрынгөө наһанай бүлэгтэ илаһан байгаа.

Хүлэн хүбүүнэй амжалта

Һуури бодонгууд угай Бурлайн Бужын Ондрой Ошорой Бадмын Рэгзэнэй Жэгмэдэй Хүдэрэй гал гуламта бадарааха заяатай түрэһэн одхон хүбүүн Хүлэн гээшэб гээд тэрэ намтай танилсаба.

- Би шүлэг 6-дахи ангида һуража байхадаа бэшэжэ эхилээ һэм. Шүлэг бэшэжэ эхилхэдээл, хүн бүхэн эхэ нютаг, эжы тухай бэшэдэг ха юм. Бишье түрүүшынгээ шүлэгүүдые баһал зорюулаа һэм. Түрэлхи бүжиг, дуунда ехэ абьяастай хадаа элдэб хэмжээнүүдтэ эдэбхитэй хабаадалсаад, мүнөө сагта шүлэг бэшэхэ сүлөө забда олодоггүйб, - гэжэ Хүлэн хубаалдаба.

Мүнөө Хүлэн нютагайнгаа улас түрын гүн ухаанай дээдэ һургуули дүүргэжэ байна. Һургуулияа дүүргээд, гүрэн түрын ажалда орохын тула дабалта шалгалтануудта мэдүүлгэнүүдые баряад хүлеэжэ, ажал бэдэржэ байна. Дээдэ һургуули дүүргэһэн баярта ушараар өөртөө бэлэг болгон, уран шүлэгүүдые бэшээд, нютагтаа илажа, Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда хабаадажа, угсаатанайнгаа түүхэтэ нютагаар айлшалан ерэбэ.

Хүлэн хүбүүн үбсүүндээ хоёр яларма тэмдэгүүдые зүүнхэй. Нэгэниинь Үбэр-Монголой үндэһэн монгол-буряадуудай зоной һургуулиин урилдаанда хабаадажа, илаһанай алтан медаль, харин нүгөөдэнь Үбэр-Монголой “Баатар, дангина” мэтэ харалганда хабаадажа, илаһанай тэмдэг юм. Урагшаа һанаатай хүбүүн алишье талаар бүхы хэмжээнүүдтэ, соёлой, тамирай наадануудта эдэбхитэй хабаададаг юм. Мүнөө сагта нютаг дээрээ түрэ наадануудые хүтэлбэрилэгшөөр ажаллана.

- Би дээдүүлэйнгээ түрэһэн һайхан нютаг Мандах Орос гүрэн ерээд байхадаа, ехэ баяртай байнаб. Буряад орондо манай түрэлэй зон олон ажаһуудаг юм. Энэ Ехэ нааданай урлагшадтай танилсажа, дээдын һайхан ууган нютагай зон ямар гоёор байнаб, соёл түүхын талаар ямар гээшэб гэжэ үзэжэ байхада, гоё даа. Эндэхи зон юу хэнэб, хайшан гэжэ һорилсоноб, яажа дагажа мэдээсэл абахаар байнаб гэжэ мэдэржэ байнаб, - гэжэ Хүлэн хөөрэбэ.

Залуу уран шүлэгшэн “Алтарганын” уран шүлэгэй харалганда “Буряад малгай” гэһэн шүлэгөө сэдьхэлэй гүн ухаатай үгэнүүдээр тааруулан, юрын хүнэй ойлгон һонирхохоор, гүн сэдьхэлэй гүнзэгы бодол түрүүлдэг удхатай шүлэг бэшээ бшуу.

Хүлэн хадаа дээдэ һургуулидаа гүн сэдьхэлэй шэглэлэй һуралсал шудалаад, түгэсхэлэй шалгалтын хүдэлмэри буряад хубсаһан тухай бэшэһэн байна. Буряад малгайһаа эхилээд, гуталай үзүүр хүрэтэр бүгэдэ хубсаһан гүнзэгы удхатай байдаг гэжэ тэрэ хөөрэнэ.

- Газар нютагаа урдажа байһан улаан шуһаараа хамгаалха аргатай иимэ гүнзэгы гүн удхатай байгаа бшуу. Гутал оёходоо, шүдхэрэй номнолые дараха гэжэ сагаан үнгөөр бүрхөөдэг байгаа. Шүдхэр хадаа сагаан үнгэ хаража шадахагүй, диилэхэгүй юм ха. Тиимэһээ эжынь хүбүүндээ буряад гутал оёходоо, сагаан үнгэ даруулжа, сагаан эрмэг шэрэжэ, үхэрэй хүзүүнэй арһаар зорюута шүдхэрые бута гэшхээд ерэ гэжэ захижа оёдог байгаа. Бүхы ажабайдалнай гүн удхатай байдаг. Иимэ һайхан соёл түүхэ соо умбажа байхада, одоо гоё даа, - гэжэ Хүлэн хүбүүн һанамжалба.

Иимэ һайхан һанал сэдьхэлтэй, урагшаа эрмэлзэлтэй, жэнхэни һайхан угсаатанайнгаа ёһо гурим уһанда хаяагүй, зүб мүрэй һургаалтай хүбүүд буряад арадтамнай байнал ха юм даа! Энэ хүбүүнэй ганса Шэнэхээн нютагаа бэшэ, мүн бүхы Буряадтаа соло дуудажа ябаһандань һайшаалтай. Угайнгаа түүхэтэ орон ерээд, угаа ехээр хүхиһэн Хүлэн иигэжэ хөөрөөгөө дүүргэбэ:

- Одоо ехэ омогшол, буряад зон байһандаа һүртэй, баяртай, агууехэ бахархал мэдэржэ байнаб.

“Магтанаб буряад хубсаһаа, мүнхэлнэб буряад заншалаа”

Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай уран шүлэгэй харалганай ахалагша наһанай бүлэгтэ Светлана Махабадарова хабаадаа.

- Үргэн талын Агын аймагай намжаа сагаан Согто-Хангил нютагай шарайд омогой тэмтээтэй хүхүүрэй Аюрай Махабадарай Светлана гээшэб. “Алтаргана” наадандаа зорюулжа, “Энгэртэй дэгэл”, “Сэдьхэлэй тарни”, “Онон хатан” гэһэн шүлэгүүдые бэшэжэ бэлдэһэн байгааб. Гансал “Энгэртэй дэгэл” шүлэгөө уншабаб, - гэжэ Светлана Аюровна хөөрэнэ.

Урданай ханза соо хадагалаатай байһан хүгшэн абынгаа дэгэл хараад лэ, хайрата абаяа сэдьхэжэ байһан урданайнгаа хүүгэн наһаяа һанажа байһан жэшээгээр бэшэгдэһэн шүлэг болоно.

Светлана үшөө дунда һургуулида һуража байхадаа, шүлэг бэшэжэ эхилһэн юм. Һүүлдэнь арбаад жэл таһалдуулжа, бэшэхэеэ болиһон байгаа. Һүүлэй арбан жэлэй туршада шүлэг болон хэдэн зохёолнуудые бэшээ. Уран шүлэгүүдэйнь суглуулбари “Сэдьхэлэй домог”, “Бөө шажанай шүтэлгэ”, “Ёһо заншал” болон “Малшадай һонирхолдо” гээд дүрбэн ном мүнөө хэблэлдэ гаргаһан байна.

Шүлэг бэшэхэдээ, ёһо заншалта байдал шүлэгүүд соогоо зураглан бэшэдэгынь онсололтой. Анхан эхи татахадаа, “Магтанаб буряад хубсаһаа, мүнхэлнэб буряад заншалаа” гэһэн сэдэб доро шүлэгүүдые бэшэһэн байна. Тэдэ шүлэгүүд соонь “һамган дэгэл”, “Энгэртэй дэгэл”, “Тойробшо малгай”, “Буряад гутал” гээд һонин заншалта удха тухай бэшэгдэнхэй.

Энэ харалганда ерээд, дэлхэйн буряадуудай түлөөлэгшэдэй зохёоһон шүлэгүүдые шагнажа, одоо сэдьхэлээ хужарлажа байһанаа Светлана мэдүүлбэ.

- Залуушье һаа, бэлигтэй зон байнал даа, ерээдүйн сагта ехээр бэшэдэг болохоор найдал үгэһэн зоншье бии. Саанаһаа ехэ гүн сэдьхэлэй уран үгөөр бэшэдэг зулуушуулшье хабаадаа. Наһатайшье болоод бэшэжэ эхилһэн зон байна. Тусгаар табисууртай зон ха юм даа, уран шүлэгшэд гээшэ. Сэдьхэлһээ сээжээр шүлэгөө хэлэхэдэнь, шагнахада угаа зохид байгаа. Сэдэбыень оложо, удхыень харуулжа, “Алтарганадаа” тааруулжа бэшэхэл хэрэгтэйл даа, - гэжэ Светлана Аюровна һанамжатаяа хубаалдаба.

Хонёо дахаад ябахадаа, шүлэг бэшэжэ эхилээ һэн

“Алтарганын” харалганда хабаадаха эрхэ хэдэн шата дабажа гараһан бэлигтэйшүүлдэ олгогдоно гээшэ ааб даа. Заабол энэ харалганай түгэсхэлдэ илалта туйлаха бэшэ, харин дэлхэйн бүгэдэ буряадай сүсэгы мэтэ бэлигтэйшүүлдэ олгогдоно гээшэ ааб даа. Заабол энэ харалганай түгэсхэлдэ илалта туйлаха бэшэ, харин дэлхэйн бүгэдэ буряадай сүсэгы мэтэ бэлигтэйшүүлэй дунда хүсэ шадалаа туршалсажа байхада, хүн бүхэнэй сэдьхэл үндэр байна бшуу.

Буряад угсаата араднай хэды олон хонгёо хоолойтой дууша, уран үгэтэй шүлэгшэ бэлигтэйшүүлээр баян гээшэб! Жэшээнь, Ага нютагые түлөөлжэ ерэһэн уран шүлэгшэн Баяржаб Бадмаев өөрөө тамирай багша байбашье, шүлэг эдир залуухан наһандаа бэшэжэ эхилээ.

- Нагаса абындаа хони адуулжа ябахадаа, нэгэ газетэ соо шүлэгүүдые уншаад, ехэтэ һонирхоод, өөрөө шүлэг бэшэжэ эхилээ һэм. Эхилхэдээ, түргэн түргэн ехэ олон шүлэгүүдые бэшээ бэлэйб, - гэжэ Баяржаб хөөрэнэ.

Шүлэг бэшэхэ гээшэ ямар бэ даа, дээдын хүсэнэй бэлиг шадабари гэжэ һанахаар. Һүүлэй үедэ уран шүлэгшэнэй зохёолнууд толгой соонь өөһэдөө ерэдэг юм. Тэрэ “Алтарганынгаа” нааданда бэлдэжэ, “Дуранай эрьедэ” болон “Нүүдэлшэн” гэһэн хоёр шүлэг асараа, мүн обоо шүлэгүүдые толгой соогоо эрьюулэн һанажа, ухаагаа гүйлгэн ябана.

- Һаянай зохёоһон шүлэгүүдэйнгээ һайн удхатайень шэлэжэ, ном хэблэхэ хүсэлтэйб, - гэжэ Баяржаб Бадмаев мэдүүлбэ.

Ехэ һонин гэхэдэ, би Агын телевиденидэ ажаллажа байхадаа, Дулдаргын аймагай нэгэ хонишонойдо ороод, сай уужа һуутараа, стол дээрэ нээлтэтэй дэбтэр дээрэ наринаар, сэбэрээр жэрытэр үзэгүүдээ һубарюулһан мүрнүүдые хараад, һэмээхэн уншахадамни, угаа зохид шүлэгүүд байгаа бэлэй. Гэрэй эзэнһээ һонирхоходомни, “Зээ хүбүүмнай, Баяржаб энэ тэрэ саарһа эреэлжэ туршадаг лэ дээ, мүнөө хониёо адуулжа гаранхай”, - гээ бэлэй. Мүнөө Баяржаб намда Дулдаргын аймагта ажаһуугаа һэм гэжэ мэдүүлхэдэнь, тэрэ уран шүлэгүүд энэл хүбүүнэй байгаа ха гэжэ тухайлбаб.

Хэнэй заяанда аза талаан тудааб?

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданай уран шүлэгэй харалганай дүнгүүд гэбэл, иимэ.

16-тайһаа 35 наһан хүрэтэр бүлэгтэ илагшад: Хүдэрэй Хүлэн (Үбэр-Монгол, Шэнэхээн), Жаргалма Жаргалова (Үбэр-Байгалай хизаар, Агын тойрог), Валерия Ширапова (Буряад орон) гараа. 

35 наһанһаа дээшэ наһанай бүлэгтэ: Тимур Гомбожапов (Буряад орон), Балдан Содномын Энхжаргал (Монгол орон), Тарас Манданов (Эрхүүгэй можо) гээд илагшад

Автор: Светлана НАМСАРАЕВА
Описание: Уран шүлэгэй харалганда илагшад шангуудта хүртэбэ

Автор:  Светлана НАМСАРАЕВА
Описание: Хүдэрэй Хүлэн Баяржаб Бадмаев хоёр