1167
Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай харалгануудай эгээл удха шанартай харалган “Буряадай нэгэ үдэр” болоно. Мүнөө жэлэй харалганда бүхыдөө 31 бүлгэм хабаадаба. Үбэр- Монголһоо - 2 бүлгэм, Үбэр-Байгалай хизаар - 3, Монгол оронһоо – 4, Эрхүү можоһоо – 4 бүлгэм, бэшэниинь манай Буряад ороной аймагуудһаа арадай үндэһэн аман зохёолой бүлгэмүүд бэлиг шадабарияа харуулба гээшэ.
Үндэһэн заншал хадаа үндэһэн лэ байха ёһотой
Үбэр-Монголой Шэнэхээн нютагые түлөөлжэ, таба дахин шүүгшэ бүлэгэй гэшүүнээр ажалладаг Чимит-Ханда Дамбаевна Гармаевагай хэлэһээр, хабаадагшад жэл бүри бэлиг шадабарияа мүлинэ.
- Гэбэшье, буряад ёһо заншалаа харуулһан хэмжээн хадаа буряадайнгаа хубсаһа зүб мүрөөр үмдэхэ шухала. Буряад хубсаһан гээшэ онсо шэнжэтэй, ёһо гуримтай байдаг. Зарим хүн энгэрээрээ дүүрэн энгэр хээд ябана. Тэрэ тон буруу, бүхы юумэндэ өөрын хэмжүүр гэжэ байдаг. Оёдолшод энээниие анхарха ёһотой, - гэжэ багшын ажалай ветеран Чимит-Ханда Дамбаевна мэдээсэбэ.
Шүүгшэ гэшүүнэй тэмдэглэһээр, буряад дэгэл басаганай, һамгадай гээд илгаатай байдаг. Басаган дэгэлэй энгэр хээд, хамсыдань һамган дэгэлэй булуубша хэжэрхиһэн хубсаһатай зон олон байна.
- Мүнөө жэлэй харалганда эгээл зүбөөр, тон һайнаар Хориин аймагайхид ёһо заншалаа харуулаа. Дорнод аймагайхид баһал бэрхэ, илангаяа залуушуулынь ехэ эдэбхитэй байна. Агынхид тусгаар онсо бэрхэнүүд ааб даа. Бүлгэмүүд бүхэн жэл бүри хүгжэжэл байна, - гэжэ Чимит-Ханда Гармаева мэдүүлбэ.
Театрай үзэмжэ болгохогүй
Үбэр-Байгаалай хизаарай Агын тойрог түлөөлжэ, энэ жюридэ хабаадагша Александра Цымпилова баһал өөрын дурадхалнуудые хэлэбэ:
- Би хадаа 7 дахин энэ “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганай жюриин гэшүүн болобоб. Ехэ шэнжэ онсотой найруулганууд табигдана, бэлэдхэл һайтай гэжэ эли. Нютаг аймаг бүхэн өөрынгөө онсо маяг харуулхые оролдоно. Тайзан дээрэ гарахадаа, буряад арадай аман зохёолой бүлгэмүүд үндэһэн хубсаһаяа үмдэхые, үндэһэн байра байдалаа харуулхые оролдоно. Зүгөөр, гал гуламтаяа картоноор дархална, хооһон амһарта табина. Буряад арад хэзээдэшье хүн зондоо хооһон амһарта табяагүй бшуу, хооһон тогоо хүндэ харуулдаггүй байгаа. Гал гуламтаяа урданайхяар табяад, урданай тээшэнь болгоод харуулбал, зохистой байгаа, - гэжэ Александра Цэдашиевна тэмдэглээ.
Мүн лэ ёһо дүримөөр бүлгэмүүд фонограмма болон тайзан дээрээ ара талын түхеэрэлгэнүүдые хэрэглэхэгүй байгаа, гэбэшье, зарим бүлгэмүүд хэрэглэнэ.
Александра Цымпиловагай хэлэһээр, үндэһэн арадай заншалта байдал, аман зохёол харуулһан найруулга театр шэнги болохоёо һанана, энэнь баһал буруу хаш. Жэнхэни байдалаа үнэн бодотоор харуулжа, үнэншэмэ ёһо заншал дамжуулха гээшэ тон сэнтэй.
Хур бороо дуудалга – гол үйлэ
Буряад Уласай урдаа хараха “Тоонто” бүлгэм мүнөөдэрэй байдалай эгээл онсо шухала болоһон үйлэ - хур бороо дуудалгын, нэрьелгын үйлэ харуулба. Газар дэлхэйдэмнай ган гасуур боложо, үбһэ ногоон булта шарлажа, үхэр мал үсхэбэрилжэ, ан-бун ажаһуухань хэсүү болоод байхадань, манай угсаата арад тэнгэриин эзэд – бурхашуулдаа хандажа, хур бороо гуйдаг байгаа.
Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Хура бороо дуудалга
- Энэ урдын буряадууд хайшан гэжэ бороо дуудуулдаг байгааб гэһэн заншалта үйлэ бидэ Буряадаймнай дээдын эрдэмтэн, профессор, түүхын эрдэмэй доктор Даша-Нима Санжиевич Дугаровай шэнжэлэлгын “Сагаан бөө мүргэлшэдэй үндэһэн түүхэ” гэжэ номһоо хэһэг абажа хараад, үзөөд, арад зоной ёһо заншалнуудые шэнжэлжэ, ёһо руунь хэхэ гэжэ оролдообди, - гэжэ “Тоонто” бүлгэмые даагша Бутид Долгорова хөөрэбэ.
Жэмһэгэйхид жэгтэйхэн байгаа
Түнхэнэй аймагай “Жэмһэг” гэһэн бүлгэм аяар 1987 ондо байгуулагдаһан, нютагай наһатайшуул болон эдир залуушуулһаа бүридэдэг. 1991 ондо “арадай” гэһэн нэрэ зэргэтэй болгуулагданхай, нютагайнгаа болон аймагайнгаа, Буряад Уласай соёлой талаар элдэб хэмжээнүүдтэ амжалтатай хабаададаг юм. Энэ аман зохёолой бүлгэмэй байгуулагдаһаар лэ ажаллаһан Дугар Намсараевич Ардаев “бүгэдэндөө жэшээ болон, эдэбхитэй бүхы наада, найруулгануудта алгадангүй ябадаг юм” гэжэ “Жэмһэг” бүлгэмые даагша Наталья Ганжеева тэмдэглээ.
- Бидэ гансал манай Түнхэнэй буряадуудай сахидаг “Хүнжэлэй бүреэдэһэн” гэһэн ёһо заншал харуулбабди. Басагаяа хадамда үгэхэдөө, айл аймагаа суглуулжа, найр наада хэхэдээ, басаганай заһал бэлдэжэ, хүнжэлэй бүреэдэһэ ниилүүлжэ оёдог. Нэгэ утаһа утаар бэлдээд лэ, тойруулжа һууһан эхэнэрнүүд үреэлэй һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, бүреэдэһэн соогоо мүнгэ хэжэ оёдог юм, - гэжэ Наталья Ганжеева хөөрэбэ.
Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Хүнжэлэй бүреэдэһэ оёно
Жэмһэг нютагһаа урган гараһан, Буряадтаа мэдээжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ Вячеслав Байминов энэ бүлгэмэйхидтэ Түнхэнэй буряадай үндэһэн хубсаһа оёходонь, 270 мянган түхэриг бэлэглээ. Тиигэжэ нютаг хүбүүнэйнгээ дэмжэлтээр жэмһэгэйхид хэнһээшье дутуугүй, гоё һайханаар бүтээгдэһэн буряад хубсаһатай болонхой.
“Шоно тарбага шааба”
Шэнэхээнһээ ерэһэн бүлгэм басаганай нааданай үйлэ харуулаа. Энэ заншал алишье зүгэй буряадуудта бии, мүнөөшье болотороо сахигдадаг ха юм. “Тоонто” гэһэн бүлгэм 10 гаран жэлэй саана Шэнэхээндэ байгуулагдаһан. “Алтаргана” нааданда 6-дахияа хабаадажа байна.
- Бүхы түрүү һууринуудта бултандань хүртэһэн намтартайбди. Мүнөө жэл бага үхибүүдээ дахуулаад ерээбди, түүхэтэ ороноо хараг, үзэг лэ даа. Хамта дээрээ 18 хүн ерээбди. Үнгэрһэн зуун жэлэй 18 онһоо эхилээд, Буряад һайхан оронһоо нүүжэ, Шэнэхээн нютагта түбхинэһэн бидэ мүнөө болотороо угсаатанайнгаа сахижа ябаһан заншал алдангүй, мартангүй ябанабди, - гэжэ бүлгэмые даагша Раднадазын Цэпэлма хөөрэбэ.
Басаганай нааданай үедэ түрхэмүүдынь хари газарта хадамда гарахаяа байһан басагандаа наада эмхидхэжэ, айл аймаг, нютаг зоноо, түрэл гаралаа урижа, ехэ найр наада хээд, заншалта буряад арадай наадануудые, уусын дуу гүйсэдхэжэ, хайрата басагаяа хүхеэдэг, наадхуулдаг ха юм даа. Эдэ наадануудай үедэ “Шоно тарбага шааха” гэһэн заншалта наада харуулхадань, һонин байгаа. Тарбаган шонодо: “шинии нүхэн шорой, минии нүхэн алтан” гээд, хорыень бусалгана. Хороо хүрэһэн шоно тарбаганиие намнана, намнажа хүсөөд баряагүй һаа, яла болгон дуу дуулаха, харин тарбаган баригдаа һаа, өөрөө дуу дуулаха гэһэн заншал харуулаа.
Эрхүүгэйхидэй хухалгын дуун
Эрхүүгэй можын Хогод һууринай “Ажалшан” гэһэн бүлгэм “Үлгыдэ оруулха” гэһэн эрхүү буряадуудай заншалта үйлэ, наада, дуунуудые харуулаа. Энэ бүлгэмые даагшаар Владимир Гиязов ажалладаг. Өөрөө Хурамхаан нютагһаа уг гарбалтайшье һаа, Эрхүү зоной заншалта үйлэ һайнаар мэдэжэ, шудалжа, амжалтатай хүтэлбэрилдэг юм.
- Манай буряадууд хараһан юумэеэ дуун болгодог юм. Зүгөөр, юрэ дуулаха бэшэ, үгэ бүхэниие дары түргэн тааруулжа, шүлэгэй нугалбари алдангүй зохёодог. Зүүн буряадууд манай нютагта айлшалан, түрэ хуримаар ерэхэдээ, үүрэй сайтар наада эмхидхэгдэдэг. Эндэ дуу буляалдажа дуулахадаа, Эрхүүгэй буряадта диилдэшэдэг юм. Юуб гэхэдэ, манайхин тогтон торонгүй, дуугаа зохёожол, зохёожол байдаг юм, - гэжэ тэрэ хөөрэбэ.
Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Хухалгын дуун
Эрхүү буряадуудай эртэ урдын хухалгын дуун гэжэ ехэ һонин заншалта үйлэ харуулагдаба. Хухалга хадаа ородоор хэлэбэл, частушка гэһэн удхатай. Хараһан үзэһэнөө дары түргэн шог ёгто үгөөр дуулажа, ёһотойл тулалдаан болодог. Шог ёгто дуундань нүгөөдэнь заабол харюу үгэхэ ёһотой. Харюу үгэжэ шадаагүй һаа, одоо хухартараа зоной шог нааданда орохош.
Иимэ элдэб ёһо заншалнуудые манай буряад арадай бүлгэмүүд хоёр үдэрэй туршада харуулбал даа. Һүүлэй һүүлдэ илагшад тодороо. Гурбан бэрхэшүүл хэд бэ гэхэдэ, Буряад Уласай Захааминай “Уран Дүшэ” бүлгэм, Эрхүүгэй можын Боохоной аймагай “Ургы” бүлгэм, Үбэр-Байгалай Агын тойрогой “Алтаргана” бүлгэм гээд түрүүлээ.
Автор: Цырегма САМПИЛОВА
