​Монголой буряадуудай байдалһаа

Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай “Нангин бууса” урилдаанда угайнгаа сахижа ябаһан ажаһуудал үнэн дээрэнь харуулһан ажалнууд ороһон байна. Илангаяа Монгол һайхан ороной Дорнод аймагай Баян дуун гэһэн нютагай ажалша малша айлайхи ажаһуудалаа тон урдын сагһаа алдангүй сахижа байһанаа үнэн дээрэнь харуулба. Гандболдын Шадраагай гэр бүлын эзэн эхэнэр Цыренжабай Цырендолгорой нэрээр ажахыгаа танилсуулба.

Автор:  Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Гандболдын Шадраа Цыренжабай Цырендолгор хоёр ажахытаяа танилсуулжа байна

Урдын буряадай ёһотойл байдал харуулаа

Энэ гэр бүлэ 1996 ондо айл болоод, хорин жэлэй туршада 6 хүдэр шамбай хүбүүдые мүндэлһэн байна. Ехэ хоёр хүбүүдынь Улаан-Баатар хотын дээдэ һургуулинуудта һурана, дунда хоёрынь сомоной дунда һургуулида, харин хоёр багашуул хүүгэдэй сэсэрлигтэ ябана. Зунайнгаа амаралтада хүбүүдынь гэртээ бусажа, аба, эжынгээ тулга болодог юм байна.

Цыренжабай Цырендолгор хадаа өөрөө малша айлай басаган байгаад, угаараа хэжэ ябаһан ажалаа алдаагүй, нүхэртэеэ саашань үргэлжэлүүлнэ.

Энэ бүлэ харалганай түгэсхэлдэ Монгол оронһоо хилэ дабан, арай үрдижэ ерээ бэлэй. Үзэмжэдэ асарһан бүтээлнүүдээ һахы-һалаг дэлгэжэ, уран һайханаар бүтээһэн фильм-буулгабари харуулба.

Уран гарай бүтээлнүүд дэлгэгдээ

Тэдэнэй дэлгэһэн үзэмжэдэл адли юумэ бэшэ ондоо хабаадагшад харуулаагүй. Модоор болон бусад хэрэгсэлнүүдээр дархалһан табан хушуу адуу мал, малай байра, хото хорёо, дал, хүдөө малшанай бууса, ажал ябуулгын хэрэгсэлнүүд болон мориной тоног, эмээл, хазаар, жэрмэ болон бусад хүдөө малшадай хэрэгсэлнүүд. Малай хорёо соонь тон үнэн байдал мэтээр үбһэ хулһан, саһаншье бударжа байһан мэтэ, уран дарханай бүтээһэн угаа зохидхон үзэмжэ.

Мориной тоног, зэмсэгүүдынь урдын буряадай заншалта аргаар бүтээгдэһэн, гартаашье барихада ульгам, моринойшье бэедэ тохоходо, зөөлэн, аятай хаш гэжэ тухайлхаар. Хитад гүрэнэй пластик болон бусад хэрэгсэлнүүдээр хэмэл аргаар бүтээһэн зүйлнүүдтэ орходоо, тон эрхим зэмсэгүүд гэжэ мориндо мордожошье үзөөгүй би тухайлбаб.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Малай хорёо соонь тон үнэн байдал мэтээр үбһэ хулһан, саһаншье бударжа байһан мэтэ, уран дарханай бүтээһэн угаа зохидхон үзэмжэ

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Энэ гэр бүлын дэлгэһэн үзэмжэдэл адли юумэ бэшэ ондоо хабаадагшад харуулаагүй

Жэнхэни буряадай алдагдаагүй байдал

Монголдо ажаһуудаг буряад хүнэй ажаһуудал зураглаһан фильм ёһотой уран һайханаар бүтээгдэнхэй. Аянгата һайхан урдын буряадай аялга хүгжэмөөр шэмэглэжэ, мориной инсагаалха, хони ямаанай маараха, үхэр малай мөөрөөн, адуунай турьяан, түбэрөөн үнэншэмэ гэхээр харуулагданхай. Энэ видео-буулгабари соо урдын буряадай сахижа ябаһан ёһо заншал юрын буряад бүлын ажабайдалай жэшээ дээрэ харуулагданхай.

Һэеы гэр соо жэрылдэжэ унтаһан хүбүүдээ хара үглөөгүүр эжынь һэрюулээд, өөрөө галаа носоожо, сайгаа шанана, бүһэтэйшүүлэйнгээ бодохын үедэ хүнэгөөр дүүрэн һү һаагаад орожо ерэнэ. Гэрэй эзэн Шадраа бодожо, газаашаа гараад, мал буусаяа шалган хараашална. Мүнөөдэр ямар ажал бүтээгдэхэ ёһотойб, хүбүүдтээ наһанайнь хэмжүүрээр тааруулан, ажалынь хубааха хэрэгтэй. Хара буруу тэргэдэ һургаха, тугалдаа уһа асарха, зайжа ошоһон улаан бухаяа бэдэржэ асарха гэхэ мэтэ үдэр бүриин хэгдэжэл байдаг ажал тухай асуудалнууд үглөөнэй сай бариха үедөө хэлсэгдэнэ.

Шэрээгээ тойроод дүрбэн хүбүүд аба, эжытэеэ зүбшэлсэнэ. Тиигэжэ булта газаа гаража, малаа бэлшээридэнь табина. Хорёо сооһоонь мянгаад хонид гаража, нэмжыһэн тала дайдаар тарана. Одхон хүбүүниинь эгээл һүүлдэ бодобошье, ахайнарһаа үлэнгүй, үншэн үлэһэн хурьгадаа угжана.

Гандболдын Шадраагайхи энэ ажахыгаа хэнһээшье эрижэ, зээли абажа эрхилээгүй, гүрэн түрэһөөшье урьһаламжа абаагүй, өөһэдын гараар бултыень бодхоожо, эрхилжэ ябадаг байна.

Хүбүүдэйнгээ газаахи ажалаа хэжэ ябахадань, эжынь һүнэй машинаар зөөхэй гаргана, тоһо сохино, ээзгэй, ааруул болон бусад сагаан эдеэгээ буйлуулна.

Хоёр томошуулынь мориёо һургана, үдэр бүри ургалжа, оройдоол хоёр дааган үлөөд байхадань, дары түргэн шамбай хүсэтэйгөөр ургалжа номгоруулна.

Хүнэй ажаһуудал гээшэ мүнхын юрьеэн соо тэргын сахариг мэтэ мухарижал, мухарижал, нэгэшье зогсонгүй эрьелдэжэл байдаг. Эндэ урдын буряадуудай хэлэдэгтэл, хара буруун сар болохо, хүбүүд үндыжэ, эрэ болохо. Хүдөөгэй ажабайдалай һургуулида үхибүүд хара багаһаа һуража, энэ гэрэйнгээ буусын эзэд болоно ха юм даа.

Мориной тоног

Шадраа хүбүүдээрээ үхэрэй арһа элдүүрилнэ. Үхэрэй арһа элдэжэ, мориной тоног зэмсэг бүтээнэ ха юм. Тэрэ үйлэ эхинһээнь һүүл болотор энэ фильм соо зураглагдана.

- Үхэрэйнгөө арһа һаба соо хэжэ, 20 хоног шүүһэндэ байлгаад, 3-4 хоноод лэ үргэлжэ худхажа, эрьюулжэ байха хэрэгтэй. Сагай ерэхэдэ, арһаяа һабаһаа гаргажа, хүхэ һүөөр угаажа, талхинда оруулдаг. Модоор дархалһан талхинда хахад үдэр эрьюулээд, һайн эльбүүлээд, адуунай тоһо хоёр талаһаань түрхеэд лэ, дахин хахад үдэр талхинда хэжэ эрьюулхэ. Тэндэһээ гарахадаа, шаргал гоё арһан болохол даа, тиигэжэ мориной зэмсэг бүтээгдэдэг, - гэжэ Гандболдын Шадраа хөөрэнэ.

Хониной арһа элдэхэ тухай

Харин хониной арһа элдэхэ тухай нютагайнь хүгшөө залуу басагад, бэреэдтээ заажа үгэнэ. Хониной арһа урдын буряадууд элдэжэ шададаг һааб даа, харин мүнөө үе сагта залуушуул Монголдошье арһа элдэжэ шадахаяа болинхой гэжэ тэмдэглэнэ.

Хониной арһа элдэжэ, шүрбэһэ томожо, бүхы хубсаһа, зузаан, нимгэн дэгэл, үмдэ, самса, гутал, малгайгаа бултыень лэ оёод үмдэдэг байгаа бшуу.

- Хониной нойтон арһа халимлажа, хюһажа сэбэрлээд, дэлгэжэ хатаагаад, хатаһан арһаяа шара шүүһэндэ дэбтээжэ, 7-14 хоногой туршада байлгадаг, гарган сасуугаа хүхэ һүөөр 2 дахин угаажа, һалхинда халта хатаажа һэрюусүүлдэг. Удаань талхинда хэжэ, оло дахин эрьюулжэ зөөлэрүүлхэ. Бүтэн үдэр талхинда гаргажа шударуулаад, тэниилгэжэ, һайсахан хониной түүхэй эльгэ, тараг түрхижэ, эдеэ оруулха. Эдеэнэй шэнгэһэн хойно арһаяа модондо мушхажа, оло дахин эрьюулдэг, - гэжэ хүгшөө хөөрэбэ.

Зөөлэрһэн арһаяа тэниилгээд шударжа, хальһыень абаха хэрэгтэй. Арһаяа бүхэндэ хээд, аргалда гал носоогоод, бүтүү утаан табигдадаг, нүхэ гаргахагүй, тиигэжэ нэгэ жэгдээр утагдажа, арһан һайн шанартай болохо, һалхи оруулхагүй. Шииг ороходоо, хатуу болохогүй гэжэ тайлбарилагдана.

Худа урагай холонь дээрэ

Шадраа Цэрэндолгор хоёрой алтан худатан айлшаар буужа ерэнэ. Хүнэй басагаар бэри хэжэ һууһан хадаа худа урагайнгаа ерэхэдэ, яг гэһэн байдалаа харуулжа, ёһолон хүндэлхэ зэргэтэй. Худа урагууд үдэр бүри уулзажа байдаггүй, хаа-яахан бэе бэедээ айлшалан, ямбатай буудаг аабза. Харин худанараа угтажа байһан айл хэды мяхатай байбашье, заабол шэнэ хониной мяха гаргадаг заншал бии. Тэрэнь тон ехээр хүндэлһэн ёһо гээшэ. Эндэ урданай буряадай мэргэн “Хоноо һаатнай, хони гаргахабди, үнжөө һаатнай, үхэр гаргахабди” гэжэ сэсэн үгэ гэршэлнэ хаш.

Тогооной архи айлшад амталдаг

Тэды багаар худанарнай айлшаар ерэхэнь гэжэ багсаамжалаад, тогооной архи табидаг заншалтай һэн. Айлшадайнгаа ерэхэдэ, тогоонойнгоо архи гэрэй эзэн эхэнэр табидаг, харин гэрэй эзэн түрүүн туршажа үзөөд, өөрынгөө эдеэ магтажа байха бэшэ хадаа “муушаг болоо хаш даа” гэхэдэнь, айлшад амсажа, тогооной архи одоол гоё байна гэжэ магтадаг байгаа.

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда эмхидхэгдэһэн “Нангин бууса” урилдаанда Монгол оронһоо зорижо ерэһэн Гандболдын Шадраа Цыренжабай Цырендолгор хоёрой гэр бүлэ тусхай шанда хүртөө. Энэ ажалша бэрхэ бүлэдэ Горячинскын аршаанда амарха путёвконууд барюулагдаа.

Автор: Цырегма САМПИЛОВА
Описание: Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда эмхидхэгдэһэн “Нангин бууса” урилдаанда энэ гэр бүлэ тусхай шанда хүртөө

Буряад энэ бүлын хүгшэн аба хадаа Алхана уулын хормойһоо Улаан-Туяа газарта Элеэ голой энгэртэ Рабданай гурбадахи хүбүүн боложо түрэһэн байна. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда 1939 онһоо 1945 он хүрэтэр хабаадалсаһан, һүүлдэнь хамтын ажахын мал хаража, Чойбалсанай эрхим малшан тэмдэгтэ хүртэжэ, хоёр дахин арадай хүндэлэлэй медаляар шагнагдаһан габьяатай. Энэ хүнһөө мүндэлэн үндыһэн үри хүүгэдынь Монгол сайхан орондо түбхинэн, ан-бунхан ажаһуубашье, буряад угсаата үндэһэеэ мартангүй, нэрэ солоёо дээгүүр абажа ябадаг юм.