​Хори зоноо хүндэтэй түлөөлэгшэ

Хори hайхан тосхоной уужам гудамжаар бага-бага үhэеэ сайжа байhан, урин зохидоор энеэбхилhэн хүн, уулзаhан хүнүүдтэеэ гар гараа барисалдан мэндэшэлсэжэ, элүүр мэндыень hуража, hайн ябахынь хүсѳѳд, саашаа алхалан ябана. Энэмнай хадаа:

Хун шубуун гарбалтай

Хуhан модон сэргэтэй

Хориин 11 эсэгын

Галзууд угай

Цыдыпов Батоцырен Далаевич болоно.

1952 ондо Хориин аймагай Анаа Yртѳѳдэ Цыдэбэй Далайн ба Барадиин Цыжима хоёрой бүлэдэ, Дулмажаб басаганай hүүлдэ, үни хүлеэгдэhэн хүбүүн түрэжэ, эхэ, эсэгэдэнь ехэ баяр болоhон юм.

Бато хүбүүн Доодо-Анаагай эхин hургуули дүүргээд, Хориин 1-дэхи hургуулида орожо hурахадаа, үетэн соогоо номгон, даруу зангаараа, тоомтой ябадалаараа илгардаг hэн. Хориин hургуулиин музей тайлдахадань, hурагшадтай хамта айл аймагаар ябажа, олон экспонадуудые суглуулаа. Багахан хүбүүн буряад ёhо заншалаараа, Хори буряадуудай түүхээр һонирхожо, Буряадай элитэ уран зохёолшодой номуудые уншажа, хүгшэд, үбгэдhөө үльгэр, нютагай домогуудые шагнажа, сэдьхэлээ тэнжээhэн байна. «Нэгэтэ үбhэ шэрэхэдээ, бастриг бүхэлдэг үхэрэй эбэрээр хэhэн гохо, тугалай эхэеэ хүхэхэгүйн тула хэрэглэдэг хэрэгсэл асараа hэн», - гээд олон жэлдэ классайнь хүтэлбэрилэгшэ ябаhан Болдонова Дарима Евдокимовна хѳѳрэнэ.

1970 онһоо Буряадай Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдта «Буряад, ород хэлэн ба литература» гэжэ мэргэжэлээр hураhан байна. Баhал иимэ мэргэжэлтэй Зэдэhээ уг гарбалтай сэбэр hайхан шарайтай Галя басагантай айл бүлэ боложо, амгалан тэнюун, үнэр баян, еhотойл залуушуулда жэшээ болохоор, Аламжа Мэргэн Агуу Гоохон хоёр шэнги эбтэй эетэй, баян дэлгэр ажаhууна. Гурбан үхибүүдые хүл дээрэнь табинхай, дээдэ hургуули бултандань үгэнхэй, табан аша, зээнэрэй үбгэн баабай, эжы болонхойнууд.

Институт дүүргээд, Хориингоо аймаг бусажа, Удинскын дунда hургуулида багшалаа, комсомолой секретаряар хүдэлѳѳ. Бэрхэ, залуу, шуран хүбүүе уданшьегүй Удинскын СКК директорээр томилбо. Элдэб лекцинүүдые, концертнүүдые, уулзалгануудые эмхидхэжэ, совхозой ажалшадые хужарлуулаа. Дүрбэн жэл хүдэлѳѳд байхадань, Георгиевкын совхозой парткомой секретаряар табиба. Совхозой директор, бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ Захаров Прокопий Яковлевичтай хамта энэ ехэ совхоз ударидажа, республика соогоо хэды дахин түрүү hуурида гаража, хэды дахин совхоз «Улаан Тугта» хүртэhэн байна.

Цыжима Барадиевна эжынгээ Анаагай совхоздо хонишоноор хүдэлхэдэ, Бато зунай, үбэлэй амаралтануудта Асада, Ара-Байсада эжыдээ туhалжа, хонишоной ажал hайн мэдэхэ болоо hэн. Тиимэhээ совхозой ажалша малша зоной ажал, байдал дүтэ мэдэжэ, hайнаар ойлгожо, ажалаа эрхим дүүргэдэг hэн.

1988 ондо Хориин аймагта түрүүшынхиеэ «Хүдѳѳгэй нааданууд» Георгиевкын совхозой дэбисхэр дээрэ Бато Далаевичай үүсхэлээр үнгэргэгдѳѳ. Ямар гоё наадан болоо гээшэб, волейбол, футбол, барилдаан, урилдаан, ерэhэн айлшадай парад, ажалшадта лотерей эмхидхэгдээ. Тугалнуудые, поршоонхонуудые, хурьгадые шүүhэн талаантайшуул олон hэн. Тэрэ үедэ суута болоhон Георгиевкын совхозой амжалтада Бато Далаевичай оруулhан хубита ехэ даа.

25 жэл соо Бато Далаевич Хориин аймагай соёлой таhагай даргаар хүдэлѳѳ. Хэнэйшье мэдэhээр, энэ hалбари гүрэнhѳѳ бага мүнгѳѳр тэдхэгдэдэг, тэндэ хүдэлhэн зон үнэн зүрхэнhѳѳ ѳѳрынгѳѳ ажалда дуратай хүдэлдэг. Гэсэр, Дангина конкурснууд, Хориин аймагай ажалша малша зониие дэбжэжэ, туhалжа, ударидажа, «Ашангын эрьедэ», «Наран Хада», Хориин соелой байшангай «Рябинушка», Хасууртайн шэмээшэгүүдэй «Родник» ансамбльнууд бии болгогдожо, аймагтаа, республикадаа, Россиин хотонуудаар, Монгол, Польшо гүрэнүүдээр суурхаа. Буряадайнгаа артистнуудые урижа, Хориингоо соелой байшанда хүдѳѳhѳѳ хонишод, hаалишадаа асаржа, концертнүүдые, зүжэгүүдые харуулдаг байгаа. 1989 ондо түрүүшынхиеэ аймаг соо Сагаалган үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдэжэ, Хориин 11 эсэгын түлѳѳлэгшэд морин дээрэ мордонхой, уг бүхэнэйнгөө тугуудые намилзуулан, гоё hайхан hайндэр болоо hэн. Арад зон буряад хубсаhаяа үмдэнхэй Хориингоо ехэ талмай дээрэ ёохор наадаяа гороолоо. Хориин аймагай хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей 2-дохи hуури республика соогоо эзэлнэ. Хориин Дамба Жалсараевай нэрэмжэтэ номой сан хадаа ёhотойл соёлой гуламта, республика соогоо түрүү библиотекэнүүдэй нэгэн юм. Бато Далаевичай хүдэлхэ үедэ Хориин аймагай соелой хүгжэлтэ республика соогоо үндэр хэмжээндэ гараа. Үргэhэ нойргүй хүдэлжэ, ноёд сайдтай, арад зонтоёо уулзажа, буряад, ород хэлэн дээрэ уран гоёор хэлэжэ, аймагай соёлой ажал эрхим хүтэлбэрилжэ ябаа.

Цыдыпов Батоцырен Далаевич нютаг орондоо үнэн сэхэ алба хэhэнэйнгээ түлѳѳ гүрэн түрын зүгhѳѳ «Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй, Буряадай ВЛКСМ-эй обкомой, Монголой ЦК ревсомолой, Хориин аймагай, Арадай Хуралай, СССР-эй, РСФСР-эй Соёлой министерствэнүүдэй олон грамотануудаар, дипломуудаар шагнагданхай.

Наhанайнгаа амаралтада гаранхайшье hаа, гэртээ hуунагүй. «Хори Хатан эжы» гэhэн хүрэгэй хамтын жаса хүтэлбэрилнэ. Эндэмнай нангин газар болонхой, ерэhэн, ошоhон айлшад, гэр бүлэ болоhон залуушуул, баярай ойгоо тэмдэглэгшэд ерэжэ, эндэ хадаг баридаг, сэржэм үргэдэг болонхой. Энэ хабар эндэ «Хун шубуунай угтамжа» гэhэн hайндэр эмхидхээ. Табан ондоо арадые түлѳѳлhэн, арадайнгаа хубсаhа үмдэhэн, эхэ хүнэй hүлдэ үргэhэн – табан эхэнэр бултантай хамта угтамжада байгаа.

Сагаалганай үедэ наhатай зоной дунда «Эжын шанаhан эдеэн» гэhэн уулзалга эмхидхэжэ, тэндэ буряад ёhо гуримаар «Хайшан гэжэ айлшадые угтахаб, ямар эдеэ табихаб, яагаад аха зониие амаршалхаб, хүндэ ямар бэлэг барюулхаб» гэжэ ехэ hонирхолтой үдэр үнгэрѳѳ.

Батоцырен Далаевич хизаар ороноо шэнжэлэлгын «108 субаргын голоор аяншалга» гэжэ проект бэелүүлээ. Анаа дасанай баян түүхэ, үзэсхэлэнтэ hайхан 108 субарганууд, тойроод байhан хада уулануудай нангин газарнууд, сэбэр, арюун байгаали, тайшаа Иринцеев Дамба-Дугарай обоо, Худаг уулын домогууд олон аяншалагшадай сэдьхэл, зүрхэ хүлгѳѳнэ.

Батоцырен Далаевич мүнѳѳ үедэ Хориин аймагай шажан мүргэлэй бүлгэмэй түрүүлэгшэ. Анаа дасанайнгаа ламанартай хамта дасанай архив үзэжэ, Анаа дасанаа урданайнь түхэлѳѳр hэргээжэ, шэнэ дугангууд, бурхад,108 субарганууд бүтээгдэнхэй. Мүнѳѳ бүтэжэ байhан 1000 хүрдэнүүдэй бүтээлдэ хүн зоной дунда идхалгын ажал ябуулжа, мүнгэ алта суглуулжа байна. Хуралнуудые, 108 субаргануудай жэл бүхэндэ үнгэргэгдэдэг наадануудые дасанайнгаа ламанартай, нютаг бүхэнэй түлѳѳлэгшэдтэй хамта эмхидхэжэ үнгэргэнэ. Ноёд, сайдтай уулзажа, дасанда мүнгэ hомолхыень зүбшэн хэлсэнэ. Энэ буянтай, дэмбэрэлтэй ажалынь урагшатай ябажал байна.

Угтань нэрэ хүндэтэй хүнүүд олон, Бабу зайhанай үри hадаhан хадаа угаа уhанда хаяагүй, эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, нютагайнгаа, Хориин зоной омогорхол, түрүү Үбгэн болонхой.

Фото-зураг дээрэ: Б.Д.Цыдыпов (зүүн гарһаа).