​Заяанайнгаа үйлөөр

Нарата һайхан хабарай үдэрнүүдтэ Захааминайнгаа зондо Мария Нимаевна гэжэ мэдээжэ болоһон Цыцык Лубсан-Нимаевна Дудареева 80 наһанайнгаа тэбхэр ойе налгай зохидоор угтаба. Ууган сагаан Любовь Будаева басагатайнь манай сурбалжалагша уулзаба. Мүнөө Россиин болон Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Любовь Фёдоровна Захааминай аймагай соёл урлалай түбэй захиралаар хүдэлнэ.

- Любовь Фёдоровна, тамнай Фёдор Шагдурович Мария Нимаевна Дудареевтэнэй үнэр бүлэдэ хоёрдохи үри түрөө һэнта гэжэ мэдээжэ. Өөрынгөө бага наһан, гэр бүлэ, эжы тухайгаа богонихоноор хөөрэжэ үгыт даа.

- Мүнөөнэй Закаменск хотын дэргэдэхи Хужар нютагта эбиимнай түрэһэн, үдэһэн юм. Дунда һургуули Сахирта (тэрэ үедэ аймагай түб) дүүргээд, Улаан-Үдэдэ Буряадайнгаа багшанарай училищи дүүргэһэн. Түрэл нютагаа бусажа ерээд багшалаа, баабайдамнай хадамда гараа. Табан үхибүүдые түрэжэ, үргэжэ, һургажа табяа. Иимэл юрын хуби заяан гэбэшье, эбиимнай хуби заяанай ямаршье шанга сохилтонуудые эрэлхэгээр дабажа, хүн зондоо туһатайл ябахые оролдодог.

Найматайхандаа эхэһээ гээгдэжэ, Михаил, Борис аханартаяа үншэрөө. Лубсан-Нима Балданов эсэгэнь үхибүүдээ харалсаал бэд даа, тиибэшье эхэгүйл хадаа эхэгүй ажабайдал гээшэмнай ямар хүшэр гээшэб, илангаяа дайнай, мүн хойтохи хүндэ үедэ. Тиибэшье шэрүүн ажабайдал аха дүүнэрые бүри эбтэй болгоо бэлэй. Тииһээр эсэгэнь нютагайнгаа һаалишан Дулма Сундуевнатай гэрлээ, Игорь хүбүүе үргэжэ абаа.

Михаил ахань Янжима Дулмаевна нүхэртэеэ, Игорь дүүнь - ветеринарна эмшэд, Борис Римма Пагбаевна нүхэртэеэ - багшанар. Римма Пагбаевна Буряадта мэдээжэ багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, аймагайнгаа уран зохёолшодой “Уран Дүшэ” нэгэдэлтэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг, “Хүхын дуунай үглөө” ном хэблүүлһэн, Россиин, Буряадай габьяата багша юм. Үйлын үреэр хоёр аханарынь эртэ наһа бараа, гэбэшье үхибүүдынь бултадаа бэрхэ мэргэжэлтэд болонхой.

- Заа, Любовь Нимаевнагай ажалайнь намтар элирхэйлжэ үгыт даа.

- 1956 онһоо эбиимнай Хужарайнгаа номой сан, клубые даажа байгаа. Удаань багшалаа. Тэрэ үедэ залуушуул хамтын ажалда хамсы шуужа ябахаһаа гадуур ехэ эдэбхитэйгээр уран һайханай харалгануудта хабаададаг бэлэй. Энэ талаар Мария Нимаевна эмхидхэлэй ехэ ажал ябуулдаг һэн. Абамнай тиихэдэ КПСС-эй райкомой эмхидхэлэй таһагые даагша байгаа. Тиимэһээ Хужарһаа Закаменск хүрэтэр ехэнхидээ ябагаар ябадаг байгаа. Одоошье 1968 ондо Закаменск хотын Горняцка гудамжаар партиин райком байра үгэжэ, тиишээ нүүжэ амараа һэн. Мүнөөшье болотор эбиимнай тэрэл байрадаа Маргарита басагатаяа, Бимба зээтэеэ ажаһууна. Эндэ ерэһээр эбиимнай 10-дахи хүүгэдэй сэсэрлигтэ хүмүүжүүлэгшээр наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө. Эдэ олон жэлнүүдэй хугасаада хэды олон хүүгэд Мария Нимаевнагай энэрхы гар дороһоо гарааб даа. Һая аманда ороһон эдэ хүүгэдые хэлүүлжэ, бэшүүлжэ, дуулуулжа, хатаруулжа һургахадаа, түрэһэн, үдэһэн тоонто нютагтаа дурлажа ябахыень хүмүүжүүлдэг һэн. Ямаршье хүндэ һайнаар хандадаг хадань ехэшүүлшье, багашуулшье элдэбын асуудалнуудаар хандаха, ажабайдалай зүбшөөл, заабари абадаг һэн.

- Эжынгээ ямар талыень эгээл ехээр сэгнэнэт?

- Юунэйшье боложо байгаа һаань, эбиимнай халаг-хухы боложо байдаггүй, алтан наранай элшэ харахадаа, мангир халяарай, жэмэс һархяагай гарахада, хартаабхын элбэгтэ, сэсэгүүдэй задархада, саһа борооной ороходо хүхижэ байдаг. Хаана эбиимнай байнаб, тэндэ заал һаа, энеэдэ наадан, хошон зугаа дэлгэрдэг. Дээрэһээ, бурханай табилангаар эбиимнай дуулаха, хатарха, шүлэг зохёохо, үреэл юрөөл табихадаа бэрхэ юм.

Юртэмсын үдэрнүүд адли бэшэ, ажабайдалнай шугам сэхэ бэшэ даа: баабаймнай оройдоол 53-тайдаа 1982 ондо сагһаа урид наһа бараа. Удаань Мария Нимаевна Михаил, Борис аханараа алдаа. Ажабайдалай энэ шанга сохилтонуудые “үйлын үриһөө яажа һалахабши даа” гээд, шүдөө шангаар зуугаад лэ, тэсэжэл гараа. Харин Нима-Цырен дүүгэймнай, минии нүхэр Семёной наһан болошоходо, нугаршагүй бүхэ эбиимнай мандаа түшэг тулгуури болоо һэн. “Ябаһан хүн ябаал даа, үлэһэн зонойнгоо энэ дэлхэйдээ һайн ажаһуухынь заяанал даа. Хайшан гэхэбши, арга мүрынь оложо ажаһууха, үри хүүгэдээ өөдэнь болгохо, урагшаал шармайха хэрэгтэй!” – гэжэ маанадайнгаа һанаа үнөөе заһажа, урагшаал тэгүүлхымнай заагаал даа.

Бүхы наһаараа эбиимнай ажаллажал ябана. Мүнөөшье ууган Лёвадоо үбһэ хуряалгадань хамһалсахые оролдохо, хартаабхадааш даа – эрэ доргон! Бариһан бүхэриг хилээмэниинь ямар амтатайб. Бидэ, үхибүүдынь, ашанар зээнэрынь, гушанарынь, наһатай төөбиидөө ерэжэ, шанаһан сайгынь амсажа, бариһан амтатайхан хоолнуудтайнь садатараа сайлажа амардагбди.

- Мүнөө эжынтнай үндэр наһанай оройһоо харахада, наһанай харгы орёохон лэ даа. Любовь Фёдоровна, эжынгээ заяанайнь замай ямар нугалаае тэмдэглэхэ байнат?

- 1985 ондо эбиимнай Владимир Шараповта хадамда гараа. Һайн һанаатай, һайхан сэдьхэлтэй Владимир Дондопович маанадта ехэтэ һайшаагдаа. Тэрэнэй Люба, Вера, Оксана басагадтай түрэһэн эгэшэ дүүнэр мэтэ болообди. Бидэ Закаменск хотодо байгаашье һаа, малаа баряад, ходо өөрын һү, тоһотой, хүрэнгэ сагаатай байгаабди. Малаа ажаллахадаа, гол хүмнай абгай, таабай Володимнайл бэлэй. Бидэнь үбһөө сабшалсаха, үбэлынь малаа уһалха ажалтай һэмди. Тэрэ үедэ үбһэндөө ябагаар ябадаг һэмди.«Москвич» хүлэгтэй болоходоо, ямараар баярлаа гээшэ һэмбибди. Тииһээр Женя Максим хоёр зээнэр түрэжэ, төөбии таабай хоёр ямар дуратайгаар, ханамжатайгаар үргэлсөө гээшэб. Теэд хүндэ үбшэн хүрэжэ, Владимир Дондоповичые абаашаа. Тиигээд лэ эбиимнай баһал шэнээр ажабайдалаа эхилээл даа...

- Үндэр наһандаа диилдэнгүй, ажабайдалай хайрлаһан үдэр бүхэндэ баярлажа шадаха гээшэ баһал ехэ жаргал гээшэ бэзэ.

- Эбиимнай гажаржа, гэмэржэ һуудаггүй. Тиихэшье сүлөөнь болодоггүй. Гэр тойронойнгоо ажалһаа гадуур арадай «Эхын буян» ансамбльда эдэбхитэйгээр хабаададаг. Наһанайнгаа амаралтада гараһан зоной олонхинь ажалгүй болоходоо, аша зээнэрээ харалсаад лэ, гэртэһээ гарангүй һуудаг. Тиимэһээ 2001ондо Мария Нимаевна Радна Будажаповна Будаева хоёр эбиинэрээ, тэдэнэй хани Дулма Лайдановна Шойдоровае урижа, сайлуулжа зугаалхадаа, түрэл арадайнгаа дуунуудта дуратай, ёһо заншалнуудаа мэдэхэ танил талануудаа, хани нүхэдөө суглуулыт даа гэжэ уряалбаб. Тиигээд соёлойнгоо мэргэжэлтэдтэ ансамбль эмхидхэхэ ажал даалгабаб. Иигэжэ мүндэлһэн «Эхын буян» ансамбль мүнөө 15-дахи жэлээ угтахань. Бүхы эдэ жэлнүүдтэ тэдэнэр ансамбльдаа уялгата ажалдаа ябаһандал, нэгэшье репетицидэ һаатангүй ябадаг. Өөһэдынгөө мүнгөөр хубсаһаа оюулжа, зүүдхэлнүүдээ хүүлэдэг.

“Эхын буян” аймагайнгаа, Буряад оронойнгоо, Россиин, Уласхоорондын олон фестивальнуудта, конкурснуудта хабаадажа, түрүүшүүлэй зэргэдэ ородог. Эгээл ехэ илалтануудынь тоолобол: «Алтаргана-2006» Бүгэдэ буряадуудай найрта - лауреадууд,“Һүниин ёохорто” – лауреадууд, 2011 ондо Краснодарай хизаарта уласхоорондын«Голоса традиций. Темрюк-2011» фестивальда – лауреадууд, 2012 ондо - Хитадта «Пекинский калейдоскоп» - лауреадууд болоо. 2013 оной октябрьда Урда Солонгосто – лауреадууд боложо, баярлажа, хүндын ехэ дээжэдэ хүртөө бэлэй. Иигэжэ зүүдэндээшье харагдаагүй орон нютагуудаар, тала хизаараар ябажа, үшөө уран бэлигээ гэршэлжэ, буряад арадайнгаа соёлые, урлалые дээрэ үргэжэ ябахаһаа ондоо ямар ехэ буян байха бэлэй?!

- Любовь Фёдоровна, мүнөө наятай эбиитнай аша зээнэрээрээ омогорхожол һууна бэд даа.

- Мүнөөдэрэй үедэ эбиимнай, манайхиһаа бэшэ, үшөө найман үхибүүдтэй, табан хүрьгэ бэреэдтэй, 19 аша зээнэртэй, зургаан гушанартай – хамта дээрээ – 38 хүн болошоод байнабди.

Эндэһээ хараад үзэхэдэ, хүмүүн түрэлые оложо түрэһэн хүн бүхэн үйлын үри иимэлха юм даа гэжэ дохёод лэ ябангүй, өөрын арга шадалаар урагшаа дабшахал хэрэгтэй юм байна гэжэ ойлгоноб.

Тиимэһээ эгээл хүндэтэй, дуратай, эгээл хайратай эбиигээ, төөбиигээ 80 наһанайнь тэбхэр һайхан ойгоор халуунаар амаршалаад, бүхы һайн һайхан дура сэдьхэлээ мэдүүлжэ, амар мэндэ, амгалан тайбан маанадайнгаа түлөө ажаһуугыт даа гэжэ гүн сагаан сэдьхэлһээ хүсэнэбди: “Һайн даа, һайхан даа!” – гэжэ доро дохинобди.