​Засаг дарганарай суглаан болоо ниислэлдэ

Буряад Уласай Толгойлогшо – Засагай газарай Түрүүлэгшэ Вячеслав Наговицын аймагуудай толгойлогшонортой зүблөө үсэгэлдэр Улаан-Үдэдэ үнгэргэбэ.

Гартань арад засаг барюулаа

Зүблөөнэй эхиндэ уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо – Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Пётр Носков сентябриин 18-да боложо үнгэрһэн һунгалтын үедэ аймагуудай засаг дарганараар һунгагдаһан зонтой сугларагшадые танилсуулба. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, хоёрдохи болзортоо һунгагдаһан Хэжэнгэ аймагай засаг дарга Геннадий Лхасаранов, Ярууна аймагай засаг дарга Цыденжап Шагдаров. Шэнэ хүтэлбэрилэгшэд гэхэдэ, Аха аймагай толгойлогшо Матвей Мадасов, Баргажан аймагай Алексей Балуев, Ивалга аймагай засаг дарга Виктор Очиров болонод. Уласайнгаа табан энэ аймагай дарганар тухай хөөрөөе сониноймнай удаадахи дугаарта уншаха аргатайт.

Тэрэнэй удаа уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын зүблөөндэ ерэһэн аймагуудай дарганарта һони дуулгажа, хабарһаа эхилжэ табигдаһан мүнгэн туһаламжын асуудал хайшан гэжэ шиидхэхэ тухай хэлэбэ. Бүхы шахуу аймагуудта мүнгэнэй талаар шахардуу байдал тогтонхой гээд, нэгэнтэ бэшэ мэдээсэгдээ һэн. Уласай Толгойлогшо энэ асуудал заатагүй шиидхэхэбди гэжэ зундаа аймагуудай дарганарта үгэеэ үгэһэн байгаа. Мүнөө тэрэнээ бэелүүлхэ тухайгаа мүнгэн һангай сайд Игорь Шутенковтой хоюулаа ээлжэлэн хөөрэжэ үгэбэд. Арадай Хуралай ноябриин сессидэ харагдаха асуудалнуудай тоодо уласай бюджедтэ оруулагдаха хубилалтанууд тухай хуулиин түсэл бии. Тэрээн дотор аймагуудта үзүүлэгдэхэ 327 сая (млн) түхэригэй туһаламжа түсэблэгдэнхэй. Жэлэй дүүрэтэр ядамаггүй, салин хүлһэ зондоо саг соонь түлөөд гарахадань хүрэхэ мүнгэн олдоо. Теэд уласай парламентын сесси дээрэ тэрэ түсэлые арадай һунгамалнууд үшөө дэмжэжэ, дуугаа үгэхэ ёһотой. Тэрэнэйл һүүлдэ Толгойлогшын гараа табихада, хуули хүсэндөө орожо, аймаг, хотонууд руумнай мүнгэнэй “жалга” урдаха ушартай.

Үбэлэй нюрга дабахаар бэлэн гүбди?

Зүблөөндэ зүбшэн хэлсэгдэһэн бусад асуудалнууд дээрэ тогтожо, тодорхойгоор хаража үзэе.

Гэр байрын-коммунальна ажахыгаа үбэлдэ хэр бэлдэһэн, улад зоной үдэр бүри ажаллажа байдаг амин шухала объектнүүд дээрээ элшэ хүсэнэй нөөсэнүүд хэр бии гээшэб гэһэн асуудалаар Буряад Уласай барилгын болон гэр байрын-коммунальна ажахы шэнэдхэн һайжаруулгын сайд Николай Рузавин элидхэбэ. Тэрэнэй хэлэһэнэй ёһоор, байгша оной октябриин 10-най мэдээгээр, улас доторнай үбэлдэ бэлэдхэл яһала бараг эмхидхэгдэһэн байна. Зоной ажаһуудаг гэр байрануудай зуунай 99,2 хуби, котельнинүүд, дулаасуулгын болон уһа дамжуулгын соргонууд дууһан заһабарилагдаһан, һэльбэн бэлдэгдэһэн байха юм. Гэхэтэй хамта, бэлэдхэлгын хаһада хэгдэхээр түсэблэгдэһэн заһабарилгын ажалай зуунай 98,4 хуби дүүргэгдээ.

Шэрүүн хүйтэндэ бэлдэлгын ажалда хамта дээрээ 1 млрд 84,5 сая түхэриг гаргашалагдаа. Энэнь түсэблэгдэһэнэй 87,3 хуби болоно гээшэ.

Үбэлжэлгын хаһада хэрэглэгдэхэ түлишын нөөсэ ямар бэ гэхэдэ, дүн хамта уластамнай 87,21 мянган тонно шулуун нүүрһэн (170%), 2 мянган тонно мазут (126%) бэлдэгдэнхэй.

Мүнөө дээрээ дулаасуулгын хаһа ямаршье һаадгүйгөөр үнгэржэ байна. Хэды тиигэбэшье, эндэ тэндэ элдэб асуудалнууд гаражал байдаг гээшэ. Тиимэ ушарһаа Буряад Уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын аймагуудай засаг дарганарта хандажа, үбэлэй шэрүүн хаһые баршадгүйгөөр дабажа гарахын тула эрид шууд хүдэлжэ, шуумгай түргэн шиидхэбэринүүдые абаха хэрэгтэй гэжэ тэмдэглэбэ. Зарим аймагуудта шулуун нүүрһэнэй нөөсэ бага гээд мэдээсэгдээ. Орёо энэ асуудал амжалтатайгаар шиидхэхын түлөө аймагуудай дарганарай оролдолгын, олонтой хэлсэжэ шадаха шэдиин хүсэн шанга байха ёһотой.

Үриеэ яагаад үгэхэб?

Буряад Уласай гэр байрын-коммунальна ажахын зарим предприятинууд хэр угһаа хойшо үритэйгөөр ажалладаг. Хэрэглэгдэһэн түлишын, элшэ хүсэнэй түлөө түлэгдэхэ түлбэреэр мүнөө суглараад байһан үриин хэмжээн (октябриин 15-най мэдээгээр) дүн хамта 503,8 сая (млн) түхэригтэ хүрэбэ. Дулаанай элшэ хүсэнэй түлөө 2,3 сая, түлишын – 17,9 сая, зайн галай элшэ хүсэнэй түлөө түлэгдөөгүй мүнгэнэй хэмжээн 483,6 сая түхэриг тоологдоно. Энэ ехэ үриин хахадһаа тээ ехэнь – 265,5 сая түхэриг – мүнөө ажаллажа байһан предприятинуудай, үлөөшэ 218 сая түхэригынь – панхаруутаһан эмхинүүдэй үри гээд тоологдоно.

Шиидхэгдээгүй орёо энэ асуудал хэзээ, хайшан гэжэ шиидхэгдэхэ юм, хэлэхын аргагүй. Яагаад сугларһыень элирүүлхын тула тусхай мүшхэлгэнүүдшье хэгдэдэг һааб даа. Хүн зониие дулаагаар хангаха, олоной ажаһуудаг томо-томо гэрнүүдтэй хотын түхэлтэй тосхонуудые аюулгүйгөөр, хүйтэнэй сагта хүлдөөнгүйгөөр дулаасуулжа байха гээшэ – бэлэн хэрэг бэшэ. Һунгагшадай найдал харюулхын түлөө, хүсэ шадалаа, дүй дүршэлөө, бүхы мэдэсэеэ элсүүлхэл болонол даа, аймаг, хотонуудаймнай хүндэтэ дарганар.

Уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын суглаанда хабаадагшадта хандажа, үбэлжэлгын, дулаасуулгын хаһые өөһэдынгөө сэхэ хиналта доро абажа, үдэр һүнигүй харгалзалжал байгаа һаа, ямаршье һаад тодхоргүйгөөр үбэлэй ута нюргые дабахаар гэжэ онсолбо. Асуудалай зүбшэн хэлсэгдэһэнэй удаа аймагуудай засаг дарганарта, захиргаануудта арба гаран даабаринууд үгтэһэн байха юм. Нэгэ үгөөр хэлэбэл, уласай гүйсэдхэхы засаг үбэлжэлгын хаһые харалсажа, нютагай засагай байгууламжануудта туһалжа байхаяа үшөө дахин гэршэлэн мэдүүлбэ.

Сомоной даргые һунгаха гү, али томилхо гү?

Нютагай засагай байгууламжанууд гэжэ 2016 ондо тодорһон сомонуудай дарганарые ямар аргаар һунгабал, тааруу байхаб гэһэн үшөө нэгэ шухала асуудал аймагуудай дарганарай ажалай зүблөөн дээрэ харагдаба. Энэ сэдэбээр Буряад Уласай Толгойлогшын болон Буряад Уласай Засагай газарай захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо – нютаг дэбисхэр хүгжэлтын хорооной түрүүлэгшэ Баяр Жамбалов элидхэл хэбэ.

Сомонуудай дарганарые һунгаха хэдэн арга манай гүрэнэй хуулинуудта бэшэгдэнхэй юм. Теэд ямар аргаарнь һунгадаг байхаяа нютагай засагай байгууламжа бүхэн өөрөө шэлэхэ аргатай.

Арбан мянганһаа олон зонтой хотын тойрогуудта, аймагуудта болон сомонуудта засаг дарганарые гансал һунгалтада һунгажа абаха ёһотой юм. Эдэ байгууламжанууд – Гусиноозёрск, Хяагта, Закаменск хотонууд, хотын түхэлтэй Онохой, Селенгинск тосхонууд гэхэ мэтэ.

Арбан мянганһаа үсөөн зоной ажаһуудаг, аймагай түб болодоггүй сомонуудай дарганарые һунгалтадашье, һунгамалнуудай зүблэлөөршье һунгажа болохо юм. Аймагай соведэй сесси дээрэ һунгахадаа, конкурсдо хабаадажа, комиссиин дэмжэлгэдэ хүртэһэн зон сооһоо сомоной дарга шэлэгдэхэ болоно.

Аймагай түб болодог, арбан мянганһаа үсөөн ажаһуугшадтай сомоной дарга һунгамалнуудай зүблэлэй бүридэлһөө шэлэгдэхэ аргатай. Иигэжэ һунгагдаһан дарга нютагай засагай байгууламжын һунгамалнуудай зүблэлэй түрүүлэгшын тушаалда һуужа, сомоной даргын салингүйгөөр ажаллаха юм.

Мүнөөдэрэй байдалаар Буряад Уластамнай хотын 2 тойрог болон 16 һуурин, хүдөөгэй 21 аймаг болон 248 сомон тоологдоно. Шэнэ хууляар ажабайдалаа, нютагай засагай байгууламжануудаа зохёожо эхилһэн сагһаа – 2006 оной январиин 1-һээ – хойшо 9 сомоноор эдэмнай үсөөн болонхой байна. Юундэб гэхэдэ, зарим аймагуудта багахан сомонуудые бэе бэентэйнь гү, али жэжэхэнүүдые томошогуудтайнь хамтаруулха ажал ябуулагдаһан юм. Нютагуудай зон һайн дураараа дуугаа үгэжэ, тиимэ шиидхэбэри абаа гээшэ. Тэрэньшье зүб гэжэ бодохоор: багахан тосхон бүхэндэ байгууламжа зохёогоод, һангай мүнгэ һалгаажа байха гээшэ буруул даа.

Жэл бүхэндэ эндэшье, тэндэшье үнгэргэгдэдэг бага, ехэ һунгалтануудай ямараар эмхидхэгдэжэ, тосхон сэлеэнүүдэймнай, аймаг нютагуудаймнай зоной хаа-хаанагүй дайсад шахуу болодогые булта мэдэнэбди. Хэрбэеэ ядахын сагта сомонуудаймнай дарганар конкурсын дүнгүүдээр һунгамалнуудай зүблэлөөр шэлэн һунгагдадагаараа үлэбэл, нютаг сэлеэнүүдэймнай хэмжээндэ “һунгалтын дайнууд” эли бодо үсөөрхэл һэн.

Дүүмын һунгалтын дүнгүүд тухай хөөрэлдөөн

Намарай ехэ һунгалтын дүнгүүд тухай хөөрэлдөөн аймагуудай засаг дарганарай суглаан дээрэ болобо. Бүхы гүрэн түрын хэмжээндэ боложо үнгэрһэн политическэ ехэ үйлэ хэрэгтэ аймагуудтамнай ажаһуудаг арад зон, манай нютаг дэбисхэрнүүдые харгалзалжа, харюусалга өөр дээрээ абажа, засаг бариһан дарганар сэхэ хабаатай. Алиншье хэмжээнэй засагта ехээр этигэхээ болижо байһан зоноо һунгалтада хайшан гэжэ хабаадуулхаб, ямар үзэл бодолтойгоор нютагаархиднай дуугаа үгэнэб гэхэ мэтын асуудалнууд зүблөөн дээрэ зүбшэн хэлсэгдээ.

Эрхэтэнэй ехэ уялга манай уласай ажаһуугшад яһала һайнаар дүүргэжэ, Гүрэнэй Дүүмын һунгамалнуудые шэнээр шэлэжэ абаабди. Эдэбхитэйгээр ажал ябуулһан засаг дарганарта энэ зүблөөн дээрэ баяр хүргэжэ, нүгөө зариманда эмхидхэлэй ажалаа эршэтэйгээр ябуулхыень уласай ноёд хүсэбэ.

Улаан нюураараа – нюултагүйгөөр

Зүблэхэ зүйлнүүдэй дүүрэхэдэ, заншалта ёһоороо уласай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын аймагай засаг дарганартай нюур нюураараа хөөрэлдэбэ. Иимэ дүтын харилсаанай үедэ холо ойрын аймагуудаа толгойлжо байһан ноёд өөһэдынгөө асуудалнуудые дуратайгаар табижа, тодо, ойлгосотой харюунуудые абадаг юм. Энэ удаашье тиимэ хөөрэлдөөн үдэһөө һайса үлэтэр болобо.

Үдэр бүриин боро юрьеэнэй, эгээлэй жэжэ асуудалнуудһаа захалаад, томо-томо, орёо хүндэ, нэгэ үгөөр хэлэбэл, манай уласай, аймаг, хотонуудай бүхы ажабайдалда хабаатай асуудалнууд табигдаба. Толгойлогшо бултыень шагнаад, олондонь харюу тэрэ дороо үгэжэ, зарим тэдыень бэшэжэ абаба, хэдэн сэдэбээрнь орлогшонортоо тусхай даабаринуудые үгөөдхибэ.

Сагай хэды хатуушье һаа, мүнгэ алтанай дуталдажа байбашье, засаг баридаг дарганарай үнинэй уулзаагүй нүхэд мэтэ улаан нюураараа ушаржа, нюуха нюултагүйгөөр, зөөлэн даруугаар зугаалан хөөрэлдэжэ һуухые харахада, зохид байна.