​Шэнэ жэлдэ шэн түхэлнай ямар бэ?

Үнгэрһэн 2016 ондо сэтгүүлнай ямар онсо шэнжэтэй байгааб, шэнэ ямар удха зүйл оруулагдааб гээд хуушан жэлэй дүүрэһэн хойно шэнжэлээд үзэмөөр байна. Уран зохёолой болон ниитэ улас түрын сэтгүүл гээд нэрэтэй ха юм даа.

Ушар иимэһээ “Мүнөөдэрэй шухала асуудал” гэһэн олониитэдэ хабаатай гаршаг нёдондо нээгээбди. Үндэһэтэнэй нарин мэдэрэл үргэхэ, оюун ухаанай талаар хүгжэлтые туйлаха тухай бодомжонуудаа авторнууднай энэ гаршаг доро элирхэйлэн бэшээ.

Хэд бэлэй, эдэ авторнууд? Эдэбхитэй, эдитэй Намжилма Бальжинимаевае түрүүлэн нэрлэе. Хамба лама Дамба Аюшеевтэй хөөрэлдөө Н.Бальжинимаева 3-дахи дугаартамнай үүсхээ бэлэй. “Мүнөөдэрэй байдалаар хамба лама буряад арадай ухаан сэдьхэлэй удамаршан болоод ябана” гээд, тэрэ түрүүшын мүрһөө баталан, хэжэ, бүтээжэ байһан үйлэ хэрэгүүд тухайнь дэлгэрэнгыгээр хөөрөө юм.

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Людмила Дампиловатай “Монгол үндэһэтэ зохёолнуудые шэнжэлэн”, “Ая гангын орон” гэһэн музей-буусые эрхилэгшэ Светлана Банзаракцаеватай «Эсэлтэгүй эрьеэд ерэжэ байдаг наран мэтэ” гэһэн хөөрэлдөөнүүднай удха түгэлдэр байгаа. 5-дахи дугаарыемнай ВURYAD FM гэһэн радиогой захирал Жанна Дымчикова “Буряад аялга бүмбэрсэгые бүһэлмөөр” гэһэн хөөрэлдөөгөөр нээһэн байна. “Мүнөө үедэ улад зоноо оюун сэдьхэлэй талаар дэмжэжэ байһан хүнүүдэй тоодо шэнэ бүридэлэй - ВURYAD FM радиогой захиралаар томилогдоһон Жанна Дымчиковае нэрлэмээр” гээд, эхин дээрэнь бэшээтэй. “Буряад хэлэмнай агаарай долгиндо сүүдхын туршада таһалгаряагүй гаража байхадаа, буурашагүй аялгань буусыемнай шэмэглэжэ, бүмбэрсэг дэлхэйшье бүһэлмөөр гэмээр зэдэлжэ байг лэ” гэһэн аятай үгөөр энэ хөөрэлдөөн түгэсэнэ. “Уран Дүшэ: уула хадын аялга” гэһэн хөөрэлдөө Захаамин аймагай “Уран Дүшэ” гэһэн уран зохёолой нэгэдэлэй толгойлогшо Санжай-Ханда Дармаеватай хэһэн байнабди. Эндэ Санжай-Хандын өөрынь уг изагуурай асуудалаар онсо һонирхохо үндэһэн бии байгаа.

Юрэнхыдөө, “Мүнөөдэрэй шухала асуудал” гэһэн шэнэ гаршагнай уран зохёолһоо, соёлһоо гадна арадай ажабайдалай алишье һалбарида хабаатай байжа магад. Жэшээлбэл, мүнөө жэл Буряад драмын театрай 85 жэлэй ой гүйсэхэнь. Тус театрай музейе даагша, культурологиин эрдэмэй кандидат, Буряадай болон Ородой Холбооной соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Валентина Бабуева бэлигтэ зүжэгшэдэй дүй дүршэл согсолхо талаар тон ехэ хүдэлмэри хэнэ гэжэ мэдээжэ. Валентина Дамдиновна энээн тушаа сэтгүүл соомнай өөрын хэлэхэ үгэтэй гү? Үгэтэй даа. Тэрэшэлэн үндэһэтэнэй номой сангай мэдээсэлэй түбэй редактор Николай Шабаев өөрынгөө даажа байһан һалбаряар мүн лэ сэнтэй бодолоо элирхэйлхэ аргатай ха юм. Гээд тоолоо һаа, юрэл урасхал руу уруудажа бэшэ, харин долгинтой үһэрин, өөрын сэсэгы мэтэ бодол сэдьхэлдээ сэсэглүүлжэ ябаһан зон олон аабза. Юрэл, би бэшэхэм, би хэлэхэм гэхэ дурагүй, буряад ёһоор бэеэ баринги ха юм даа, олон нүхэднай.

Уран зохёолой нэгэдэлнүүд бии гү?

Бии гээ һаамнай – бии, үгы гээ һаамнай – үгы. Һонин бэзэ? Хаа-яа “Байгал” соогоо али нэгыень дурдаха гэхэдэш, олдоод лэ байха юм, гуурһаяа шурьюулха дуратайшуул. Харин амяараа зониие нэгэ хүсэн, нэгэ нюдарга болгон элсүүлдэг сагнай үнгэршөө гү? Аймагуудта амяараа эдэбхитэд гү, али һургуулиинхид хэн нэгэн уран зохёолшын ойдо хэмжээнүүдые үнгэргөөд, дүүрэнтэнэ ха. Энэнииньшье һайн. Зохёолшодой гэр бүлын гэшүүдэй үүсхэл ха юм. Жэшээлбэл, Яруунада Ким Цыденовэй шанда хүртэхын түлөө мүрысөөн ямар эдэбхитэй үнгэрөө гээшэб. Санжа Банзаракцаев нүхэрэйнгөө зохёолнуудые дэлгэрүүлхын түлөө Полина Цыбикова аһан оролдоно. Иимэ бата үүсхэлнүүд 2017 ондо олон байһай гээд хүсэмөөр юм. Арадай зохёолшон Ардан Ангархаевай 70 наһанай ойн баяр дээдын хэмжээндэ үнгэрөө. Засагай дээдын зургаануудһаа захалаад, Түнхэн нютагнай Түнхэнөөрөө хабаадаа гэбэл, алдуугүй. Манай “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай захирал Б.Д.Балданов Галба нютагһаань эхилээд, Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэһэн бүхы хэмжээнүүдтэнь түрүү хабаадаба. Гайхалгүй. Элитэ зохёолшоной үреэл доро үргэн замдаа гараа һэмнай даа, Баяр Дашеевичнай гээд булта мэдэнэбди.

Жэлэй эсэсэй 6-дахи дугаарта “Уран Дүшэ” нэгэдэлые “хүдэлгөөд” абаабди. Мүнөө жэл Захаамин аймагай 90 жэлэй ой тэмдэглэгдэхэ юм. Эртээнһээ һэгшэжэ, үдэ һодоёо сэбэрлэжэ, үнэтэ ханзаяа уудалжа байг лэ. Захааминайхид буряад хэблэлдэ захил хэлгэдэ угаа уридша юм. Илангаяа Үлэгшэнэй һургуули онсо эдэбхиеэ харуулаа. Манай сурбалжалагша Сэнгэ Ринчиновэй мэдүүлһээр, тус һургуулиин захирал Б.С.Дамдиновагай, багшанарайнь ашаар Захаамин соогоо буряад хэблэлдэ захил хэлгээр тус һургуули түрүүлнэ. Сээжэ-Бургалтайгаа магтан түүрээдэг Цыбикжаб Найданов ахатамнай «Шүлэгшэн” гэһэн шүлэгөө иигэжэ уянгатуулна.

Түрэл нютагаа

Түүрээн магтаагүй шүлэгшэ

Түби дэлхэйдэ

Түрөөгүй юм гэлсэгшэ,

Һанал бодолоо

Һайхан үгөөр шэмэгшэ

Һайн, мууе

Һагшажа сэбэрээр илгагша...

Дабаатын һургуулиин багша, Буряадай мэдээжэ сурбалжалагша, уран зохёолшо Хандажап Дармаевна Дампилова захил хэлгэдэ урагшаа һанаатай, нютаг зоноо идхадаг, өөрөө хэзээдэшье түрүү зэргэдэ юм.

Түнхэн аймагай Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл 80 жэлэйнгээ ойе тэмдэглээ. Эдээнэй удаа ямар нэгэдэлнүүдэй ээлжээн тудахаа байнаб? Бии гээ һаа, бии - эгээл иимэ эрхим үгэ баримталжа, бии тээшэнь, болохо тээшэнь нэгэдэлнүүдэйнгээ хүдэлмэри элсүүлэн ябуулха бэшэ аалди, ниитынгээ хүсөөр?

Гуурһаяа туршыт

Мүнөө үедэ эгээл эдэбхитэй бэшэжэ байһан прозаик Цыдып Цырендоржиевай «Хахасалган» гэһэн туужа, ахамад үеын уран зохёолшо Доржо Эрдынеевэй рассказууд, Даша-Дэмбэрэл Дугаровай “Юртэмсэ хангайн орон” гэһэн гурбалжан романай 3-дахи номһоо хэһэгүүд үнгэрһэн жэлдэ толилогдоо. “Манай литэ” гэһэн ниитэ гаршаг доро алтан дэлхэйһээ халижа ошоһон олон уран зохёолшодой бүтээлнүүд үгтөө.

Сагай шэнжэ – прозоор бэшэхэ зомнай үсөөрэнхэй. Яагаад иимэ байдалые заһахаб? Мүнөө сурбалжалагшын гуурһа батаар бариһан зоной дунда рассказ гү, али уянгата үгүүлэлшье бэшэжэ туршамаар хүнүүд бии юм. Эдэниие нэрлэе. Баяр Жигмитов, Ечигма Цыбенова, Сарюуна Эрдынеева, Дыжид Мархадаева, Сэнгэ Ринчинов, Бато-Цырен Дугаров, Даша-Доржи Болотов, Бато Зориктуев - эдэнэртэ болон бусадташье яһала хэлэгдээ юм - туршаад үзыт гэжэ... Баира Бальбурова, Цырегма Сампилова зүжэгүүдээ толилуулаа һэн. Басаа Валера ульһа эдэбхиеэ бадарааһаар. Дарима Дулмаева һаянай түрэл аймагайнгаа хэблэлэй албанда абтаба, гуурһата ажалдаа дүтэлбэ ха. Валерия Жанчипова, Баирма Борохитова – эдэмнай хаанаб?

Иигэжэ хургаараа заажа һунгаха, томилхо бэшэбди даа. Гэбэшье һайн үгэ һайн тээшэнь юумые хубилгадаг бшуу. Һайн үгэ гэлтэй... Гүрэнэй шангай лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэбэ ха юм, прозаик, уран зохёолшо Доржи Сультимов. Үнэн зүрхэнһөө амаршалая! “Байгал” сэтгүүлэй мүнгэнэй талаар ядуу байдалда ороод байхадань, Арадай Хуралай депутат Бато Цырен-Дондокович Семёновто дуулгажа, сэтгүүлыемнай мүнгэтэй болгоһон хүн лэ, Доржи Норбо-Сампиловичнай. Үшөөшье һонирхолтой номуудые бэшэжэ, оршуулгануудаа хэжэ урмашуулыт даа, буряад уншагшадаа гээд хүсэел даа. Буряад сэхээтэнэй шарайнь, найдалынь болохо иимэ хүбүүд, басагад олошорог лэ.

Монголой уран зохёолшодой бүтээлнүүд толилогдоһоор. Сэнгын Эрдэнын “Хойто наһандаа уулзахабди” гэһэн романай толилолгые түгэсөөд, удаадахи гайхамшаг зохёолшон Чадраабалын Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” роман хэблэжэ эхилбэбди. 1965 ондо һүүлшынхеэ хэблэгдэһэн, мартагдан һагад байһан, бүхэдэлхэйн зохёолой алтан жасада ороһон энэ романиие дахинаа хужарлан уншаял даа. Хүүгэдэй “Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” хуудаһан соо Цырендулма Дондогойн оршуулһан Самуил Маршагай зохёолнууд, “Оршуулганууд” гэһэн гаршаг доро Валентин Распутинай, Ринчинэй Чойномой, Татьяна Григорьевагай, солонгос зохёолшон Сим Хунай болон бусадай зохёолнууд үгтөө.

2017 ондо шэнэ нэрэнүүд тодоржо, шэнэ бэлигтэн гуурһаяа үргэхэ аабза гэжэ найдая. Энэ жэлдэ сэтгүүлэймнай 70 жэлэй ой гүйсэхэ. Гүрэн түрын хэмжээндэ Оршон тойронхи байгаали хамгаалгын жэл гээд 2017 он соносхогдоо. Одоол дэлхэйн зэндэмэни – Байгал далайгаа аршалан хамгаалха тухай зохёолнууд һубарихань болтогой даа. Найдалаа түхөөе!