​Эрдэмтэ багшын энэрхы сэдьхэл

Любовь Николаевна Раднаева - Ян Вен Тун 80 наhанайнгаа тэбхэр ой аша, зээ, гушанартаяа амгалан тайбан угтажа байна. Баян нам­тартай, буян хэшэгтэй эрдэмтэ багша Буряад Уласай, мүн Ород гүрэнэй олон үндэр шангуудта хүртэhэн. РСФСР-эй, Буряад Уласай эрдэм гэгээрэлэй эрхим мэргэжэлтэ гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэй, түүхын эрдэмэй кандидат, БГПИ-БГУ-гай доцент.

Бархан уулын хормойдо оршодог Аргата hайхан нютагта 1936 оной декабриин 4-дэ (паспорт соонь 1937 оной январиин 15) үнэр баян ажал­ша Людэфунай бүлэдэ 7 үхибүүдэй дундахинь боложо түрөө. Буряад - монголшууд «Долоон үхибүүдэй дундахинь эрдэмтэй бэрхэ» гэлсэ­дэг ааб даа. 3 аханараа дахажа, 3 дүү басагадаа дахуулжа, тээли хүүхэн балшар багаhаа ухаансар, hүбэлгэн байгаа гэжэ Хурамхаанай зон хэлсэ­дэг. Ажалда абьяастай Люба басаган тэрэ хүшэр сагта аба эжыгээ хайрла­жа, аhан шадалаараа туhалдаг, орол­додог байгаа. Багшань Дари-Ханда Эрдыниевна Аюшеева жаахан басага­най холошоhон гарнуудыень хараад, ехээр хайрладаг hэн.

- Абамнай Аргатын томо огоро­дой бригадир байгаа. Эжымнай, Варвара Николаевна, 7 сурбануудаа дахуулаад, колхозой ажалда хамсы­гаа шуугаад ябадаг hэн. Үглөөнhөө үдэшын харанхы болотор поли дээрэ бүдүүн зонтой адли намартаа хартаабха илгажа, хатаажа мэшээ­глээд, морин, сар тэргээр аймагай түб, саашань фронтдо эльгээлсэдэг байгаабди. Эндэ буряад, ород, татаар, хитад яhатан эбтэй эетэй хүдэлдэг бэлэй. Хахархай удархай хубсаhатай, даараhан, бээрэhэн, эсэhэн, сусаhан бидэ садатараа эдеэлдэггүй байгааб­ди. Огород тариха ажал тэрэ сагhаа эхи захаhаань мэдэдэг болоо бэлэйб­ди. Тиигэжэ 1940-өөд онуудай эсэстэ манай абын жэшээгээр Аргатымнай хүнүүд огород таридаг болоо. Үлэн хооhон сагта таримал эдеэн олониие абараа, - гэжэ Любовь Николаевна 70-аад оной саада тээхи хүшэрхэн байдал тухай хөөрэнэ.

- 1944 ондо hургуулиин болоод, маша ехээр баярлаа hэм. Теэд 7 үдэр hураад байтарнай, хооломсо суглуулхымнай Хүйтэн гэжэ тосхондо эльгээгээ. Һара хахад поли, тала дээгүүр хооломсо таряа суглуулаабди. Зумба­раагай, талын хулганаанай нүхэн соо 1-2 килограмм сэбэр орооhо олоходоо, ямараар баярладаг байгаа гээшэбиб­ди. Багшамнай олоhон, суглуулhан орооhыемнай тоолодог, тэмдэглэдэг hэн. 3-4 жэлэй туршада иимэ ажал хээбди. Директорнай онсо шалгарhан hурагшадые линейкэ дээрэ магтадаг, баяр хүргэдэг байгаа. Миниишье аха дүүнэр нэгэтэ бэшэ иимэ магтаалда хүртэhэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда ошоhон баатар сэрэг­шэдтээ нютагай зон дулаан хубсаhа оёжо, нэхэжэ эльгээдэг hэмди. Дарья хүгшэн эжым жааханhаамни оймhо, бээлэй, шарф нэхэжэ, оёжо hургаа. Үнэхөөрөөшье, ехэ багагүй хүшэр саг­та аhан шадалаараа оролдожо, Илал­тын үдэр дүтэлүүлэлсээбди.

Агууехэ Илалтада хубитаяа оруулhан ара талын ажалай баа­тарнууд, тэрэ тоодо манай Любовь Николаевна «Маршал Жуковай ойн баярай медальда» (1997) г.м. олон шагналда хүртөө. Дайнай үеын үхибүүд, дайнай урда тээ түрөөшэд, тэрэ сагай халуун хүйтэниие эрэлхэг зоригтойгоор гаталаа гээшэл даа.

Тоонто нютагтаа аба эжыhээ ажа­лай дүршэл абаhан Люба 7 класс дүүргээд, багшын эрдэм шудалха гэжэ шиидээ. Ниислэл хото Улаан-Үдэ ерэжэ, багшанарай дунда, дээдэ hургуулида мэргэжэл абаа. Харин ажалайнь намтар 1956 ондо түрэл Ар­гатын дунда hургуулида эхилhэн юм. Жэлэй үнгэрхэдэ, алтан дэлхэйн жама ёhоор сэбэр шарайтай, тэгшэ зантай, тоти hайхан бэетэй Любовь Николаевна Саян Владимирович Раднаевтай хуби заяагаа холбоhон байна. Һаргама hайхан шарайтай хоёрые харахадаа, хүнэй сэдьхэл баясадаг hэн. Тэрэ үедэ Саян Владимирович Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищиин оюутан байгаа. Любовь Николаевна нютагтаа эхин hургуулиин багшаар хүдэлөө, Хонхинодо 2 жэл завуч бай­гаа. Инаг дуранай дээжэ - үри хүүгэд. Ууган басаган Анжеликаяа 1959 ондо, угаа залгаха Джанцай хүбүүгээ 1960 ондо түрэhэн юм.

Найдамтай нүхэртэй, hайн түшэг тулгатай Саян Владимирович сааша­даа дэлхэйдэ мэдээжэ дуушан болоо, РСФСР-эй арадай артист боложо то­дороо. Москвада 1967 ондо Буряадай АССР-эй габьяата артист, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театрай солист Раднаев Саян Вла­димирович 1-дэхи шатын диплом абаа: «За выдающиеся достижения во Всероссийском смотре спекта­клей драматических, музыкальных и детских театров в ознаменование 50-летия Великой Октябрьской со­циалистической революции за ис­полнение партии Игоря в спектакле «Князь Игорь», Мазепы в спектакле «Мазепа», Цэдэна в спектакле «Про­зрение». Энэ дипломоорнь Любовь Николаевна ехэ омогорходог. 1979 ондо Саян Владимирович Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат болоо. 1995 ондо «Эб найрамдалай 2-дохи шатын орденоор» шагнагдаа. Эдэ бүгэдэ шагналнуудынь хани нүхэрэйнь сэхэ сэбэр хандаса, дэмжэлгэ, туhа тэд­хэмжэ тухай гэршэлнэ.

Раднаевтанай наhанайнь харгыда тэнгэриин одод нангин туяагаа саса­жа, 56 жэл эб хамта ан-бун ажаhуугаа. 2 үхибүүдынь БГУ дүүргээ, түүхын багшанар болоо. Тэдэнэр айл бүлэ боложо, аба эжыдээ 4 аша зээнэ­рые, 6 гушанарые бэлэглээ. Ехэ зээ хүбүүниинь Жаргал Энэдхэг орон­до Дхармасалада 8 жэл hураад ерээ, дээдын зиндаатай лама.

1962 ондо Любовь Николаевна хүдөөhөө хото ерэжэ, хореографиин hургуулида 4 hара хүдэлөөд, ула­сай 1-дэхи интернат hургуулида 8 жэл багшалаа. Тус hургуули Буряадай эрхим hургуулинуудай нэгэн байгаа. Минии үетэн-шабинарынь түрүүшынгээ багша Любовь Николаевна тухай ехэ hайханаар дурсадаг.

«Хэшэгтэй даа, Танай ажал –

Аза талаангаа дууhан үгөөлта.

Аша үрэтэй ажалтнай

Алдар габьяагаар эрьеэл даа!» -

гэжэ Ц.Цырендоржиевай мүрнүүдые тандаа зорюулна. Тэрэ үедэ хэшээлэйнь гэрэл зураг «Ого­нёк» журналда гараа hэн. «Эдэм­ни үргэн Буряадай, Ага, Усть-Орда тойрогуудhаа сугларhан бэрхэ үхибүүд байгаа. Нээмэл хэшээлнүүд үнгэржэл байха…Гансашье уласай багшанар, хүтэлбэрилэгшэд бэшэ, хари гүрэнүүдhээ: Япон, Солонгос, Монгол оронуудhаа – айлшад ерэжэл байха. Һонор, hүбэлгэн, дууша, хатар­ша – тон эдэбхитэй, бэлигтэй хүбүүд, басагад бэлэй», - гэжэ Любовь Нико­лаевна омогорхон хөөрэнэ. Гайхал­тайнь гэхэдэ, тэрэ бүхы hурагшадаа нэрэ обогтойнь hанадаг. «Нёдондо Арбат дээгүүр гүйдэлөөрөө ябаха­дам, хажуудам гэнтэ Любовь Нико­лаевна бии болоод: «Ши Бальчинова Дуся гүш? – гэбэ. Сошоод, гайхаад, баярлаад, 55 жэлэй саада тээ «А» үзэг – эрдэмэй дээжэ зааhан багшаяа шан­га гэгшээр тэбэреэб», - гэжэ Гусиноозёрскын эмхи зургаанда хүдэлдэг үетэмни хөөрэбэ. Мүнөөшье боло­тор энэрхы сэдьхэлтэй Л.Н. Раднае­ва шабинартаяа холбоо барисаатай, үнэтэй эрдэмээ хубаалдажал ябадаг.

Урагшаа hанаатай, эрмэлзэл ехэтэй мэргэжэлтэ 1970 ондо Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшана­рай дээдэ hургуулида түрэл тан­химдаа түүхын багшаар ерээ. Дээдэ hургуулида дээдэ гарай эрдэмтэ баг­шанар хэрэгтэй гэжэ бодоод, «1946- 1960-аад онуудаар Буряад Уласай ажалшан анги» гэhэн сэдэбтэй эрдэм шэнжэлэлгэ 10 жэлэй туршада хэжэ, 1983 ондо Эрхүү хотодо эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэдэ диссерта­ци хамгаалаа. Новосибирскын, Барнаулай түүхын эрдэмтэд шэнжэлэл­гэдэнь үндэр сэгнэлтэ үгэhэн байна. 10-аад жэлдэ түүхын факультедэй деканай орлогшоор хүдэлөө. 27 жэл соо хэды мянган түүхын багшана­рые, эрдэмтэ мэргэжэлтэдые бэлдэ­жэ, hургажа гаргаа гээшэб! Тэдэнэр хаа-хаанагүй ноёд, сайд, эрдэмтэд, хүтэлбэрилэгшэд болонхой.

Би ород, буряад хэлэнэй багша ха­даа Любовь Николаевнагай үшөө нэгэ сэнтэй ажал тэмдэглэхэ хүсэлтэйб. 1982 ондо буряад hургуулида үзэхэ 1-2-дохи классай ород хэлэ­нэй хабсаргалтатай (дидактическа материалтай) ном hудар К.А. Олзоев ба Н.Р. Петрова гэгшэдтэй зохёон хэ­блэжэ гаргаа. Гүрэн түрэмнай энэ ехэ ажалыень баhа тэмдэглэhэн юм. Баг­ша хүн сэдьхэлээрээ ходо залуу. 1997 ондо наhанайнгаа амаралтада гараад, олон hонин ажал бүтээгээ, эльгээ тэ­бэреэд hуугаагүй. Багшын ажалай ветеран, түүхын эрдэмэй кандидат, БГПИ-БГУ-гай доцент мүнөөшье түрэл университедтээ харгылhаар. Юуб гэхэдэ, 13 жэлэй саана С.В. Кал­мыковой туhа тэдхэмжээр эндэ аха­мад багшанарай «С песней по жизни» гэжэ нэрэтэй хоор эмхидхэгдэhэн. Жэлhээ жэлдэ дуушад эршэтэйгэ­эр ажаллажа, 2015 ондо «Арадай уран hайханай бүлгэм» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. 2016 оной ноябрь hарада «Дууша Улаан-Үдэ» гэжэ ниислэл хотымнай 350 жэлэй ойдо зорюулагдаhан Уласхоорондын фе­стивальда шалгаржа, 1-дэхи hууриин 100 000 түхэригтэ хүртөө hэн. 4 но­минацида 117 бүлэг хабаадаа гэжэ тэмдэглэе. Эндэ Любовь Николаевна аялга hайхан дуунуудаа ханхи­нуулжа мэдэдэг… Манай хоорой хүтэлбэрилэгшэ, хормейстер Вера Матвеевна Мантатовагай хэлэhээр, Любовь Николаевнагай хоолой – лирическэ сопрано, өөрынгөө пар­ти hайн гүйсэдхэдэг. Дуу хүгжэмдэ өөрын онсо хандасатай, дуратай, олон дуунуудые мэдэдэг, hонирходог хүн. Дуушадай дунда байгаа хадаа тиимэ гээшэ гү даа… Саян Влади­мирович амар мэндэ ябахадаа, хани нүхэртөө хоорто яба, дуула гэдэг hэн.

Любовь Николаевна абари зангаар hайн, хүн бүхэндэ туhалхал гэжэ оролдодог. Тэрэ ёhотойл гуламтын эзэн. Ямар амтатайгаар элдэб ян­зын хоол бэлдэдэг гээшэб! Номгон тэнюун, хүндэмүүшэ, мүн шог наада, хүхюун зугаа гаргаха шэдитэй. Бар­хан уулын бардам басаган, энэрхы сэдьхэлтэй эжы, hайн нүхэр, олон түмэн шабинарай багша, бэлигтэй хүмүүжүүлэгшэ, уран дуушан гэһэн hайхан үгэнүүдээр багшаяа дээшэнь үргэн магтанабди, хүндэлнэбди. Үри хүүгэдээ хүнэй зэргэдэ хүргөөд, аша гушанараа энхэржэ, айл аймаг­таа, арад зондоо алдартай юм даа. Хүндэтэ Любовь Николаевнагаа дуу­шадай бүлэгэй зүгhөө 80 наhанайнь ойгоор хани халуунаар амаршалаад,

Огторгойhоо ульhатай,

Тэнгэриhээ тэнхээтэй ябагты.

Түлиhэн галтнай ошотой байг,

Түүхэ намтартнай золтой байг лэ

- гэжэ үнэн зүрхэнhөө Тандаа хүсэнэбди.