​Шэбэртэдэ шэнэ һургуули бариха хэрэгтэй

Бэшүүр аймагай Шэбэртын дунда һургуули үнгэрһэн 2016 ондо “Ородой Холбооной Уласай хүдөөгэй эрхим һургуули” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. Энэ дэмбэрэлтэ ушараар багшын ажалай ветеран, Буряад Уласай габьяата багша Цырен-Дондок Зандраевтай манай сурбалжалагша уулзажа хөөрэлдөө.

- Цырен-Дондок Шоболоевич, бүхы наһаараа багшалһан, дүй дүршэлтэй, холын хараатай хүн гэжэ танаа ехэтэ хүндэлдэгбди. Мүнөө үеын орёохон сагта хүүгэдые һургалга, хүмүүжүүлгэ шухалын шухала хэрэг болоно. Энэ асуудалаар танай һанамжа…

- Саашадаа, ерээдүйн сагта, мүнөө һургуулида һуража ябаhан үхибүүд өөрынгөө хаба шадал харуулжа, нютагтаа, гүрэндөө туһатай эрхэтэд, эрдэмтэд, тушаалтад болохо гэжэ найдагдана. Багшанар, һургуулинууд ерээдүйн эрхэтэдые һургаха, хүмүүжүүлхэ ехэ харюусалгатай үүргэтэй. Тиимэhээ жэлһээ жэлдэ тэдэнэй ажалда эрилтэнүүд дээшэлнэ.

Һүүлэй хэдыхэн жэл соо байдал эрид хубилаад байна. Һуралсалай шэнэ хэрэгсэлнүүд олоор бии болоо, сүлжээ холбоон ехээр хэрэглэгдэнэ. Тиигэбэшье багша үхибүүн бүхэндэ өөрын түлхюур оложо хүдэлхэ ёһотой гэһэн хэзээ заяанай нангин дүрим гол шухала зандаа.

- Шэбэртын һургуули хэр амжалтатай хүдэлжэ байнаб?

- Наһанайнгаа амаралтада гараад байхадаа, түрэл Шэбэртынгээ һургуулиин багшанарай, үхибүүдэй үндэр амжалтануудые туйлахадань, би омогорходогби. Ямаршье сагта манай һургуули аймаг соогоо, Буряад орондоо, Ород гүрэн соогоо эрхим гэжэ мэдээжэ юм. Шэнэ ФГОС-ой, СанПИН-эй эрилтэнүүдые дүүргэхын хажуугаар һуралсал, хүмүүжүүлгэ, нэмэлтэ һуралсалай ажал һайнаар ябуулжа, шалгалтануудые һайнаар гарадаг юм.

Ажалайнгаа бүхы дүнгүүдээр үнгэрһэн жэлэй эрхим һургуули гэжэ бүхы орон дотороо суурхаба. Энэ амжалта нэгэ жэлэй бэшэ, олон жэлнүүдтэ ехэ амжалтатайгаар хүдэлһэнэй үрэ дүн мүн. Багшанарнай бэрхэ, үхибүүднай оролдосотой, гэртэхин арга боломжоороо тэдэниие дэмжэдэг, туhалдаг гээшэ. Иигэжэ бултанай хамтын, эбтэй ажал дээдэ сэгнэлтэдэ хүртэбэ бшуу.

- Ямаршье амжалтанууд һайн эмхидхэлгэһээ эхитэй ха юм. Шэбэртын һургуулиин ажал хэрэгые хэд иимэ урагшатайгаар ябуулна гээшэб?

- Һургуулиин захирал Юлия Юмжаповна Шоймполова – Ородой Холбооной Уласай габьяата багша һургуулиингаа бүхы ажал түсэблэжэ, гурим соонь ябуулдаг. Тэрэнэй бэрхэ туһалагшад – Буряад Уластаа мэдээжэ Сэсэг Баяржаповна Банзынова, Баир Цыренович Цыдыпов орлогшоноройнь болон бүхы багшанарай, нэмэлтэ һуралсалай багшанарай, бүхы ажалшадай туйлалта болоно гээшэ. Һургуулиимнай түүхэ баян, анханайнгаа заншалнуудые алдангүй хүдэлдэг.

- Иимэ эрхим һургуулиин байдал hайн байгаа ёһотой…

- Эгээл хүндүүлхэй, һанаа зобохо асуудалнай энэл даа. Байшаниинь хуушан, 1967 ондо баригдаһан. Холоһоо харахада, набтархан, юундэшьеб хонхор газарта табигдаһан хадаа бүри налшагараар харагдадаг. Хэды жэлэй урда тээ оройнь шэнэлэгдэжэ, бараг шэнгеэр үзэгдэдэг болоо.

Досоонь ороходо, коридор, таһалганууд, тамирай танхим шэнэ сонхонуудтай, гоё хүшэгэнүүд, зөөлэн һандайнууд – эндэхи ажалшадай оролдолгоор ехэ тааруу, нюдэ баясуулмаар юм. Номой сан, боксын танхим, хүгжэмэй таһалга, эдеэ хоолой байшан гоёор харагдадаг. Һургуулиин газаахи тамирай талмай харгыһаа элихэн байдаг.

Бэшүүрэй нютагууд соо Шэбэртын лэ һургуули гансаараа үндэһэн буряад һургуули болоно. Гүрэн түрымнай, уласаймнай ноёдой, һунгамалнуудай анхаралаа хандуулжа, шэнэ һургуули барюулаа һаань, ехэл баяр болохо байгаа. Мүнөө 180 үхибүүд һурадаг. Дабаата, Гутай, Нарин-Заганһаа 50-яад шахуу үхибүүдые автобусоор шэрэнэ. Саашадаа үхибүүдэймнай тоо үшөө олон болохоор хараалагдана ха юм.

Һургуулиин захирал Юлия Шоймполова энэ тушаалаа Цырен-Дондок Цыдыпович Шоймполовһоо халан абаа һэн. Тэрэ үедэ баазань ехэ болоһон, үхэр мал харадаг, хартаабха һуулгадаг болоод байгаа. Манай зон мал харабал, ама тоһодохо гэжэ хэлсэдэг гээшэ. Yнэхөөрөөшье, өөрын мяхатай, огородой эдеэтэй байхада, ямар ехэ туһа болоноб, нилээд алмалта ха юм. Һургуулиин ажахы эрхилхын түлөө машина, хүдөө ажахын техникэ, зэр зэмсэг, ашалшад хэрэгтэй. Мүнөө Ц-Д.Ц. Шоймполов Шэбэртынгээ сомоной дарга хадаа һургуулидаа ехэ анхарал хандуулдаг.

- Һургуулиингаа захирал тухай хэды үгөөр хөөрыт даа.

- Юлия Юмжаповна багшын мэргэжэл юрэ миин шэлэжэ абаһан бэшэ. Юмжап Дагбаевич Дагбаев эсэгэнь дайнай үедэ һургуулиин захирал байһан, буряад хэлэнэй багша, Зинаида Михайловна Миронова эжынь эхин классуудые даажа ябаһан.

Юлия Шоймполова хоёр мэргэжэлтэй: тоо бодолгын, түүхын багша. Алишье талаараа тэгшэ, гүнзэгы ухаатай, уран гартай, бодолынь түргэн, шэнжэлхы шадабаритай, хүнүүдтэй харилсажа шададаг, үхибүүн бүхэнэй абари зангые ойлгодог, хубсаһа хунаршье уранаар оёжорхидог, олониитын ажалда эдэбхитэй, хүн зондоо хүндэтэй юм. Нютагаймнай зон зүб лэ аймагай соведэй һунгамалаар һунгаа.

- Зай, мүнөө багшанарайнгаа амжалтануудтухай хэлыт даа.

- Багшанарай амжалтануудые тоолохо болоо һаа, тон олон. Һургуулиимнай коллектив эгээл түрүүшүүлэй зэргэдэ 1 сая мүнгэндэ хүртэһэн юм. Багшанарнай нютагайнгаа зонтой, хүүгэдэй сэсэрлигтэй, гэртэхинтэй, ниитын эмхинүүдтэй нягта холбоотойгоор хүдэлдэг.

Хүмүүжүүлгын талаар ажалые даагшад М.Б. Бадмаева, С.Б. Мункуева гэгшэд тон харюусалгатай зон. Дүй дүршэлтэй багшанар, бултыень тоолохо болоо hаа, сониной нюур хүрэхэгүй, үхибүүдтэ мээхэйгээр, зүбөөр хандажа, шалгалта, конференци, олимпиадануудта бэлдэнэ. Нэмэлтэ һуралсалай багша Д.Д. Цыренжапова үдын хойно хэшээлнүүдые үнгэргэдэг. Мүнөө жэл залуушье һаа, урагшаа эрмэлзэлтэй Д.Б. Базарова англи хэлэ заажа эхилээ.

Шабинарнай хэшээлһээ гадуур эрдэм-шэнжэлэлгын ажалда дуратайгаар хабаададаг. Ажалнуудынь Улаан-Үдэ, Новосибирск, Обнинск, Москва, Санкт-Петербург хотонуудта үндэрөөр сэгнэгдээ. Уласай олимпиадануудта хүбүүд, басагаднай шангай һууринуудые эзэлдэг.

Уран һайханай бүлгэмые С.Г. Эрдынеева, Б.В. Содномова, М.П. Шагдурова, бэрхэ гурбан багшанар, хүтэлбэрилдэг, эдир артистнуудтай эсэн сусангүй хүдэлжэ, талаан бэлигыень мүлидэг. Буряад Уластаа эдир дуушаднай, хатаршаднай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэдэг. Эдир артистнууд “Наранай туяа”, “Гэсэр-Дангина”, “Мүнгэн сэргэ”, “Амидаралай булаг”, “Алтан гургалдай”, “Гэгээн аласай одонууд”, “Терпсихорын һургуули” гэһэн урилдаануудта жэл бүхэндэ хабаадажа, олон шагналнуудтай бусадаг.

Боксоор аха дүү Д.А. Будажапов Б.А. Аюшеев хоёр үхибүүдые һорино. Эдир боксёрнууд аймагуудта, Улаан-Үдэдэшье ошожо, шамбай бэеэ харуулжа, эрхимээр мүрысэдэг юм.

“Аюулгүй сахариг” гэһэн урилдаанда дунда ангиин үхибүүд шуранаа харуулдаг. Аха ангиин хүбүүд хабартаа сэрэгэй һуралсалда (военно-полевые сборы) түргэн шуранаа, хүсөө туршадаг.

Һургуулиимнай газаа барилдаанай түхэреэн байшан бодхоогдожо, барилдаанай секци һайнаар хүдэлхэ гэжэ найданабди. Эндэ дулаа оруулхань үлэнхэй. Энэ байшан Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал, нютагаймнай хүбүүн Валерий Пурбуевич Доржиев өөрынгөө үүсхэлээр барюулаа. Номой сангые даагша С.Д. Будажапова хүүгэдтэ тааруу номуудые үгэдэг байна. Үхибүүдыемнай холо ойро ходо шэрэжэ байдаг автобусой жолоошон С.Р. Цыремпилов өөрынгөө ажалда дуратай, оньһон техникэеэ һайнаар харадаг. Удаан саг соо үйлэдбэриин ажалые даажа, һургуулидаа хэрэгтэй зүйлнүүдые оложо, хангажа байhан С.Ц. Гылыков оролдосотойгоор ажалаа ябуулаа. Мүнөө В.С. Бакланов тэрэл тушаалда ахатанһаа дутуугүй хүдэлнэ. Бидэ, наһанайнгаа амаралтада гараһан багшанар, һургуулиингаа үндэр амжалтануудые туйлажа байхадань, ехэ баярладаг гээшэбди.

- Мүнөө сагта һурагшадые эдеэлүүлхэ гээшэ орёошог болонхой. Танай һургуулида энэ асуудал яажа шиидхэгдэнэб?

- Үхибүүднай таһалгаряагүй халуун эдеэгээр хангагдадаг. Һургуулимнай өөһэдын хамһабариин ажахытай хадаа иимэ һайн арга боломжотой гэжэ тэмдэглэе. Амтатайгаар хоол бэлдэдэг И.Е. Кандабаева, С.Ц. Доржиева, С.А. Цыбикжапова гэгшэдтэ баярые хүргэе.

- Цырен-Дондок Шоболоевич, түрэл һургуулиинтнай мүнөөдэрэй байдал тухай хөөрэлдэбэбди.Түүхэ тухайнь тобшохоноор…

- Дайнай һүүлээрхи шэрүүн жэлнүүдтэ дайнһаа бусажа ерэһэн сэрэгшэд Д.Н. Намсараев, Ю.Д. Дагбаев, Ч.М. Митыпов һургуулияа даажа, хүгжэлтын замда гаргаа. Тиигэжэ 1955 онһоо долоон класстай һургуули байhан аад, дунда һургуули болоо hэн. Тэрэ үедэ А.В. Аюева директор байгаа. Саашанхи жэлнүүдтэ Г.Ц. Молонов, А.Б. Санжиев, Ц.Ц. Батуев, В.Н. Таряшинова, Ц-Д.Ц. Шоймполов, Ч.Ш. Санжижапова, С.М. Куршев, А.Б. Жигмитцыренов, С.Л. Улзытуева, Ц-Д.Ц. Шоймполов гэгшэд һургуулииемнай толгойлоо.

Хүтэлбэрилэгшэ бүхэн өөрынгөө илгаатай, жэшээлбэл: Ц.Ц. Батуев таряа тарюулдаг, амитадые тэжээхэ булан бии болгоһон. Л.Н. Степанов тамирта онсо анхаралаа табидаг hэн. А.Б. Санжиев республика соогоо эгээл түрүүн hургуулияа кабинетнэ системэдэ оруулаа. Ч.Ш. Санжижапова аха ангиин үхибүүдые зунай амаралтада хонишодоор хүдэлгэдэг болгоо. Ц-Д.Ц. Шоймполов һургуулиингаа газаа сэсэрлиг байгуулжа, hурагшад жэмэс тарижа, ехэ ургаса абадаг болоһон. С.Л.Улзытуева ород, буряад яһатанай үндэһэн соёлой хэшээлнүүдые һургуулиин түсэбтэ оруулаа.

- Нютагыетнай «Ая гангын орон» гэлсэдэг. Энэ Дондок Улзытуевһаа эхитэй гү?

- Холо ойгуур ябахадам, хүнүүд һураха: «Хүбүүн, ямар нютагайбши? – Шэбэртынби, - гэхэдэм, - Аа, Ая гангын ороной ха юмши гэдэг».

Шэбэртын һургуулиһаа мэдээжэ ирагуу найрагшад, уран зохёолшод гараа. Үхибүүднай нютагайнгаа поэдүүдэй зохёолнуудые уншажа, сээжэлдэжэ ябадаг. Хүндэтэ айлшадые Шэбэртын хүтэлдэ һургуулиимнай үхибүүд иигэжэ угтадаг:

Ая гангын хангалаар

Анхилаадхёо гэнтэ.

Аршаанта сэлгеэ нютагни

Арым оройһоо харахадам,

Альган дээрэ мэтэ

Аржын толорно,

Аглаг минии Шэбэртэ!

Дондок Улзытуев олон номуудые гаргаһан байна, аргагүй бэлигтэй байгаал даа. Мүн баһа Ц-Д. Хамаев, В. Жалсанов, Б. Намдыков, Ц-Д.Шагжиев аханарнай олон шэлдэг зохёолнуудые буряад арадтаа бэлэглээ. Эдэ уран зохёолшодоймнай зохёохы зам буряад хэлэнэй багша Ц.Н. Очироваhаа эхитэй гэжэ тэмдэглэе. Мүнөө манай ахатан Басаа Валера мэдээжэ уран зохёолшо болоо. Нютагайнгаа һургуули дүүргэжэ гараһан шадалтайхан зондоо, ноёдтоо, Буряад Уласайнгаа засаг захиргаанда, Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэмэй яаманда, Арадай Хуралдаманай нютагта шэнэ һургуули бариха асуудал шиидхэхыень хандаха байнабди. Саашадаа һургуулимнай бүри хүгжэжэ, үшөө үндэр дабаануудые дабажа, үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэжэ байха гэжэ нютагай зон найданабди.

- Һайн даа, Цырен-Дондок Шоболоевич. Нютагайтнай урагшаа һанаатай зон, дээдын засаг зургаан танай хандалгые анхарха бэзэ гэжэ найдая.