​Банзарай Доржын нэрэ бусаагдаха гү?..

Һаяхан Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй ээлжээтэ суглаан дээрэ манай арад зоной түүхэдэ онсо удха шанартай асуудал зүбшэгдэбэ. Энэ асуудалаар манай Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын нэгэдэхи орлогшо, ВАРК-ын юрэнхылэгшэ Иннокентий Егоров, Ородой эрдэмэй академиин бодото гэшүүн Борис Базаров, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин ректор Николай Мошкин болон бусад тон һонирхолтой һанамжануудаа хэлэһэн байна. Ушар юуб гэхэдэ, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Банзарай Доржын нэрэ олгохо һанамжа оруулагдаба. Энэ мэдээсэлые буряад угсаата арад зомнай тон баяртайгаар, сэдьхэлээ ханан угтаа гэжэ һананаб.
Холын түүхэтэй дээдэ һургуули
Үнгэрэгшэ зуун жэлэй ерээд онуудай эхеэр Буряад орондомнай Ехэ һургуулиин (университедэй) нээгдэхэһээ хойшо энэ асуудал оло дахин табигдаһан байгаа. Энэмнай өөрын үндэһэтэй һэн. Үнгэрһэн жэлнүүдтэ дээдэ һургуулимнай улам хүгжэжэ, арадай ажахыда, үндэһэн соёлдо тон шухала хэрэгтэй мэргэжэлтэдые бэлдэдэг болонхой. Ехэ һургуули (университет) Буряадай гүрэнэй багшын дээдэ һургуулиин үндэһэн дээрэ байгуулагдаһан. Багшын дээдэ һургуули үшөө 1932 ондо нээгдэхэһээ хойшо олон мянган багшанарые бэлдэһэн, арад зонойнгоо, гүрэн түрынгөө үмэнэ онсо габьяатай байһанайнгаа түлөө бүри Зүблэлтэ засагай үедэ «Хүндэлэлэй тэмдэг» гэһэн үндэр хайра шагналда хүртэжэ, һургуулиингаа туг дээрэ мандуулһан юм. Энээн тухай хэлэнгүй гарахын аргагүй, багшын дээдэ һургуулида һураһан олон үеын хүнүүд һургуулиин түүхээр, эрхим бэрхэ багшанараараа үнэн зүрхэнһөө омогорходог гээшэбди. Мүнөөшье түрэл дээдэ һургуулиингаа дэргэдэ зог татан зогсоходоо, түрүүшынгээ эрдэмтэндэ баяр баясхаланаа мэдүүлэн, доро дохин мэндэшэлдэгшье байхабди.
Банзарай Доржын хүшөө табигдаһаар мүнөө жэлэй апрель һарада 60 жэл үнгэрхэнь. Энэ хүшөө Буряад ороной мэдээжэ скульптор Александр Иванович Тимин бүтээһэн юм. Хүшөө нээлгэн дээрэ багшанар, оюутад, хотын ажалшад олоороо сугларжа, хүшөөһөө сагаан бүд хушалтын буухада, нэрьемэ альга ташалгаар угтаа бэлэйбди.
Теэд манай түрүүшын эрдэмтын нэрэ гэнтэ хэн нэгэнэй һайн һайхан дурадхалаар дээдэ һургуулида олгогдоһон бэшэ. Буряад Уласай тэрэ үеын Засагай газарта энэ асуудалаар тусхай тогтоол абтаһан
юм.

Түрүүшын эрдэмтын нэрэ мүнхэлүүлэгдээ бэлэй
Минии урда Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Республикын Министрнүүдэй Соведэй Тогтоолой буулгабари – хэдэн олон тамгаар гэршэлэгдэһэн саарһан байна. Энэ тогтоол 1947 оной мартын 22-ой үдэр абтажа, 136 дугаартай тэмдэглэгдэһэн. Тогтоолынь «Буряад-монгол эрдэмтэн Банзарай Доржын дурасхаалые мүнхэлхэ тухай» гэһэн гаршагтай. Тогтоол доторнь иимэ мүрнүүд бэшээтэй:

Түрүүшын буряад-монгол эрдэмтэн Банзарай Доржын түрэһөөр 125 жэлэй ойн хүндэлэлдэ БМАССР-эй Министрнүүдэй Совет иигэжэ тогтооно:
1. Банзарай Доржын нэрые Буряад-Монголой багшанарай дээдэ һургуулида олгохо;
2. Улаан-Үдэ хотодо Буряадай гудамжые Банзарай Доржын нэрээр нэрлэхэ;
3. Хяагта хотодо Сэлэнгын гудамжые Банзарай Доржын нэрэмжэтэ гудамжа гэжэ нэрлэхэ;
4. Эрхим оюутадта Банзарай Доржын нэрэмжэтэ стипенди олгохо гэбэл:
а) Багшын дээдэ һургуулиин оюутадта тус бүридэнь һарадаа 400 түхэриг хэмжээнэй гурбан стипенди;
б) Дунда зиндаагай багшанарай һургуулиин оюутадта тус бүридэнь һарадаа 400 түхэриг хэмжээнэй гурбан стипенди;
в) Зооветеринариин дээдэ һургуулиин оюутадта тус бүридэнь 400 түхэриг хэмжээнэй гурбан стипенди;
5. Банзарай Доржын зохёолнуудай дүүрэн суглуулбари 1947 ондо хэблэхыень Буряад- Монголой соёлой болон үйлэдбэриин талаар эрдэм-шэнжэлэлгын зургааниие уялгалха.
БМАССР-эй Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо М. Хангалов.
БМАССР-эй Засагай газарай Хэрэгүүдые эрхилэгшэ К. Барьядаев.

Гайхамаар харюу
Түүхэдэ ороһон энэ тогтоолые Буряад Уласай Засагай газарһаа ондоо ямаршье зургаан болюулха эрхэгүй, ушар тиимэһээ һүүлшын арбаад жэлэй туршада нютагайнгаа түрүүшын эрдэмтэнэй алдарта нэрые дээдэ һургуулидаа олгохо тухай һанамжа дурадхал Буряад ороной олониитын түлөөлэгшэд нэгэнтэ бэшэ оруулһан байха. Мэдээжэ эрдэмтэд, ниитын ажал ябуулагшад, багшанар, оюутад, һурагшад, Банзарай Доржын нютагаархид олониитэдэ мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэ бэшэһэн байха. Теэд ямаршьеб гайхалтай ушараар энэ ехэ һургуулиин хүтэлбэрилэгшэ энэ асуудал зүб тээшэнь шиидхэхэ хэрэгые дэмжэдэггүй байһан. Үндэр наһатанай аха захатанай асуулта-дурадхалаар би дээдэ һургуулиин ректортэ ороһомни, намда тэрэ дарга гайхалтай харюу үгэһыень мартадаггүйб: «Манай дээдэ һургуулида энэ эрдэмтэнэй нэрэ үгэхэ арга үгы, юуб гэхэдэ, иимэ нэрэ үгөө һаамнай, засагай дээдэ зургаанууд бидэндэ мүнгэн тэдхэмжэ үгэхэеэ болихобди гээ», - гээд, долёобор хургаараа шанха өөдэнь заагаад һуухадань, гайхаһан гэлыһэндээ, олон табан юумэ хэлэнгүй гарашоо һэм. Иимэ уулзалга 2000-дахи онуудай эхиндэ болоһон юм.

Банзарай Доржын аша габьяа тухай
Харин мүнөө энэ асуудалай шэнээр табигдахада, зүб тээшэнь шиидхэгдэхэнь лабтай гэжэ һанаад, Банзарай Доржо тухай нэгэ хэдэн баримта үгэе.
Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Ород гүрэнэй, мүн уласхоорондын хэмжээнэй үргэн мэдэсэтэй, зүүн зүгэй түүхын ба Ази түбиин ажабайдалай асуудалнуудые гүнзэгыгөөр шэнжэлэгшэдэй тоодо ородог байһан. Ород гүрэнэй зүүн зүгтэ хилэ хамгаалдаг хасаг сэрэгшэ Банзар Борхонов хасагуудай ашабагадай сэрэгэй пятидесятнигаар алба хэдэг байһан.
1833 ондо Банзарай хүбүүн Доржо арбан нэгэ наһандаа Троицкосавск тосхондо нээгдэһэн хасагуудай үхибүүдэй һураха ород-монгол һургуулида үгтэһэн бэлэй. Гэртээ Доржо табан хүүгэдэй одхониинь байбашье, хара багаһаа ажабайдалай халуун шулуу долёоһон юм. Гурбан жэл һураад байхадань, 1836 ондо эрхим 4 хүбүүдые Казань хотодо һурахыень эльгээһэн байна. 1842 ондо Доржо һургуулияа «алтан» медаль шагналтай дүүргээд, Казань хотын Ехэ һургуулиин дурна дахинай таһагта ороһон. Бүри тиихэдэ, монгол, манжа, түүрэг, санскрит хэлэнүүдые шудалдаг, немец, англи, француз хэлэнүүдые һайн мэдэдэг, уншадаг, һонирхолтой зүйлнүүдые бэшэдэг байһан гээд, сугтаа һураһан нүхэдынь гэршэлдэг
байһан.
Тэрэ үедэ залуу эрдэмтэн географи, монгол хэлэнэй дүрим болон Будда бурханай үзэлтэй Фа-Сянь гэжэ аяншалагшын ушаралта ябадалые монгол хэлэндэ оршуулаа, манжа хэлэнһээ “Тулишениин аяншалга”,
ойрод хэлэнһээ «Убаши – хун тайжа» тухай поэмэ оршуулаа.
1846 ондо Доржо дээдэ һургуулияа дүүргэхэдээ, «Монголшуудай бөө мүргэл» гэжэ шэнжэлэлгын хүдэлмэри бэшэжэ, эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалһан юм. Энэ ажалынь Казаниин дээдэ һургуулиин «Эрдэмтэдэй суглуулбарида» хэблэгдэһэн байгаа.
Эрдэм шэнжэлэлгын талаар ехэ юумэ хэхэ түсэбтэй, хүсэлтэйшье байгаа, теэд тэрэ үедэ хасагуудай хүбүүд 25 жэлэй туршада сэрэгэй албанда татагдаха ёһотой байһан. 1848 ондо сэрэгэй албанһаа табигдаха боложо, Зүүн Сибириин генерал-губернаторай дэргэдэ онсо даабаринуудые дүүргэхэ түшэмэлэй уялгатай болоод, эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулха аргагүй болоо. Эрхүү ерэхэһээ урид Санкт-Петербургда мэдээжэ эрдэмтэдтэй танилсаһан, шэнжэлгэнүүдээрээ танилсуулжа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм. «Монголшуудай дунда эрхим, гүнзэгы мэдэсэтэй, Европын дурна дахинай шэнжэлэгшэдэй дунда онсо шалгарһан, Буддын шажанда шүтэдэг, холын хараа бодолоороо Европын эрдэмтэдтэ дүтэ»
гээд Доржо тухай тэрэ үеын мэдээжэ эрдэмтэн Павел Савельев бэшэһэн юм.
Эрхүүдэ гол уялгаяа бэелүүлхэһээ гадна эрдэм шэнжэлэлгынгээ ажал ябуулһаар байгаа. «Сагаан һара. Монголшууд шэнэ жэл яажа тэмдэглэдэг бэ?», «Хальмаг хэлэнэй бэшэгэй дүрим» болон олон тоото һонирхолтой тайлбаринуудые бэшэһэн юм.
Банзарай Доржын эдирхэн залуу наһандаа, тэрэ хүшэр хүндэ сагта, мүрдэлгэ хардалгын оршондо, үе сагаа уридшалан, 1822 ондо түрөөд, 1855 ондо наһа бараһаниинь харамтай байдаг.