​Үбэлжэлгэ хэр бэ?

90-ээд онуудта харгы зубшаад бэлшэжэ ябаһан хони мал хомор боложо, эндэ тэндэл абар табар малай дүрсэ харагдадаг болоо һэн. Адуун һүрэг бүришье үсөөршөө бэлэй. Аян замда ябахадаа, адуу моридтой ушарбал, аза талаан ерэхэ гэжэ буряадууд хэлсэдэг. Илангаяа басага хадамда хүргэжэ ябаһан зоной харгы замдань моридой ушарбал, тон һайн юм. Имагтал һүүлэй жэлнүүдтэ тала дайдамнай адуу малаар бүрхөөгдэжэ эхилэнхэй. Мүнөө харгыда ябахадаа, адуу моридой гүйлдэжэ гү, али ногоон дээрэ хүльбэржэ байхые хаража, хэрэгни урагшатай байха гэжэ баясадаг болообди. Энэмнай хүдөөгэй ажалша бүхэриг арад зоноймнай хүсөөр лэ бүтэбэ.

Үмсын буусада

Улаан-Үдэһөө 50-аад модоной зайда нэмжыһэн талаар адуу малай, хони ямаадай бэлшэжэ ябахань холоһоо харагдана. Энэмнай баян дэлгэр Оронго нютагай тала дайда гээшэ. Ивалга аймагай захиргаанай “Уазик” машинаар ябахада, ямаршье харгы аймшагтай бэшэ. Болдог солдогтой харгыгаар дабшаһаар, “Культура” гэжэ ехэ һонин нэрэтэй газарта хүрэжэ ерэбэбди.

Эндэ залуу малшан Иннокентий Хипхеновтэнэй бууса. Иннокентий Валерьевичэй газаахи ажалаа хэжэ байха үедэ гэртэнь орожо, Санжидма Владимировна эжытэйнь уулзабабди.

- Хареэ даа, юундэшье энэ газарнай “Культура” гэжэ нэрэтэй болошоһон юм ааб даа. Анхан сагта Баруун Оронго гэлсэдэг бэлэй. Эндэ дүтэхэн бидэ нүхэртэеэ шэнэ бууса худалдажа абаад, энээнээ Кешэдээ үгөөбди. Би хүбүүндээ үдэр бүри ерэжэ, үнеэень һаалсажа, һү тарагыень бүридэгби, - гэжэ эжынь энеэбхилэн бидэндэ хөөрэнэ.

Геолог байһан юм

Тиигэһээр Иннокентий газааһаа орожо ерээд, эжынгээ хөөрөө дуугай шагнажа, энебхилэн зогсожо байтараа хөөрэлдөөндэ оролсобо.

Оронгын дунда һургуули дүүргээд, Иннокентий Улаан-Үдын индустральна-педагогическа техникумдэ һуража гараад, геолог мэргэжэлтэй болоһон юм. Саха-Яхадай Мирный хотодо “АлРосСа” гэһэн “Алмазы России – Саха” үйлэдбэридэ хүдэлһэн байна. Бурильщигээр, һүүлдэнь мастераар 4 жэлдэ амжалтатай ажаллаа. Холын хойто газарта ажаллажа, мүнгэ зөөритэй болохо гэжэ хүнүүд тэрэ үедэ оролдодог һааб даа. Эндэмнай ехэ салинтай, элдэб хүнгэлэлтэнүүдтэй үйлэдбэринүүд үсөөн байгаа. Тиимэһээ урагшаа һанаатай олохон лэ буряадууд холын хойто нютагуудта ажаллажа, гэр байратай, үнэтэй сэнтэй машина унаатай болодог, үхибүүдээ хүл дээрэнь гаргадаг байгаа бшуу. Мүнөөшье, хаа-яа иимэ ушарнууд үзэгдэдэг. Зүгөөр Хойто зүг руу ошожо, хара хүлһөөрөө ажал хэхэ бэшэ, Москва хото ошожо, ажаллаха ушар олошоронхой. Тиимэл гүб даа, «загаһан - уһанай гүнзэгые, хүн - ажабайдалай һайниие бэдэрдэг» гэжэ ород арадай сэсэн үгэ үнэн бшуу.

Зүгөөр тэрэ холын газарта ошоод, унаһан малгайгаа абангүй хүдэлөөд, олоһон олзоёо зүб мүрөөр хэрэглэжэ шадаха баһал шухала. Ушар юуб гэхэдэ, минии нэгэ танил 3 жэлэй туршада Хойто нютагуудта ажаллаад, үнэ сэнтэй автомашина асараад, хоёр һарын туршада һогтуу галзуушуулые шэрэһээр, тэрэнээ бута сохёод, өөрөө арай амиды мэндэ үлэһэн юм.

Олоһон мүнгөөрөө үндэһэ табяа

Харин ажабайдалдаа зүбөөр хүмүүжүүлэгдэһэн хүн тад ондоогоор ябанал даа. Иннокентий нютагаа ерэһээр лэ, олоһон мүнгөөрөө 13 толгой үхэр мал худалдажа абаа. Хүбүүнэйнгээ ерэхэдэ, аба эжынь байрлаһан буусаһаа холохоно бэшэ газарта гүүртэ худалдажа абабад. Тиигэжэ Кеша хүбүүниинь малаа үсхэбэрилжэ эхилээ.

26-тай залуу хүбүүн үмсынгөө мал хаража эхилээд, 3 жэлэй туршада хото хорёогоо барижа, мүнөө яндагар томо буусатай болошонхой.

- Түрүүн эхилхэдэ хүшэр байгаа, теэд мүнөөшье бэлэн бэшэл даа. Мал ажалда амаралта гэжэ байхагүй, үбэл зунгүй, үдэр һүни таһалдахагүй ажал ха юм даа. Теэд яахабши даа, ажалаа хэжэл, хүл дээрээ бодохо хэрэгтэй. Мүнөө үеын залуушуулда шадаал һаа, эрдэм хэхэ хэрэгтэй, үгыл һаа, хүдөөдөө ажаллаха гэжэ хэлэхэл байнаб, - гэжэ Иннокентий тэмдэглэбэ.

Мүнөө энэ буусадаа үмсын 30-аад толгой үхэртэй, 20-ёод хони, адуутай болонхой. Абынгаа буусада огородой эдеэ таридаг. Энэ буусадаа 20-ёод һаамхай үнеэдые байлгаха фермэ баринхай.

Һү тушаалга дэмжэгдэнэгүй

- Һаалиин түхеэрэлгэ худалдажа абаа һэмди. Теэд тэрэмнай эбдэрхэй байшоо. Мүнөө гараараа эжы, би, үшөө нэгэ ажалшан гээд гурбуулаа һаанабди. Манай эндэ хүдөөгэйхид үнеэгээшье һаахаяа болинхой, өөһэдөөл эдихэеэ һаадаг, - гэжэ Иннокентий хөөрэбэ.

Һү һаажа тушааха гэхэдэнь, тон үнэгүйгөөр, оройдоол 15 түхэригөөр худалдажа абана.

- Манай эндэ һү тушаадаг түб биил даа. Теэд тэндэ тушааһан һүнэй түлөө мүнгымнайшье үгэдэггүй. Тушааһан һүнэй түлөө гүрэнэй мүнгэн тэдхэмжэ үмсын хэрэг эрхилэгшэ гэжэ үнэмшэлгэтэй зондо үгэдэг. Харин үмсын ажахыда үгтэдэггүй. Үгэдэг һаань, һүеэ хүн зон тушаажа байхал һааб даа. Би энэ хүбүүгээ хуулита ёһоор ИП (үмсын хэрэг эрхилэгшэ) боло гэжэ идхажа байнаб, залуу хүн ха юм даа, хүл дээрээ гарана ааб даа, - гээд Санжидма Владимировна хэлэбэ.

Морин эрдэни тухай

Үмсын хэрэг эрхилэгшэ болохо гээ һаа, мүнөө бэрхэшээлнүүд олон гэжэ Иннокентий мэдүүлбэ.

- 16 мянга налог түлэхэш, малһаа мүнгэнэй эрьесэ бага ха юм даа. Жэлэй 1-2 хашараг түрүүлнэбди. Техникэмнай хуушан, гурбан хуушан трактортайбди. Бүхы ажалаа трактораар ябуулхаш, үбһэеэшье сабшахадаа, мори хүллэжэ, мүнөө хэншье ажаллахаяа болёо. Хони малаа мотоцикл, машинаар лэ хараад, эрьюулээд байдаг саг ха юм даа, - гэжэ тэрэ мэдээсэбэ.

Морин гээшэ хэр угһаа унаа болодог, ашаа шэрэдэг үүргэтэй ааб даа. Анхан мориндоо мордоод, малаа адуулха, мори тэргээр нютагайнгаа түб руу ошожо, эдеэ хоолоо шэрэхэ, уһа саһаа, һү тарагаашье зөөхэ. Харин мүнөө мяханайл түлөө адуу үсхэбэрилдэг болоһониинь оршон үеын шэнжэ гээшэл даа.

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг

Морин эрдэни мүнөөшье ехэ туһа хүргэһөөр

Хайшан гэжэ олзотой болохоб?

- Ганса һү зөөхэйгөөр олзо олохогүйш. Жэлдээ 10 гаран толгой малаа гаргажа, мяхаа тушаажа байбал, олзо орохол даа. Үгы һаа, өөдөө бодохогүйш. Тиимэһээ мал олоор тэжээхэдэл һайн, - гэжэ залуу малшан онсолбо.

Оронгынхид Улаан-Үдэдэ дүтэхэнэ оршодог хадаа нютагһаа дары түргэн һайн шанартай эдеэ хоолой зүйлнүүдые хото абаашажа наймаалха аргатай. Мүн энэ тэрэ хэрэгэйшье гарабал, хото түргэн ошохо байна ха юм. Тиимэһээ Хипхеновтэн ажахыдаа үйлэдбэрилһэн зүйлнүүдээ Улаан -Үдын дэлгүүр дээрэ наймаалдаг. Мяхаяашье иишэнь асаржа тушаадаг юм.

Ажалшад дуталдадаг

Гансал өөһэдөө мал ажалда ябахын аргагүй ха юм даа. Хэр угһаа буряадууд малаа адуулха, үнеэ һааха, эдеэ буйлуулха, мал ажаллаха хүнүүдые хүлһэлдэг байгаа. Баян бардам зон үгытэйшүүлые заража, аяга айраг, табаг шүлөөршье хүдэлгэдэг байгаа гэжэ зохёолнууд соо бэшэгдэһэн байдаг. Мүн нютагайнгаа хүн зониие хүлһэлжэ, салин түлөөд, үри хүүгэдтэнь эрдэмэй харгы нээһэншье зон бии. Колхоз, совхоз, хамтын ажахынуудшье үгы болошоо. Энэ хадаа манай үеын хүн зоной эгээл хэсүү асуудал. Амяараа ябаад, ажал хэжэ, хүлһэ олохо арга боломжошье үсөөржэ, худал хуурмаг ябадал шэлээд, аргаа ядахадаа, архи тамхи намнаад ябаха ушарнууд хаа-хаанагүй олошороо. Мүнөө сагай хүн зоной байдал, хараа бодолшье ондоо болонхой. Хүдөөдэ мал ажалда үмсынгөө мал бэшэ, харин хүнэй һууһаншан боложо, ажал хэхэ зон үсөөрөө. Малшан бүхэндэ бууса дээрэнь ажалшад байдаг гэжэ нюуса бэшэ. Харин Хипхеновтэнэй буусада үбэл болоходонь, жэл бүри Улаан-Үдэһөө хүдэлхэеэ ерэдэг зон бии.

- Яһала найдамтай хоёр хүн ерэдэг. Мүнөө сагта хүдөөдэ хүнэй хара ажал хэхэ зон үгы ха юм, - гэжэ Иннокентий тэмдэглэнэ.

Тиимэньшье тиимэл даа. Минии түрэлэй фермер айлда ажалшад дуталдадаг. Зууража үхэхэеэ һанаһан үлэн хооһон зонууд ерээд лэ, үбэлдөө байрлаад, наранай игаажа, лаб хүлдэхөөр бэшэ болоходо, энэ тэрэ шалтаг олоод, хэдэн һарынгаа салингаа абаад, гурба хоноод ерэхэб гэжэ найдуулаад лэ, һалхин шуурганда туугдаһан мэтээр үгы болошохо. Тиигэһээр нүгөө үбэл тээшэ тэдэнь баһа үлгэ һалга болоһон бусажа ерэдэг юм. Хото городто дүтэ газарта ажалшад саг зуурашье һаа олдоно, харин холын хүдөө нютагуудта ажалшадые олохо гээшэ тон хэсүү асуудал.

Найдамтай халаан - нютаг газарай эзэд

Иннокентий Бэлигма нүхэртэеэ Диана басагаяа хүмүүжүүлнэ. Мүнөө дээрээ үбэлэй сагта Бэлигма нарай басагантаяа Оронгын түбтэ байна, тиимэһээ эжынь хамһалсана ха юм.

Гэртэхиниинь Валерий Геннадьевич Санжидма Владимировна Хипхеновтэн Оронгынгоо совхоздо бүхы наһаараа хонишодоор ажаллаһан юм. Мал хаража, табан хүүгэдээ хүл дээрэнь гарганхай. Баруун Оронго һууринда дүтэхэнэ яндагар бууса түхеэрэнхэй. Харин Кеша хүбүүниинь ондоо газарта шэнэ бууса барижа, бэеэ даажа гарахаяа бэлдэжэ байна.

- Энэ буусадаа үшөө нэгэ хүбүүнтэнээ асаржа, өөһэдын малтай болгохо түсэбтэйбди. Үхибүүднай мал ажалдаа бэрхэ, ядамаггүй өөдөө болонол ааб даа, - гэжэ Санжидма Владимировна хэлэнэ.

Тэдэнэй табан үхибүүдынь булта Оронго нютагтаа ажаһууна. Аба эжынгээ түхеэрһэн бууса үргэжэ, угсаата арадайнгаа хэр угһаа сахижа ябаһан адуу мал үсхэбэрилжэ, нютаг газараа, буряад дайдаяа баясуулжа ябанал даа. Иимэл байха ёһотойл даагазар нютагай бодото эзэд.

Нэмэжэ хэлэхэдэ, юундэ энэ һайхан буряад нютаг ород “Культура” гэһэн нэрээр алдаршаа гээшэб гэхэдэ, энэ зүблэлтэ засагай тогтожо байһан үе сагһаа эхитэй хаш. Хүдөө ажахы хүгжөөжэ эхилһэн үедэ энэ Баруун Оронгодо таряанай шэнэ сортын культура тариһан байгаа ёһотой. Тиигээд “культура” гэлдэһээр лэ, энэ газар иимэ нэрэтэй болошоо ха.

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг

Бэрхэ зон дарайтар үбһэеэ бэлдэнхэй