​Шэнэ үеын малшан шэнээр ажалаа ябуулна

Мүнөөдэрэй хуудаһанаймнай айлшан - хүдөө ажахын шэглэлээр Буряад Уласта мэдээжэ боложо байһан олзын хэрэг эрхилэгшэ, тамиршан, урагшаа һанаатай хүбүүдэй нэгэн Владимир Жалсараев мүн.

Борис Будаевтай барилдадаг һэн

Владимир Жалсараев хадаа Үбэр Байгалай хизаарай Могойто аймагай Зугаалай нютаг тоонтотой юм. Зу­гаалай нютаг бүхэ барилдаашадаа­раа суурхадаг, энэ нютагһаа тон олон спортын мастернууд гараһан гээшэ. Барилдаанай эгээл хүгжэжэ байха сагта Зугаалай нютагта Владимир хүбүүн түрэһэн юм. Эдир наһанhаа барилдажа, Буряадай гүрэнэй баг­шанарай дээдэ һургуулиин бэе тами­рай талаар хүмүүжүүлгын һалбарида һуража гараа һэн. Тэрэ үедэ Володя залуушье һаа, дэлхэйн абарга бүхэ Борис Будаевтай барилдадаг бай­гаа. 1992 ондо гэр бүлэтэй боложо, оройдоол 21-тэйдээ тамирай ехэ талмайһаа бууһан юм.

Олзын хэрэг эрхилдэг болоо

Агын буряадай тойрогой хүгжэхэ сагта Владимир барилгын хэрэг эр­хилжэ, Могойто hууринда томо бай­шануудые бүтээһэн юм. Тиигэһээр ажалаа үргэдхэжэ, Улаан-Үдэдэ ба­рилга эхилээ. Эндэ баһал хэдэн томо байшануудые саг соогоо бүтээжэ, эрхимүүдэй тоодо Владимир Жалса­раевай эмхи ороо бэлэй.

Экономикын талаар hүүлэй жэлнүүдтэ тохёолдоһон шахардуу байдалай барилгын хэрэгтэ нүлөөлжэ эхилхэдэнь, Владимир Жалсараев хүдөө ажахын шэглэлээр үмсын хэрэг эрхилжэ захалаа.

Зэдэ аймагай Дэрэстэйһээ хони­дые худалдажа абаад, Турунтаево hууринда тэрэ һүрэгөө үсхэбэрилжэ эхилээ. Үхэр малынь үдэжэ, тэндэ­хи талмайдаа багтахаяа болиходонь, Жалсараевтан Ивалга аймагай Тапхар hуурин шадар бууса түхеэрээ. Эндээ 3-4 гектар газарта хартаабха ургуул­на. Хони, үхэр, адуу, гахай, тахяа ба­рижа, ёһотойл хүдөөгэй буусануудые Ивалга, Мухар-Шэбэр, Хори аймагу­удаар байгуулаа. Түгнын талада үхэр мал, Хоридо 600-гаад толгой хонидые, Асагадта гахай, тахяа барина, харта­абха ургуулна, харин Сотниководо огородой эдеэ таридаг. Хүдөө ажахын хэдэн һалбари хүгжөөжэ, Мухар-Шэ­бэр аймагта 2 бууса, Тапхарта –1, Хо­ридо – 2, Асагадта – 1 бууса түхеэрээ, үшөө хэдэн шэнэ буусануудые, ма­лай улай хэдэг газар, гэдэһэ доторы­ень буйлуулдаг болон эдеэ хоолой зүйлнүүдэй полуфабрикат бүтээдэг цех, овощ хадагалдаг байрануудые ба­рижа байна. Мүн баhа Жалсараевтан хоёр хүбүүдэйнгээ бүлэнүүдтэй хамта хоол баридаг хэдэн газарнуудые нэ­энхэй. Фейсбук нюур хуудаһанда тон эдэбхитэйгээр мэдээсэгдэдэг “Онон” гэһэн нэрэтэй хоол баридаг газарну­уд, “Лимонад”, “Сугтаа” кафенүүдые ажаллуулна.

Дээрэ нэрлэгдэһэн хоол бари­даг хэдэн газарнуудта нютаг дээрээ үйлэдбэрилэгдэһэн, һайн шанартай эдеэ хоолой зүйлнүүд дурадхагдана. Эндэ хониной, үхэрэй мяхан табагу­уд, эреэлжэ, хошхоног, ормог-орёо­мог, адуунай арьбинта болон эльгэн, хониной төөлэй гэхэ мэтэ наймаанда табигдана.

2006 онһоо барилгын ажалаа дүтын нүхэдтөө даалгажа, өөрөө мал ажалда хам орожо, одоо дүй дүршэлтэй болоһон фермер Влади­мир Жалсараевта манай эндэ хүдөө ажахын үмсын хэрэг яагаад эрхилхэб, ямар бэрхэшээлнүүд бииб, хайшан гэжэ хүдөөдэ мал ажал хүгжөөхэб гэхэ мэтэ олон асуудалнуудые табижа, ха­рюунуудыень шагнабабди.

– Владимир Болотович! Хүдөө ажахын шэглэлээр үмсын хэрэг хэр ябуулжа байнат?

- Ажал ехэтэй байнабди. Тэжээл бэ­лэдхэлгэ, малай үбэлжэлгэ, түл абал­га, нооһо хайшалалга, ургаса хуряал­га гээд лэ, таhалгаряагүй үргэлжэлдэг ажал. Табан хүүгэдтэй айл бүлэ, өөрөө хүдөөгэй хүн хадаа мал хаража, хүл дээрээ гараха хүсэлтэйб.

– 5-6 буусануудтнай хэдэн ай­магаар таранхай, хайшан гэжэ үрдижэ, эдэ бүгэдые хүтэлбэрилнэ гээшэбта?

- Би эгээл түрүүн нэгэ буусатай байхадаа, малнай яажа байна хаб гэжэ ходол һанаата боложо байдаг һэм. Ха­рин мүнөө ажалаа анханай колхозой түхэлөөр ябуулнаб. Ажахыдамнай хүтэлбэрилэгшэд, орлогшод, бухгал­тер, хоёр ветеринар, зоотехник бии. Малшадтай саг үргэлжэ телефоно­ор харилсадагбди. Юун хэрэгтэйб, ямар юумэн дутанаб гээд вайбераар дары түргэн бэшэдэг. Үглөө бүхэндэ тэрэнииень уншажа, ажалаа эхил­дэгбди. Иигэжэ ажалаа ябуулхада та­аруу, бүхы юумэнэй урда орохо гэжэ оролдохогүй, һанаа үнөөн болохогүй, газар газарта даалгагдаhан ажа­лайнгаа түлөө харюусалгатай хүнүүд байха. Малшад, хонишоднай малаа хараад лэ, саг соонь хооллуулаад лэ, адуулаад лэ байдаг. Тэдэ өөһэдөө үбһэ сабшадаггүй, малай тэжээл бэл­дэхэ гэжэ тархияа үбдэхөөдэггүй. Түлеэ залһан, үбһэ тэжээл, зайн гал, уһаар хангалга гэхэ мэтэ асуудалну­удта һанаагаа зободоггүй. Юуб гэхэ­дэ, бүхы баазамнай Улаан-Үдэдэ ор­шодог, хэрэгтэй юумыень абаашажа үгэдэг ажалшад бии. Бууса дээрээ тех­никэ, унаа баридаггүйбди, морёороо малаа адуулдаг, бүхы ажалаа хэдэг.

– Малшан гэхэһээ уламжалан, мүнөө сагта хүдэлмэришэдые оло­хонь хэсүү, та энэ асуудал яажа ши­идхэнэт?

– Бидэ һайн салин түлэнэбди. Одоо юугээр түлэнэбибди – ондоо асуудал. Юуб гэхэдэ, мал ажал гээшэ жэлэй нэ­гэл дахин олзо үгэдэг ха юм. Жэлдээ һайнаар түл абаагүй һаа, хаанаһаа олзо орохоб даа. Һайн шанартай түл абаагүй һаа, хооһон ажал. Хабарай, зу­най сагта малаа гаргажа, мяхан бол­гоод наймаалхада, малшье хайратай, олзошье үгы. Ажалшадые бариха хэ­рэгтэ нэн түрүүн гэр байрын асуудал. Би сагай һайн байхада, хотодо болбо­сон түхэлтэй гэр малшандаа үгөөд, тэрэ гэртэнь үхибүүдыень байлгаад, харин малшан өөрөө хэдэн жэлэй тур­шада малда хүдэлхэ, һүүлдэнь хото­до гэртээ болохо гэһэн ажал ябуулха һанаатай байһамни, экономикодо шахардуу байдал эхилшоо. Мүнөө сагта Улаан-Үдэдэ хамтын байрану­удые барижа байнабди. Ветеринар хүбүүдые Зугаалайһаа урижа асарааб, нэгэндэнь гэр хүлһэлжэ абаад байлга­наб, бараг салинтай, машина унаагаар хангагданхай. Гэбэшье, сэхыень хэлэ­хэдэ, хүдөөгэй малшадай ажал залху­утай болошодог гээшэл даа. Юрын хүн бүхэн малшан боложо шадахагүй. Мал хараха гээшэ орёо, бүхэли үдэр hалирха, ажаллаха хэрэгтэй ха юм. Тиигээд лэ, узбек, монгол зониие мал­шанаар ажалда абаха баатай болоноб­ди.

Гэрэл зураг: facebook.com / В.ЖАЛСАРАЕВАЙ нюур номһоо

Түмэр Ариунболд, Владимир Жалсараев

– Владимир Болотович! Та мүнөө хүдөө ажахыда яhала дүршэлтэй болоо хат. Хайшан гэжэ энэ hалбарида хүн зоной анхарал хандуулха гээшэб?

– Буряад Уласай дайда уужам, га­зар элбэг. Жэшээнь Мухар-Шэбэр, Хори аймагуудта сүлөө газарнууд бии. Нэгэ үедэ хүн зон хамтын ажахыну­удай тарааһан пайнуудые угайнгаа бууса гээд абажа, 10-20 мал баряад ажаһуудаг болоо һэн. Теэд нэгэ буу­са баряад байхада, олзо оршонь бага. Манай нэгэ зуһаланда һүниндөө шоно добтолоод, 38 толгой хони ба­жуугаа, тиигэжэ нэгэ үдэрөөр нилээд ехэ гарза болошоо. Минии һанахада, Монгол гүрэндэ шэнгеэр малшадай һүр һүлдэ үргэхэ хэрэгтэй. Монгол орондо малшанай нэрэ үргэхэ тала­ар тусхай ажал ябуулагдадаг байна. Малшанай мэргэжэл хуулиин тала­ар хамгаалагдаха ёһотой. Жэшээнь, засаг баригша хүнэй наһанайнгаа амаралтада гарахада, ондоо хүн олдохо, харин малшанай орондо ондоо хүн олдохогүй. Бүхы наһаараа малда ажаллаад, наһанайнгаа амаралта­да гарахадань, ямаршье хүнгэлэлтэ, дэмжэлтэ байхагүй, гэр байрашьегүй үлэшэдэг ха юм. Тиимэһээ малшанай нэрэ үргэхэ гээшэ мүнөө сагта тон шухала. Совет засагнай малшадые яһала дэмжэдэг байгаа гэжэ тэмдэ­глэлтэй.

– Энэ ехэ ажал ябуулжа байхадаа, гүрэнэй талаһаа дэмжэлтэдэ, ямар нэгэ грантда хүртөө гээшэ гүт?

- Нэгэл дахин өөрынгөө мүнгэ зөөреэр үхэр мал худалдажа абаха­дамнай, гаргашалагдаһан мүнгэнэй тэн хахадынь гүрэнэй дэмжэл­тээр бусаагдаа һэн. Энэ тон ехэ туһаламжал даа, мүнөө тиимэ юу­мэнэй үгы байhаниинь харамтай. Хүдөө ажахынхид иимэ аргаар малаа олошоруулха аргатай байгаа. Бэшэ ондоо дэмжэлтэнүүд, грантнуудта хүртэжэ үзөөгүйб. Минии һанахада, манай Буряад Улас дотор асари томо түсэлнүүдые бэелүүлхые оролдодог. Нэгэ ямар бэ даа эмхидэ 200-гаад мил­лионой дэмжэлтэ үгтөөд, бэлэдхэлэй ажал хэдэн жэлдэ ябуулдаг. Эхилжэ ядаһаар байтарнь, хүршэ нэгэ газар­та тон тиимэ шэглэлтэй асари томо ажахы байгуулагдаад лэ, зүрилдөөтэй байдал ушараад, тэрэ эмхи үрэ дүнгүй, олзо оршогүй болоод лэ һалана. Мүнгэн һалхин руу хиидхүүлэгдэһэн мэтэ. Харин тэрэ мүнгэ зөөриеэ Бу­ряадай аймаг бүхэнэй ажалша бэрхэ 150-200 хүбүүдтэ хубаажа үгөө hаа, арба дахин олзо оршотой байхал даа. Хүдөөдэ хэрэглэгдээгүй газар бии, тэндэ бэрхэ бэрхэ хүбүүд 100-200 толгой мал баряад байгаа һаа, ню­таг дээрэһээ хайшаашье тэрьелжэ ошохогүй. Мүнөө сагта муу һайншье һаа, малшад үшөө олдоно, харин са­ашадаа малшан болохо хүн оройдоо­шье олдохоёо болихо бшуу. Тиимэһээ гүрэн түрэ, Буряад Уласай засаг за­хирал заатагүй зүб шиидхэбэри аба­жа, энэ талаар байдал һайжаруулха ёһотой гэжэ найдагдана.

– Та “Фермернүүдэй нэгэдэл ” гэжэ эмхи байгуулаат. Тэрэнэй гол зорилго тухай...

– Энэ эмхиин гол зорилго хадаа хүдөө ажахыда хүдэлдэг фермернүүд нэгэдэжэ, хамтадаа харилсан, дүнгэлсэн ажалаа ябуулха ёһотой. Бидэ юундэ малай улай хэдэг, мяханай зүйлнүүдые буйлуулдаг цехүүдые баринабибди? Юундэб гэхэдэ, саа­шадаа эндэмнай ондоо зон ерэжэ, иимэ үйлэдбэринүүдые нээжэ боло­хо ха юм. Хүдөө ажахын үйлэдбэриин зүйл саашань наймаалха гээшэ баһал нэгэ ехэ бэрхэшээл. Манай ажахыда энэ талаар бараг: бидэ өөһэдынгөө байгуулһан хоол баридаг газарну­удта хэрэглэнэбди. Манhаа мяха, гэдэһэ дотор болон буряад арадай заншалта эдеэ хоолой зүйлнүүдые, сагаан эдеэ худалдажа абахада боло­но. Саашадаа түлеэ түлидэг пеэшэн соо болгогдоһон хилээмэ худалдажа эхилхэбди. Энэ талаар ажал ябуулаг­дана. Юундэ “Фермернүүдэй нэгэдэл” гэһэн нэрэтэйб гэхэдэ, манда бэлэн нэгэ томо газар дэбисхэр үгы, бүхы буусанууднай ондо ондоо нютагу­удта, Мухар-Шэбэр, Загарай, Ивал­га, Хори аймагуудаар таранхай. Мүн Ярууна, Зэдэ, Сэлэнгэ аймагуудай фермернүүдтэй харилсажа, бэе бэе­дээ хамһалсажа, ажалаа ябуулнабди. Манай эмхиинхид хотодо ажаһуугаад, хүдөөдэ ажалаа эрхилдэг. Бидэ мүнөө һаалиин фермэ байгуулха, мал ша­хан таргалуулдаг ажахы үргэдхэхэ, хониной үйлэдбэри улам хүгжөөхэ зорилго урдаа табинхайбди. Мүнөө сагта хониной мяхан ниитын эдеэ хоолой газарнуудта хомор. Тиимэһээ хониной мяха Эрхүү, Красноярск, Саха Улас болон бусад нютагуудаар най­маалха хүсэлтэйбди. Энээнэй түлөө ажахынгаа үйлэдбэрилhэн хониной мяханhаа гадна Буряадай ондоо фермернүүдhээ, үмсын ажахынуудhаа хониной мяха баһа абажа, наймаалдаг болохобди.

– Үмсын хэрэг эрхилхэ хүсэлтэй мүнөө үеын залуушуулда ямар зүбшэл үгэхэ байнабта?

– Мал бариха хэрэг гээшэ тон ехэ ажалтай, олзошье дары түргэн ородоггүй. Хотодо болбосон түхэлтэй нэгэ байра адагынь нэгэ сая 500 мянгаад түхэригөөр абахат, ажал бэ­дэрхэт, үри хүүгэдээ тэжээхэт. Харин хүдөөдэ 1 сая мүнгөөр мал худалдажа абаад, гэр байраяа түхеэрхэ аргатай. Жэшээнь, зарим зон наймаа нээхэ гэжэ хэдэн сая түхэриг мүнгэ банкһаа урьһаламжа абана, наймаа гүйлгэжэ ядаһаар байтарнь, нэгэ томо найма­анай эмхи ерээд лэ, харгыень хаажа, үри шэридэ орошоно ха юм. 1,5 сая мүнгөөр хүдөөдэ мал барижа эхилхэ гү, али урьһаламжын 15 сая мүнгөөр наймаа нээхэ гү – алиниинь барыша­тайб даа? Мал хараа һаа, лаб найдам­тай гэжэ би hананаб.

– Хүдөө ажахы гарза ехэтэй, ажа­лынь ехэ, түргэн олзо оршогүй...

– Мүнөө мяханай сэн дээ­шэлхэ ёһотой. Манай ажахыда үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэ хоолой зүйлнүүд бүхыдөө шахуу хоол бари­даг газарнуудта ошоно гэжэ хэлээ hэм, манда үлүү юумэн гарадаггүй шахуу. Үхэр мал, хони барихада ехэ ажалтай, эндэ хүн ходол тэдэниие харууһалжа, хойноһоонь ябажал бай­ха, харин гахай, тахяа байра соо ба­ряад, саг соонь эдеэлүүлээд байхада олзотой. Эндээ, нютагтаа, баридаг та­хяагай, гахайн мяхан үхэрэй, хониной, адуунай мяханһаа ходол үнэгүй байха ёһотой, тиимэһээ мяханай сэн дээ­шээ болохо гэжэ hанагдана. Хүн зом­най нютаг дээрээ үсхэбэрилэгдэhэн хони малай мяхан туһатай, шанартай, амтатайшье гэжэ ойлгонхой. Хүдөө нютагтамнай газар бии, адуу малаа хараха ажалша бүхэриг арад зон ха­анашье хэрэгтэй. Жэшээнь, манда алишье шэглэлэй ажалшад хэрэгтэй. Саашадаа өөрын малтай боложо, най­дамтай ажаһуухаяа һанабал, ажалһаа айнгүй, бидэндэ ерыт гэжэ уриха бай­наб.

- Һайнта даа, Владимир Боло­тович! Танай ажалда амжалта хүсэнэбди.