​Буряадхан аялгам һайхан даа

Февралиин 5-да Буряадай оперо болон баледэй те­атрай байшан соо дуу, хатарай «Байгал» театрай дуушан Бүтидэй Дондок-Сэрэнэй зохёохы ажа­лай 10 жэлэй тоосоото тоглолто үнгэрбэ.

Театрай байшан соо нэгэ­шье сүлөө һуури үгы, танхим дүүрэн байжа, дуушанай бэ­лиг сэгнэгшэд, буряад дуун­да дуратай хүн зон ехэ хүхюу зугаатай, баяр баясхаланай оршон байдалда абтанхай байгаа һэн. Уданшьегүй хүшэгэ нээгдэжэ, ирагуу хонгёо хоолойтой Дондок-Сэрэн гүнзэгы удхатай ур­данай дуунуудые жэнхэни буряад маягаар зэдэлүүлжэ эхилбэ. Түрүүшын «Булган зөөтэй халтар» гэһэн дуу дуулаһанайнь удаа тайзан дээрэ «буряадай гургалдай» гүүлэдэг арадай дуушан Бу­да-Ханда Дашиева гаража, залуу дуушанда хүхэ, сагаан хадагуудые барюулжа, бэ­лиг талаангыень үндэрөөр сэгнэдэгээ мэдүүлһэн бай­на. Мүн тиихэдэ Буряад Уласай арадай дуушад Сы­дып Банчикова, Сэсэг Сан­дипова, Цыпилма Аюшеева, Балданцэрэнэй Баттувшин, габьяата дуушад Даваа Да­шинорбоев, Баир Табха­ров, Аюр Догданов, театрай хүтэлбэрилэгшэ Ородой Холбооной Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Дандар Бадлуев гэгшэд Дондок-Сэрэниие амарша­лан дэмжэлсэжэ, суг хамта олон дуунуудые дуулалсаа һэн. Дуунуудыень театрай оркестр, «Эрдэни ятаг» гэһэн бүлэг болон хатаршад шэмэглэһэн байна.

Шэнэхээн нютагһаа гар­балтай Буряад Уласай габья­ата дуушан Бадма-Ханда Аю­шеева нютагайнгаа хүбүүе амаршалаад, арадай «Яахаш хүнбиб» болон олондо мэдэ­эжэ «Эжыдээ» гэһэн дуунуу­дые хангюурдажа, харагша­дые хужарлуулба.

– Би Дондок-Сэрэнэй то­глолтодо Москва хотоһоо зорижо ерэбэб. Халуун альга ташалгаар манай Дондок-Сэрэниие угтажа, дэмжэжэ байһан таанадта, харагшад­та, ехэ баярые хүргэнэб. Саашадаа Дондок-Сэрэн бүхы буряад арад түмэнөө дэлхэй дээрэ суурхуулжа байха гэжэ найданаб. Мүн тиихэдэ өөрынгөө түрэл «Байгал» театртаа, Дан­дар Жаповичта маанадые, газаа талаһаа ерэһэн зон гэжэ голонгүй угтан аба­ад, дэмжэжэ, «хүлыемнай дүрөөдэ, гарыемнай ганза­гада» хүргэһэндэнь доро дохин, һайниие хүргэхэ бай­наб. Дондок-Сэрэндээ ажал­дань үндэр амжалтануудые хүсэнэб, – гэжэ тэрэ баярай үгэнүүдые хэлээ.

Энэ үдэшын үшөө нэгэ баяр гэхэдэ, дүү хүбүүгээ амаршалжа, Дондок-Сэрэнэй эгэшэ Номин «Уулза гол» гэһэн урданай дуу дуулажа, мүн лэ хонгёо хоолойгоороо зониие баясуулба.

Дуушан болохоб гэжэ һанаагүйб

– «Басаган хүн харида» гэжэ би нүхэртэеэ 2004 ондо Буряад Улас ерэжэ, Хори аймагай Ашанга һууринда олон жэлдэ малда ажаллаабди. Мүнөө Улаан-Үдэ хотодо ажаһуунабди. Манай нагаса­нар ехэ дууша угтай байһан юм. Дондок-Сэрэнэй бага­даа дуулажа ябадагыень һанадаггүйб, ехэ номгон, даруу зантай юм һэн. Ахань дуулажал ябагша һэн, – гэжэ Номин эгэшэнь хөөрэнэ.

Үнэхөөрөөшье, мүнөө саг­та хаража байхада, бүһэтэй зон сооһоо Бүтидэй Дондок-Сэрэн буряад арадай урда­най дуунуудые дууладаг аха захатан болоод байна гэхэдэ, алдуу болохогүй. Анхан Оро­дой Холбооной Уласай га­бьяата дуушад Ц. Хоборков, Ч. Генинов болон Д-Д. База­ров гэгшэд дууладаг байһан гэжэ мэдээжэ. «Байгал» те­атрта Дондок-Сэрэнтэй хам­та һүүлэй 3-4 жэл соо Зэдэ нютагһаа гарбалтай Алдар Дашиев арадай дуунуудые дуулалсана.

Бидэ тоглолтын урда Дон­док-Сэрэнтэй уулзажа, хэдэн асуудалнуудые һураһан бай­набди.

– Өөр тухайгаа тобшохо­ноор хэлэжэ үгыт.

– Би Буряад нютаг 2007 ондо ерэһэн байнаб. Бодоод үзэхэдэмни, нюдэ сабшаха зуура арбан жэл үнгэршэбэ. «Байгал» театрта хүдэлжэ эхилһээр тэбхэр арбан жэл болобоб. Саг ехэ түргэн бай­на.

– Та Буряад орон ерэ­хынгээ урда тээ Шэнэхэ­эн нютагтаа дуу дууладаг байһан гүт? Хүгжэмэй ямар һургуули дүүргэһэн байнабта?

– 2002 ондо дунда һургуулияа дүүргэхэдээ, тон дуушан болохом гэжэ тэгүүлжэ ябаагүй хүнби. Ти­игэбэшье Хүлэн Буйр хотодо хүгжэм дуунай тусхай мэргэ­жэлэй һургуулиин вокальна таһагта 4 жэл һуража гара­ад, Хүхэ хото ошожо, 2 жэлэй туршада дуунайнгаа мэргэ­жэл мүлижэ, шадабарияа дээшэлүүлээб. Һүүлээрнь нютагайнгаа сомоной заса­гай газарай соёлой таһагта хүдэлжэ байтарни, даргам­най: «Ши аяар 6 жэл соо ур­тын дуушанай мэргэжэлдэ һуража гараад, миин соёлой хүдэлмэришэнөөр хүдэлжэ ябахагүй байгааш. Үбэр Монголдо уртын дуушадай урилдаан болохонь, тэндэ ошожо хабаадалса», – гэжэ дурадхаа һэн. Тиихэдэнь ехэ бэлдэншьегүйгөөр ошоо һэм. Мүрысөөндэ 169 ур­тын дуушад хабаадалсахаяа ерэнхэй байгаа. Түрүүшын шатын һүүлээр 35 дуушадые үлээгөө. Гэнтэ мэдэхэдээ, тэдэнэй тоодо орошоһон байгааб. Буруу харана гүб гэжэ этигэжэ ядаа һэмби. Хоёрдохи шатада ондоо ду­унуудые дуулаха ёһотой байгаабди. Хоёрдохи шатын hүүлээр финалда ороһон 12 хүнэй тоодо баһа орошооб. Энэнь намайе урмашуулаа, ехэ түлхисэ боложо үгөө һэн. Гурбадахи шатада бэлдэхэ­дээ, дууладаг дуунуудаа уха­андаа һэргээжэ, ямарыень дуулахаяа бодооб, шэбшээб. Хажуудамни зүбшэн хэл­сэхэ, сэдьхэлэйнгээ һанал бодолые хубаалдаха хүн байгаагүй. Гансаараа ерэшоо ха юмбиб, багшашьегүй. Ти­игэжэ энэ мүрысөөндэ гур­бадахи һуури эзэлээ һэмби. Энэмнай 2005 он байгаа.

– Гэр бүлэ тухайгаа хэ­дэн үгэ. Хэнтнай дууладаг байгаа гээшэб?

– Минии эжымни ехэ һайхан хоолойтой, гоёор ду­уладаг һэн. Эгэшэ, аханар­ни бултадаа дууладаг. Гэр бүлэдөө 9 үхибүүдэй эгээ одхонииньби. Мүнөө Улаан-Үдэ хотодо гансал эгэшэмни гэр бүлэтэеэ ажаһуудаг юм. Бэшэмнай булта нютагтаа. Тиимэһээ бүри багаһаа аял­га дуунай оршон байдалда үндыһэн хадаа дуулаха ду­ратай, ольһотой хүн гүб гэжэ һанагшаб.

– Нютагаа хэр удаан бо­ложо ошонот?

– Хаанашье ябахада, ню­тагай татаса гэжэ заатагүй байдаг гээшэ ааб даа. Түрүүшэгээр ерээд байха­даа, нютагаа, түрэлхидөө һанадаг һэнби. Мүнөө нэгэ бага дадаа гээшэ гүб. Тии­гэбэшье ошохоёо һанабал, ямаршье сагта ошодогби. Мүнөө сагта харгы зам гэжэ тиимэ хүндэ бэшэ ха юм даа.

– Монголнуудые гү, али танай Шэнэхээн нютагай­хидые хаража байхада, дууладаггүй хүн үгы гэжэ һанахаар байдаг. Дуунай, дуушанай үүргэ ямар гээ­шэб?

– Хүн бүхэн хоолойтой, хоолойшьегүй һаа, дуулаха дуратайл ябадаг ха юм. Дуун гээшэмнай хүнэй сэдьхэлэй байдалда ехэ нүлөө үзүүлдэг гээшэ. Хүн ямар нэгэ уйдхар гашуудалда дарагдаад гү, али бодолгото болоод ябаха­даа, дуу шагнажа, гунигаа та­рааха, зүрхэ сэдьхэлээ урма­шуулха, баясуулха байна ха юм. Би дуу дуулаха дуратай хадаа дуушан болохом гээд болодоггүй, харин саанаһаа табисуур, тусхай онсо бэлиг гэжэ байха. Буряад зон хадаа уг унгитай арад гээшэ аабза. Дууша угтай зон гэжэ баһал байдаг.

– Мүнөө сагта хүдөө ню­тагуудаар, аймагуудаар те­атр болон уран hайханай бүлэгүүдэй концерт наада табижа ябахань хомор бо­лонхой. Энэ талаар танай түсэбүүд ямар гээшэб?

– Манай «Байгал» театр элдэб наадануудта хабаада­жа, Эрхүү можо, Үбэр Байга­лай хизаараар ябадаг гээшэ ааб даа. Теэд өөрынгөө про­грамматай аймагуудаар яба­ха хүсэл байгаашье һаань, баһа мүнгэ алтанай талаар хүндэ ха юм даа. Гансаараа гараад ябашаха бэшэ, ха­рин хажуудаа хүгжэмшэн, бүжэгшэн гээд лэ, хамта яба­ха болонобди. Унаашье хэ­рэгтэй.

– Ургажа ябаһан дуу­шад гэхэдэ, урданай, уртын дуу дууладаг залуу һүрэг хэр гээшэб? Тэдэнэртэй өөрынгөө дүй дүршэлөөр хубаалдаха, заажа үгэхэ тиимэ тусхай ябуулганууд тухай хэлэжэ үгыт.

– Би өөрөө һанадагби: ур­данай дуунай оршондо мэ­дээ орохоһоо хойшо үндыһэн тула буряад арадайнгаа ур­тын дуунда онсо хандасатай, сэдьхэлдээ, ухаан бодолдоо шэнгээһэн байгдана. Залуу зондо дуунай талаар шадаха, мэдэхэ юумээрээ хубаалда­хаяа һанадагби. Харин мүнөө дээрээ тон ялас гэмэ, гоё һайхан хоолойтой, арадай дуу дуулаха сэдьхэлтэй хүн хомор болонхой гээшэ гү, али урданайнгаа буряад ду­унда хүн дурагүй болошоһон гээшэ гү гэжэ һанамаар. Мүнөөнэй залуу дуушад ехэнхинь зохёогшын (автор­ска) дуунуудые дуулана ха юм даа. Зохёогшын дуун ур­тын дуунда орходоо, ондоол юм аабза. Буряад арадайм­най түүхэ, хэлэн аргагүй баян, уг изагуурынь айхаб­тар гүнзэгы. Буряад арадай дуун соо буряад зоной бүхы юумэн: эжы, аба, ёһо зан­шал, табан хушуу мал, ами­даржа байһан нютаг, уһан, тала дайда, хада уула, шу­буу шонхор гэхэ мэтэ – бул­та магтажа дуулагдадаг, гүн удхатай байдаг. Тиимэһээ мүнөө минии урданай дуу дуулажа ябаһамни, зүбшье юм гү гэжэ һанагшаб. Дуу­лажа ябадаг дуунууд соомни буряад арадаймнай юрын амидарал, түүхэ тэрэ шэгээ­рээ дамжуулагдаһан байдаг гэжэ һанадагби.

– Хэдэн жэлэй хугасаа соо тайзан дээрэ дуулажа ябахадаа, хаанаһаа шэнэ шэнэ дуунуудые оложо, өөрынгөө репертуарта оруулна гээшэбта?

– Тиимэ даа. Нэгэл дуугаа дуулажа ябагдадаггүй. Ню­тагаа ошохо бүхэндөө аха­мад, наһатай зонһоо хоёр- нэгэшье һаань дуу бэшэжэ абадагби. Мүн баһа багаһаа хойшо мэдэжэ, дуулажа ябаһан дуунуудни хэдэн зу­угаад байха. Тэдэнээ дахин һэргээжэ, тоглолтонуудтаа дабдахагүй гэжэ оролдон, удха түгэлдэр үгэтэй, һайхан аялгатай дуунуудые шэлэжэ дуулахые оролдодогби.

– Һайн даа, саашан­хи ажалдатнай амжалта хүсөөд, арад зоноо баясу­улжа, сэдьхэлэй тэжээл болохо һайхан дуунуудаа зэдэлүүлжэ ябыт даа гэжэ хэлэхэ байнабди.