​Алдар солоёо дуудуулха абарга бүхэшүүл олошорхол байха...

«Шаргаяа зундаа бэл­дэ, тэргэеэ үбэлдөө заһа» гэжэ ород арадай оньһон үгэ байдаг аабза. Эрын гурбан наада хүгжөөхэ хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа мүнөө дээрээ ямаршье дэмжэл­гэ үзүүлэгдэнэгүй. Тиимэһээ бу­ряад барилдаанай хэшээлнүүд һоригшын эрмэлзэлһээл дулдыда­даг юм байна.

Буряад барилдаанай арга дүрэ өөрсэ юм

Ородой Холбооной Уласай Буддын шажантанай заншалта Сангхын Бан­дида хамба лама Дамба Аюшеевэй хани халуун дэмжэлгээр эрын гурбан наадан «морин дээрээ» зандаа.

- Манай ажал ямар бэ гэхэдэ, Хэ­жэнгын үхибүүдые буряад барил­даанда һурганабди. Бандида хамба лама Дамба Аюшеев буряад барил­даа хүгжөөхэ хэрэгтэ нилээд ехэ ху­битаяа оруулна гээшэ. Манай буря­ад хүбүүд барилдаанай энэ янзада булта дуратай. Адли тэгшэ барил­даха һанаатай байна, - гэжэ Ородой Холбооной Уласай бэе тамирай соёл хүмүүжүүлгын болон спортын от­личник Цырен-Дондог Аюшеевич Цыренжапов (дээрэхи гэрэл зураг дээрэ) хэлэнэ.

Нюргаяа шоройдоогүй бүхын, ластии һэтэ харбаһан мэргэнэй, бусадһаа түрүүлжэ ерэһэн хүлэгэй эзэнэй шан горитой байдаг. Эгээл энээндэнь олзуурхажа, һоригшод за­луу хүбүүд, басагадаа жэлэй туршада олоор эмхидхэгдэдэг мүрысөөнүүдтэ үдэшэ үглөөгүй бэлдэнэ гээшэ.

- Буряад барилдаамнай буряад зондоо, Буряад Уластаа ехэ туһа үгэнэ гэжэ һананабди, - гээд, Хэжэнгэ аймагай эдиршүүлэй спортын байшангай захирал Бата Балданович Цыренжапов тайлбарилна.

Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг
Бата Цыренжапов

Энэ хүмнай мэргэжэлээрээ дүрэ буляалдалгын барилдаанай баг­ша юм. Гэбэшье буряад барилда­агаа Бата Балданович хэзээдэшье орхихогүй. Ушар юуб гэхэдэ, тахил­гата Шалсаана Буурал баабайн обоо, Хэжэнгын дасанай найр, аймагай Сурхарбаан гэхэ мэтэ хэмжээ ябуул­гануудта барилдаан эмхидхэгдэжэл байдаг ха юм даа. Тэдэ наадануудта арба наһанһаа аха хүбүүд түрүүшын тэмсээнүүдтэ хам орожо, илалта туй­лабал, «амтыень» хүсэд таниха бо­лоно. Саашадаа тэдэмнай бэеэ улам һайнаар һорижо, аймагай, уласайшье хэмжээндэ алдар нэрэеэ суурхуулхые оролдохо ха юм.

- Гурбадахи-дүрбэдэхи ангиин һурагшад барилдахамнай гэжэ ерэ­дэг лэ даа. Зарим гэртэхин хоёрдохи­иншье үхибүүдые асардаг. Эндэ нэгэ жаа наадуулаад, барилдаа харуулаад, һөөргэнь машинадаа һуулгаад аба­ашадаг залуушуул Хэжэнгэдэмнай олон, - гэжэ урмашан байжа, Бата Балданович хөөрэнэ.

Буряад барилдаанда хурдан ухаан, мэхэ гохо, бар хүсэн ехэл хэрэгтэй байдаг юм байна.

- Буряад барилдаанда хам оро­хо гээшэ ехэ удхатай. Тэрэниие бүтээхын тула ехэ шадал хэрэгтэй. Тэмсэгшэеэ бүһэһөөнь хоёр гараа адхажа баряад, өөртөө дүтэлүүлжэ, угза татаад унагаахада, ехэ бар хүсэн гү, али шадал хэрэгтэй. Хоёр-гурбан жэл соо барилдаагүй хүн тэмсэгшэеэ иигэжэ унагаажа бирахагүй байнал даа, - гэжэ Бата Цыренжапов лабла­на.

- Буряад барилдаан хадаа дүрэ буляалдалгын барилдаанһаа юугээрээ илгаатайб гэхэдэ, нэгэ алдуу гаргабал, гараараа газар һабардабал, булигдажа дүүрээ. Харин дүрэ буляалдалгын барилдаанда нэгэ гү, али хоёр оноо алдабал, һүүлдэнь эрьюулээд, илажашье болохоор байна, - гэжэ Цырен-Дондог Аюшеевич Цыренжапов нэмэнэ һэн.

Яхад бүхэшүүлэй нюуса

Бата Балданович «би спортын байшангай захирал гээшэб» гээд, гараа хабсараад һуудаг хүн бэшэ. Үе- үе болоод лэ, үхибүүдээ абажа, олон-олон мүрысөөнүүдтэ ошожол байдаг.

- Би хүбүүдээ мүрысөөндэ абаашахадаа, ямар нютагай һоригшод мүрысөөндөө бэлэдхэл яагаад ябуулнаб гэжэ анхаралтайгаар шудалдагби. Тээ мэндэ Яхад Улас ошоходоо, тэндэхи барилдаашад бэеэ һориходоо, ямар зэмсэг хэрэглэнэб гэжэ һонирхоhон байнаб, - гэжэ Бата Цыренжапов мэргэжэлтэ нюусаараа хубаалдаба.

Яхад Уласай шамбай хүбүүд ганса барилдаагаар бэеэ һоридог бэшэ, урда урдаһаан хараад, хүлэйнгөө хоёр улаар туласалдажа һуугаад, тэг дундаа арбан хургандаа адхама модо бариһан бэеэрээ, хэмнай таһа татажа, тэрэ модоёо өөрын болгоно ааб гэжэ мүрысэдэг байна. Тэрэ модоной эзэн болохын тула юумэ саб шүүрэбэл, нойтон модоной шүүһэнэйнь гаратар бажууха шадалтай байха хэрэгтэй. Теэд хүн бүхэн байгаалиһаа бар хүсэтэй байдаггүй ха юм.

- Урдаа байһан барилдаашаниие саб шүүрэжэ, оборготуулхын тула арбан хургаараа адхаһан юумэеэ табихагүйгөөр хоёр гарнуудаа һорихо болонобди. Гартаа ороһон юумэ сохом алдахагүйн тула үхибүүнэй, бэеэ хүсэһэншье хүнэй бажуухада таарамжатай, үхэрэй дүрбэн хүхэн шэнгеэр һанжаһан соргын тайрадаһа дээшээ һүрэхэдөө барихаар үлгөөд, яхад тамиршад тэрээндээ аһаһан бэеэрээ нэгэнһээнь нүгөөдэдэнь дамжахын аргаар юумэ бажуубал, табихагүй булад адхасатай болодог юм байна. Би тэрэнииень хаража, далда удхыень ойлгоходоо, түрэл нютаг Хэжэнгэеэ бусан сасуу түмэршэ дархашуулда хандажа, соргын зургаан тайрадаһа олоод, гараараа дамжадаг оньһондо һанжуулан үлгэбэб. Гар дамжуураар (рукоходоор) дуугаа дуулажа байгаад дамжадаг хүбүүдни мүнөө дээрээ шэнэ оньһоор эхинһээнь адаг болотор ябажа амжаагүйл байна. Бэеэ һори һориһоор буряад хүбүүднай соргын узуураар дамжан ябадаг болоходоо, хам бариһан хүнэйнгөө нюрга сохом шоройдуулхал байха даа, - гэжэ аймагай спортын байшангай захирал этигэнэ.

Барилдаанай заха барихын тула олон жэл хэрэгтэй. Барилдаанда ерэн сасуу, тэмсэгшэеэ нюрган дээрэнь унагааха гэжэ тиимэ бэлэн хэрэг байдаггүй. Юуб гэхэдэ, буряад барилдаанда мухар талаан гэжэ үгы ха юм даа. Урдаһаань гараһан бүхые гэнтэ гэнэдүүлһэн хүн өөрөө ехэ шадалтай байха зэргэтэй ха юм.

- Буряад барилдаанда нэрэеэ нэрлүүлхын түлөө нэн түрүүн һургуулидаа һайнаар һураха хэрэгтэй. Удаань бэеэ һориходоо, гурим журамтайгаар, барилдаагаа хаянгүй ябаха ёhотой. Багшынгаа хэлэһэн бүхы заабарииень бултыень һанажа абаад, ганса хибэс дээрэ бэшэ, гэртээ ошоод, харуулһан зүйл бүхэнииень дабтаха хэрэгтэй. Үглөөгүүр бодоод, бэеэ мүн лэ һорихо. Жэлэй дүрбэн сагта хахад часай туршада Хэжэнгынгээ гудамжануудаар гүйхэдэ, нилээд туһатай байдаг, - гэжэ олохон хүбүүдые бүхэ барилдаанда һургаһан багша туһатай зүбшэлөөрөө хубаалдана.

Эндэ алдуу байна, тэндэ эндүү бии

Ямаршье мүрысөөнэй үедэ хибэс дээрэ гараһан барилдаашан – амжал­ташье туйлаг, нюргаашье шоройдог – «ямар зүйл зүбөөр бэелүүлээбиб, ямар зүйлдэ алдуу гаргаабиб» гэжэ хожомынь бодомжолхо, алдуугаа заһаха зэргэтэй.

- Бидэ мүрысөөндэ ябахадаа, бүхы тэмсээнүүдээ видеокамераар буулгажа абадагбди. Тиигээд бэеэ һорижо байһан үхибүүдтэеэ суг ха­маг тэмсээнүүдээ хоёр нюдөөрөө хаража, алдуу-эндүүнүүдээ заһаха хэшээлнүүдые хэнэбди. Буряад барилдаагаар удаадахи тэмсээнэй болоходо, урдань хэһэн алдуумнай заһараа гү, али үгы гү, ямар шэнэ алдуунууд гарабаб гэжэ багшанар үхибүүдгүй буулгаһан видеобуулга­барияа урагша хойшонь эрьюулжэ, халуунаар арсалдан байжа шэнжэл­дэгбди. Үшөө тиихэдэ Буряад Ула­сай үзүүр барилдаашадай хүсэтэй, һула талануудыень элирүүлжэ зүбшэдэгбди. Иимэ ажал ябуулһаар байтарнай, ябан-ошон үхибүүднай бэрхэ болодог лэ даа, - гэжэ Бата Балданович Цыренжапов хөөрөөгөө түгэсхэбэ.

Зарим үхибүүдтэ дүрэ буляалдалгын барилдаагаар урагшаа ябаха арга боломжонь хүшэр байдаг. Дэлхэйдэ нэрэеэ суурхуулха дүрэ буляалдалгын барилдаашан болохын тула ехэ мүнгэ зөөри хэрэгтэй. Кавказай барилдаашадые булихань ехэл хэсүү. Тэндэхи хүбүүд дүрэ буляалдажа барилдахадаа, тусгаар бэрхэ. Гэхэ зуура, буряад барилдаагаар Буряад Уласта жэлэй туршада хори-гушан мүрысөөн боложол байдаг. Һара бүхэндэ дасан бүхэнэй найр наадан үнгэргэгдэнэ. Иимэ эрхэ байдалда буряад барилдаан дүрэ буляалдалгын барилдаанда түбэг һаад болоногүй аа гү гэһэн асуудал гарана. Цырен-Дондог Аюшеевич энээндэ һанаагаа зобогшодто иигэжэ хэлэхэ байна:

- Буряад эрэ хүнэй ямаршье янзын барилдаагаар мүрысэжэ ябахадань, үлүү болохогүй гэжэ һананаб. Харин мэргэжэлтэ барилдаашадые абажа хараха болоо һаа, дүрэ буляалдалгын барилдаанай абарга хүбүүдые буряад барилдаанда хабаадуулха гэбэл, гэмэлтэжэ болохо гээд һоригшодынь нарилна. Дүрэ буляалдалгын барилдаагаар амжалта туйлахын тула мэргэжэлтэ тамиршан бүхы наһаяа энэ хэрэгтэ зорюулна ха юм. Тиимэhээ буряад барилдаагаар мүрысэжэ, гэнтын аюулаар хүл гараа гэмэлтэхэ болобол, наһанайнь хэрэг һалаха гээшэ. Тиимэһээ тэдэниие һоридог багшанар буряад барилдаанда бү хабаадагты гэжэ таһа хоридог байна.

Эдир барилдаашанай hанамжа

- Багаһаа хойшо барилдаха дура­тай hэм. Гэртэхимнишье баһал ба­рилдаанда яба гэжэ заадаг һэн. Бу­ряад барилдаан хүбүүдтэ хэрэгтэй. Эрэ хүн багаһаа хойшо бэеэ һорижо ябаха ёһотой. Һургуулияа дүүргээд, саашаа ябахадамнай, шанга бэетэй байхада муу бэшэ ха юм даа. Һайн ба­рилдаашан болохын тула үдэр бүри бэеэ һорихо хэрэгтэй. Мүрысөөн, тэмсээнүүдые алдангүй, бултандань хабаадахые оролдохоор.

Бидэ, залуу барилдаашад, Буряад оронойнгоо омогорхол болоһон абаргануудһаа жэшээ абаха, тэдэниие һажааха ёhотойбди. Минии дура татадаг абарганууд олон. Тон түрүүн би Иван Гармаевые дурдаха байнаб. Артём Раднаев баһал ялас гэмээр барилдадаг даа. Зоригто Цырендондопов – буряад арадаймнай ёһотой баатар. Манай Хэжэнгэдэшье солотой бүхэшүүл олон. Баян Жимбиев шанга барилдадаг гэжэ һанадагби. Иимэ тамиршадай барилдахаяа гарахадань, өөрөө өөртөө буулгажа абадагби. Гэртээ бусахадаа, һоригшодтоёо, суг барилдадаг нүхэдтэеэ буулгабарияа хаража, дүй дүршэлыень халан абадагбди, - гэжэ Могсохон нютагай залуу барилдаашан Аюша Аюшеев хөөрэнэ.

Бурзан сагаан үбэл дундашье ба­рилдаагаар hорилгонуудаа сог за­литайгаар үргэлжэлүүлжэл байдаг Хэжэнгын барилдаашадай ерээдүй үедэ амжалта туйлахань лабтай.

Баяр Жигмитовэй гэрэл зураг

Аюша Аюшеев