Буряад үүлтэрэй мал түл үгэжэ байна гэһэн баяртай мэдээсэл хүдөө ажахын эрдэмэй кандидат Һасаранай Булад дуулгаба. Теэд эрдэмтэнэй һанаа зобооһон зүйлнүүд үдэрһөө үдэртэ барагданагүй. Мүнгэн хомор болоо гэлсээд, нютагаймнай баяшуул буряад үүлтэрэй үхэр мал һэргээхэ хэрэг дэмжэхэеэ шамданагүй. Генетигүүдые хүлһэлхэ тон шухала хэрэг гараад байна. Мүнөө сагта түлбэригүйгөөр, һайн дураараа ажал ябуулха хүн байха гү?
Иимэ түл өөдэлхэгүй
Бидэ, буряад-монгол изагууртан, долоон үе уг гарбалаа сээжээр мэдэхэдэ эрхим гэлсээд, үхи хүбүүдтээ абынгаа, үбгэн баабайнгаа, элинсэг хулинсагуудайнгаа нэрэнүүдые сээжэлдүүлнэбди. Теэд үнэн дээрээ долоон үе зоной нэрэ эндүүгүйгөөр нэрьесэ дурдажа шадаха хүн үсөөн. Ехэдээл һаа, үбгэн баабайнгаа абын нэрэ дурдаад лэ дүүрэхэ. Харин нюуртаа үһэтэй мал энэ минии үеэлэ гү, али хаяала ябана гэжэ мэдэхэ бэшэ ха юм даа.
- Энэ ехэ муу юумэн боложо байна. Бидэ мүнгэгүйдэһэнһөө боложо, аргагүй ехэ алдуу гарганабди. Дүтын түрэлхидһөө түрэһэн түл мал болодоггүй. Муунь юун бэ гэхэдэ, тиимэ мал хүн нюдөөрөө хараад, заяандаашье танихагүй. Хараха янзада, ямаршьегүй тугал, буруу болоод, һүрэгтэеэ ниилэшэхэдээ, бүришье мэдэгдэхэеэ болишоно ха юм, - гэжэ эрдэмтэн Һасаранай Булад тайлбарилна. – Хожомоо тэрэ буруу өөдэлхэгүй. Шэмэтэй үбһэшье эдюулэ, орооһооршье тэжээ, үнэтэй сэнтэй эм домооршье тари – үхэжэ һалаха. Тиимэһээ тамир тэнхээгүй муу мал үдэхэдөө, хожомоо эзэнээ ехэ гарзада оруулха. Тэрэнь юунэйшье боложо байһаниие мэдэнгүй, малайнгаал хойноһоо бүхы наһаараа һалира һалирһаар, наһатай болоходоо, газар гэшхэхэ малгүй, нохой сохихо түлеэгүй үлэшэхэ жэшээтэй.
Бүүбэй хониной түлөө hанаа зоболтогүй
Мүнөөнэй малшан ямар үнеэн ямар бухада оробоб гэжэ адаглахагүйл байна гэжэ эрдэмтэн халаглана. Тиигээдшье һүрэгтэ ябаһан малай хэниинь хэндээ хайшан гээд түрэл болодогынь мэдэхэһээ байха, заримдаа өөрынгөөшье түрэлхидөө нюураарнь танихамнай баһал хэлсээтэй ха юм. Илангаяа буряад үүлтэрэй мал олон болгохын тула тусхай мэргэжэлтэй эрдэмтэд энэ хүдэлмэриие ябуулха ёһотой. Анхан шэнэ үүлтэрэй мал олошоруулхын тула ямар ехэ ажал ябуулагдадаг, хэды олон эрдэмтэд, мэргэжэлтэд энэ хэрэгтэ хабаададаг байгааб.
- Шуһыень шэнжэлхэдээ, генетигүүд али малынь ямартаа хэр дүтын түрэл болоноб гэжэ бэлэхэнээр элирүүлдэг, - гэжэ Һасаранай Булад тайлбарилна. – Шухала энэ ажал бүтээхын тула үнөөхил мүнгэн хэрэгтэй. Бүүбэй хонидые үдхэхэ болоходоо, би мүнгэтэй һэмби. Тиихэдэ намда экономист мэргэжэлтэй hайн танил байгаа. Эдэй засаг шэнжэлдэг һэн хойноо банкнуудай ноёдтой тэрэмни бараг танилнууд һааб даа. Али нэгэ банкһаа аргыень оложо, урьһалжашье һаань, мүнгэ олоод, бүүбэй хонидоо генетигүүдтэ үзүүлжэ, түрэл түтимыень элирүүлэел гэжэ хандаа бэлэйб. Тиихэдэмни иишэ тиишэнь хонходоод, Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай сайдта энэ хэрэг тухай мэдүүлээ. Үндэр тушаалта сайд зүбшөөнэ гү, болино гү – энэ хэрэг тухай мэдэнэ гэһэн саарһатай болоходомнай, һанаһан хэрэгшни бүтэхэ гээ бэлэй. Хүдөө ажахын сайд минии дурадхал тиихэдэ буруушаагаа һэн. Харин банкынхид хэлэһэн үгэдөө хүрэжэ, мүнөө бүүбэй хонид Буряадтамнай үдэжэ, энээн тухай һанаа зоболтогүй болонхой.
Дэмжэхэ хүн хаанаб?
Харин мүнөө сагта тиигэжэ туһалха хүнүүд эрдэмтэдэйшье, мүнгэтэй зонойшье дунда үгы. Арай гэжэ энэ мал бэдэржэ олоод, Монголһоо Буряад орондо асараад, тэнжээжэ байтараа, иимэ аягүйгөөр малаа хосороонхаар, Булад Бастуевич мүнөө һүүлшынгээ хашарһа үгэхөөр бэлэн. Теэд…
- Минии хэлэһэн үгэнүүдые дэмжэхэ эрдэмтэн Буряадта үгыл юм байна даа. Хараха янзада нэрэ түрэтэй, алдар солотой эрдэмтэд аад, «яагаа юм бэ, нюуртаа үһэтэй мал ха юм, түл үгэһэниинь болоо юм ааб даа» гэхэ «ухаатайшуул» олон, - гэжэ Һасаранай Булад хара бууна.
Энэ асуудал зүб тээшээ шиидхэгдэхэ гү? Хэн туһалхаб?