​​Амитадые үбшэнһөө хамгаалдаг

Энэ жэлнай түгэсэбэ шахуу. Уласаймнай яаманууд, албан зургаанууд 2019 онойнгоо дүнгүүдые согсолжо байна. Тиин манай сурбалжалагша Буряадай ветеринариин албанай ажал хэрэгүүд тухай һонирхон, управлениин дарга Эрдэм Сангадиевтай хөөрэлдэбэ.

– Эрдэм Гончикбалович, Буряад Уласай ветеринариин управлени ямар үүргэнүүдтэй гээшэб?

– Манай албан хадаа Буряад орондо мал аргалхын, амитадай халдабарита үбшэнүүдэй талаар байдалай түлөө харюусадаг гүрэнэй засагай зургаан гээшэ. Управлениин байгуулга 20 аймагта хэлтэсүүдтэй, мал аргалха 11 лабораторитой, шэнжэлэлгын 12 лабораторитой болон 24 таһагтай, мүн тиихэдэ мал үүсэлдэг газарнуудта шэнжэлгэ хэдэг 11 таһагтай гурбан эмхи зургаанһаа бүридэнэ.

Гүрэнэй ветеринариин албан 615 һууриниие хангадаг. Энэмнай хадаа гэрэй амитадые баридаг 146 мянган айл, 1500 ажахы, 800 мянга гаран толгой мал болоно. Мэргэжэлтэднай амитадай үбшэнһөө һэргылһэн элдэб янзын арга хэмжээнүүдые абадаг. Жэл бүхэндэ үбшэ таниха талаар 1,5 сая гаран шэнжэлгэ, үбшэнһөө һэргылһэн 2,5 сая тарилга, шарха үрхэһөө һэргылхэ 600 мянган хэмжээ ябуулга үнгэргэдэг.

– Буряадай гүрэнэй ветеринариин албаниие хүгжөөхэ талаар ямар зорилгонууд табигданаб?

- Буряад Уласай ветеринариин албанай гол зорилго гэбэл, хүдөө ажахы хүгжөөлгэдэ туһалха болон улас дотор малай тахалай талаар һайн байдал хангаха. Ветеринариин албан гүрэнэй болон нютагай засагай зургаануудтай, ажалда хабаатай албануудтай болон албан зургаануудтай, эрдэмэй эмхинүүдтэй, ажахын эмхинүүдтэй суг хамта ажаһуугшадые хамгаалгын асуудалнуудые шиидхэдэг. Буряад Уласай Толгойлогшо болон Засагай газар энэ хэрэгтэ ехэ дэмжэлгэ үзүүлдэг, залан хүтэлбэрилдэг юм.

– Уласай дэбисхэр дээрэ амитадай ямар үбшэнүүд дэлгэрэнгиб, ямарнуудынь хүндэ аюултай гээшэб?

– Уласта жэл бүхэндэ амитадай халдабарита үбшөөр үбдэхэ 200-гаад ушар дайралдадаг. Тон аюултайнуудынь гэхэдэ, трансгранична үбшэнүүд болоно. Тэдэтнай хүн зоной, унаагай болон зэрлиг амитадай хилэнүүдые урагша-хойшоо гаталхатай холбоотой. Иимэ үбшэнүүдэй нэгэн – шүлхы (ящур) хэзээшье һүжэржэ болохо. Хүршэ Үбэр Байгалай хизаарта тус үбшэн дайралдадаг. Гэбэшье үбшэнһөө һэргылэмжын хэмжээ ябуулгануудые абаһанай ашаар энэ талаар муу газарнуудай тоо үсөөржэ байнхай. Тиигэжэ һэргылэмжын олон талата арга хэмжээнүүдые үнгэргэжэ, ходо хинажа байбал, Буряад орон сохом 30 гаран жэлэй туршада шүлхы үбшэнһөө хамгаалагданхай гээшэ.

Гадна уластамнай гахайнуудай африкан хара тахал һүжэржэ боломоор. Онсо аюултай үбшэнүүдэй манай эндэ дайралдаһан һүүлшын ушарнууд гэхэдэ, 2008 ондо Баргажан аймагта боомо болон 2017-2019 онуудта Зэдэ, Захаамин, Сэлэнгэ, Загарай, Тарбагатай, Ивалга, Бэшүүр, Мухар-Шэбэр аймагуудта болон Улаан- Үдэ хотодо хумхаа үбшэн бүридхэлдэ абтаһан байна. Эдэ үбшэнүүдһээ аршалха гол арганууд – амитадта һэргылэмжын тарилга хэлгэ.

Жэл бүхэндэ иимэ халдабарита үбшэнүүдэй ушарнууд дайралдадаг: адуунай ороондо оролгын халдабари, эбэртэ бодо малай бруцеллёз, гэрэй амитадай лептоспироз, зэрлиг амитадай трихинеллёз. Гэбэшье ветеринариин албанай гуримтай ажалай ашаар Буряад ороной дэбисхэр тон аюултай муухай үбшэнүүдэй талаар яһала һайн байдалтай гээшэ.

- Эрдэм Гончикбалович, «Меркурий» байгуулга тухай ойлгуулжа үгыт даа. Ямар хоол хүнэһэндэ үнэмшэлгэ байха ёһотойб? Ажаһуугшадта ямар үрэ туһатайб?

- 2018 онһоо манай гүрэнэй дэбисхэр дээрэ амитадһаа абадаг эдеэнэй зүйлнүүдтэ ветеринариин сахим үнэмшэлгэ үгэхэ арга шата шатаар нэбтэрүүлэгдэжэ эхилэнхэй. «Меркурий» байгуулга хадаа энээниие бүтээхэ программа болоно. Тиин мяхан, мяханай бэлдэбэри эдеэн, загаһан болон загаһанай бэлдэбэри эдеэн заабол үнэмшэлгэ гараха ёһотой. 2019 онһоо һүн болон һүнэй зүйлнүүд нэмэгдээ. Тиимэһээ дэлгүүр ерэхэдээ, хүн бүхэн наймаашанһаа үнэмшэлгыень эрижэ, эдеэ хоолой аюулгүйе шалгаха эрхэтэй.

Хиналтада ородог эдеэ хоол үйлэдбэрилхэ болон зөөхэдэ, эдеэ хоолой эзэнэй һэлгэгдэхэдэ (хиналтада ородог эдеэ хоолые хубиин хэрэглэмжэдэ гү, али олзын хэрэг эрхилэлгэтэй холбоотой бэшэ бусад хэрэглэмжэдэ худалдан абагшада дамжуулхаһаа (худалдахаһаа) гадна), иимэ дансанууд заабол бэшэгдэдэг.

Ашаа шэрэлгын дүримүүдые сахяагүй байһанай, мүн амитадые шэрэлгын ветеринариин- ариг сэбэрые сахилгын дүримүүдые гү, али амитадһаа абадаг эдеэ хоол бэлдэхэ, болбосоруулха, хадагалха болон худалдаха дүримүүдые эбдэһэнэй түлөө РФ-гэй Ко АП-ай 10.8 статьягай ёһоор захиргаанай харюусалга хараалагдадаг.

Хүнэй ба амитадай үбдэдэг үбшэнүүдһээ болон үбшэнэй-ариг сэбэрэй талаар аюултай амитадһаа абтаһан эдеэ хоол хэрэглэһэнһээ уламжалдаг хорлолгоһоо һэргылхэ аргаар ажаһуугшадай аюулгүйе хангахын тула хүдөө ажахын амитадай мяха болон улай гаргаһанай зүйлнүүдые ветеринариин- ариг сэбэрэй шэнжэлэлгэ үнгэргэгдэдэг. Иимэ шалгалта гараагүй эдеэ хоол аюултай үбшэ дэлгэрүүлжэ болохо.

- Зайгуул, харууһагүй гэрэй амитадай талаар байдал хэр гээшэб?

- Мүнөө дээрээ гэрэй амитадай харууһагүй байлгын шиидхэгдээгүй асуудалые 4 бүлэгтэ хубаахаар: амитадай халдабарита үбшэнүүд (үргэнөөр дэлгэрһэн халдабари), ёһо журамай, ниигэмэй болон хуули ёһоной. Харууһагүй гэрэй амитадай тоо толгойн олошоролгые гансал тэдэниие барижа хааха аргаар тогтоохоор бэшэ. Модон гэрнүүдэй эзэдэй һайн харууһагүй, сүлөөдэ табигдадаг амитад зайгуул амитадай олошоролгодо горитой нүлөө үзүүлдэг. Тиимэһээ иимэ байдалтай тэмсэхын тула ажаһуугшадай дунда гэрэй амитадые газаагуур ябуулха дүримүүдые сахиха шухала гэжэ ойлгууламжын, идхалгын ажал ябуулагдадаг. Зайгуул нохойнууд болон миисгэйнүүд хадаа хүнэй ухаагүй гү, али харюусалгагүй хандасын үрэ дүн гээшэ гэжэ ойлгохо шухала. Һаяын сагта эзэгүй зайгуул амитадай олошорхо- үсөөрхэнь өөһэдһөөмнайл дулдыдаха.

Нохойнуудай хүндэ аюултай халдабари тараадаг хадань, байдал ехэ бэрхэтэй. Байгша оной эхинһээ нохойн хазаха аяар 2024 ушар дайралдаа. Аймшагтай байдал тохёолдоод байна. Юундэб гэхэдэ, нохойнууд хүниие гэмэлтээхэһээ гадна хумхаа мэтэ аюултай үбшэнүүдые тараадаг ха юм. Гэбэшье ганса хазаад халдахаадаг бэшэ, харин хүүгэдэй наададаг талмай дээрэ болон эндэ-тэндэ газаалһан газарынь халдабариин талаар баһал аюултай. Гүрэнэй ветеринариин албан зайгуул амитадай газаалһан газарыень шэнжэлжэ үзөөд, тон муу дүнгүүдые согсолоо. 2019 оной 10 һарын туршада 921 шэнжэлгэ хэгдээд, иимэ дүнгүүд абтаа: токсоаскаридоз – 170 ушарта, токсокароз – 4, цистоизоспороз – 15, дифиллоботриоз – 8. Тиимэһээ хүн зондо хандаха байнаб: гэрэйнгээ амитадые һайнаар харууһалагты, ариг сэбэр байлгагты.