Соел урлалай гуламта – уран дархашуулай бүтээл

   Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театр хадаа мүнөө байгша ордон соогоо 1982 оной ноябрь һара соо нүүжэ ороһон түүхэтэй. Театраа һайхан байшантай болгохо гэһэн һаруул һэдэлгэ, гүнзэгы бодол  Цырен Аюржанаевич Балбаровай ударидалга доро бүтэһэн гээшэ. Таһалгаряагүй 36 жэлэй туршада театрай даргаар хүдэлһэн, Советскэ Союзай дэбисхэр дээрэхи театрнуудай түрүү захиралнуудай тоодо ородог Цырен Аюржанаевич энэ  байшанай барилгын ажал нарин хууляар ябуулаа. Энэ ордоной архитектурна түсэбыень Москва хотын «Гипротеатр» гэһэн урлалгын таһаг гүйсэдхэжэ үгэһэн байна.

   Досоохи, гадаада бүхы гоёолто шэмэглэлыень хэхэ нарин ажалда бүхы буряад арадай эгээл бэрхэ дархашуул татагдаһан байгаа. Энэ шухала ажал хадаа тэрэ сагта Буряад ороной Уран зураашаадай Холбооной түрүүлэгшэ ябаһан,  РСФСР-эй арадай уран зурааша Дашанима Дугарович Дугаровай ударидалга доро бүтээгдэһэн. Харюусалга ехэтэйгээр хандажа, бүхы зүрхэ сэдьхэлээрээ хам ороһон Дашинима Дугаровай хүтэлбэри доро 7 зохёохы бүлгэм байгуулагдаа. Тэдээн соонь барилгашад, модо һиилэдэг дархашуул, мориной нооһоор хибэс хэдэг мэргэжэлтэд, мүнгэн дархашуул, уран зураашад, барималшад гээд ороо. Эдэ бүхы дархашуул бодото дээрэнь театрые гоёогоо, шэмэглээ бэшэ, бүгэдээрээ үндэһэтэнэй театрай шухала үүргые сэгнэжэ, сэдьхэлдээ абажа, ехэ наринаар энэ ажалда хандаа. Бүхы абьяас бэлигэйнгээ дээжые буряад үндэһэн театрай урлалда зорюулжа, түрэл арадайнгаа соёл уралигай заншалнуудые мүнхэлжэ шадаа гэхэдэ, алдуу болохогүй.

          «Сэсэглэһэн Буряад орон» алда хадагаар угтан абаха…

  Буряад драмын театрай ордон хадаа Улаан-Үдэ хотын тэг дундахана, добо дээрэхэнэ оршодог. Хотын дэлгүүрһээ дээшээ гарахада, холоһоо фронтон дээрэхи «Сэсэглэһэн Буряад орон» гэжэ нэрэтэй зураг сагааран хүнэй хараада нээгдэдэг. Энэ зураг хадаа Дашинима Дугаров, Эдуард Аюшеев, Эрдэни Цыденов гэһэн уран зураашадай түсэлөөр зохёогдожо, Геннадий Чагдуровай ударидалга доро сагаан үнгэтэй бетоноор суглуулагдаһан. Зорюута холоһоо харагдахын тула томо хэмжүүртэй хүнэй дүрсэнүүд бүтээгдэһэн: дундань – хадаг бариһан буряад эхэнэр, нэгэниинь – лира баряад байһан, нүгөөдэнь – морин хуур баряад байһан хоёр хүгжэмшэн, баруун талаһаа доогуур хоёр мори унаһан хүнүүдэй дүрсэнүүд – нэгэниинь буряад хубсаһатай, нүгөөдэнь – ород. Бүхэли дээрээ, энэ зураг ехэ удха түгэлдэр, манай арадай хүндэмүүшэ заншалые, дэлгэр сагаан сэдьхэлые ба олон яһатан арадуудай хани барисаае харуулһан. Манай улас дотор монументальна гоёолтын бүтээлнүүдэй эгээл эрхимүүдэйнь нэгэн болодог. 

  Шулуунай амисхалаар бүтээгдэһэн «Эхин» гэһэн гайхамшагта зураг

    Театрай ордонсоо ороходотнай, баруун гарһаа Цырен Балбаровай нангин дурасхаалда зорюулагдаһан булан байха. Хажуудань 1932 ондо Буряад драмын театрай эхи табиһан «Прорыв» гэһэн зүжэгэй нэрэтэй самбар үлгөөтэй. Тээ саанахана 1975 ондо буулгагдаһан театрай ажалшадай фотозураг обёорхот. 

  Энэ газааһаа орохо таһагай гол шэмэг гэхэдэ, дунда ханань шэдитэ, угаа һонин зурагаар шэмэглээтэй. Энэ зурагые уран зурааша алтан биирээр үнгэтэ элдэб шэрэ будагаар зураа бэшэ, барималша шабараар шабаа бэшэ, дархан модоор һиилээ бэшэ. Арбан найман хоёролжон метр дэбисхэр дээрэ “Эхин” гэһэн зурагые Росси гүрэнэй габьяата уран зурааша, Буряад Уласай арадай уран зурааша, Россин урлалай академиин Хүндэтэ академик Юрий Мандаганов шулуугаар хүбөөлжэ бүтээгээ.

  Энэ урлалай арга хадаа – флорентийскэ мозаика гэжэ нэрэтэй арга, 15 –хи зуун жэлдэ итальян уралигай һэргэн бодолгын үе сагта Флоренцидэ бии болоһон түүхэтэй. Энэ техникэ хадаа монументальна зурагай эгээл баян, гоё һалбаринь гэжэ тоологдодог, мүн тиигээд, энэ аргаар бүтээгдэһэн зурагууд эгээл бүхэ, хэдэн үе саг соо, удаан байха шэнжэтэй.

 Тиин хамта, энэ арга хадаа аргагүй ехэ шэн ажалтай, юундэб гэхэдэ, хэрэгтэй үнгэ зүһээрнь шулуунай нимгэн түгдэрхэйнүүдые тааруулжа, зураг  суглуулагдадаг. Шулуунай түгдэрхэй бүхэн хюрээдэгдэжэ, ялагар болотор мүлигдэжэ, дундань зай харагдахагүйн тула бэе бэедэнь шангаар няажа, бүхэлиин зурагай аялга бүтэдэг.

   Энэ зурагнай сагаан алда хадагаар хоёр боложо хубаардаг, дээдэ ба доодо хубинуудта. Доодо хубинь манай Буряад ороной дэбисхэр дээрэ дайралдадаг байгаалиин зурагуудаар бүрхөөгдэһэн: хада гүбээнүүд, уһа голнууд. Тэдэнэй хажуугаар эндэ, тэндэ һэеы гэрнүүдэй дүрсэнүүд дайралдана. Зурагай автор манай бодото ажабайдал дүрбэн шухала зүйлнүүдэй нэгэдэл дээрэ үндэһэлдэгые  харуулаа: Газар, Агаар, Уһан ба Гал. Тала дайдамнай гоё уһа голоор хяазалаатай, һэеы гэрнүүд соо гал гуламта хододоо бадаржа, тэнгэри тээшээ утаан бододог. Аглаг һайхан газар дээрэхи мүнхэ ажамидаралай танигдама, дулаахан зураг ха юм даа!

  Дээдэхи хубинь ондоо удхатай, дээдэ юртэмсын тэмдэгүүдтэй. Хоёр таладань тэнгэридэ байрладаг Наран Һара хоёр зураатай, үни галаб сагһаа хойшо хүн түрэлтэнэй мүргэжэ, һүгэдэжэ ябаһан хоёр һүлдэ гээшэ. Наран Һара хоёр хадаа манай байдалда алтан ба мүнгэн хоёрто хабаатай, эрэ ба эхэнэр хүнүүдэй эхин, амиды байдалай, гэрэлэй ба дулаанай гуламта.

  Саашань харабал, буряад арадай уг омогуудай ураа, һүлдэ тэмдэг болохо амитадые обёорхот: хори буряадуудай эхэ болохо Хун сагаан Шубуун, хонгоодор угсааатанай гарбал болохо Буха Ноён баабай, эхирэд-булагадуудай һүлдэ тэмдэг – Эреэн Гутаар загаһан ба олон омогуудай ураа – Шоно мэргэн. Манай уг унгинуудай эхи табиһан, удха үзүүр болоһон һүлдэ тэмдэгүүд гээшэ.

   Һүлдэ тэмдэгүүдэй хажуугаар арба гаран буряад үндэһэн хубсаһаа үмдэһэн хүнүүдэй дүрсэнүүдые шэртэнэбди, нэгэ хэдыниинь буряад аялга татадаг элдэб зэмсэгүүд дээрэ нааданад.

 Энэ гайхамшаг, онсо шэнжэтэй, удхатай зурагые шэнжэлэн харахадаа, хүн бүхэнэй досоо омог бахархал заабол түрэхэ. Бурханһаа үгтэһэн гүн ехэ абьяас бэлигтэй уран зурааша Юрий Ендонович Мандаганов энэ зурагаа бүтээхэдээ, ганса Буряад оронойнгоо шулуунуудые хэрэглээ ха юм. Хэды манай орон дэлхэй ашагта малтамалнуудаар баян бэ даа! Олон шулуунууд түрэл Захаамин нютагһаань асарагдаа: ягаан үнгэ зүһэтэй мрамор Далахай нютагһаа, ногоо-эреэн серпентинит Сэхир голой һабаар бэлдэгдээ, амазонитова гранит Санага нютагай шадарһаа, лабрадорит гэжэ шулуун Бүргэ гэжэ нютаг нугаһаа. Хара долерит Сэлэнгын аймагай Селендума нютагһаа, лазурит шулуун Малобыстринска гэжэ шулуу бэлдэдэг газарһаа, офиокальцит лимонный гэжэ шулуун Ахын аймагһаа асарагдаһан байна.

 Эдэ олон, элдэб янзын шулуунуудые һиилэжэ, хүйтэн абари зангыень амидыруулжа, досоонь дулаан элшэ хүсэ, арадай гүн сэдьхэл оруулжа шадаһан уран зураашын габьяада һүгэдэмөөр лэ даа!

 Россин гүрэнэй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, культурологиин эрдэмүүдэй дид-доктор, Буряад драмын театрай музей  даагша Валентина Бабуева бэлдээ.

Буряад драмын театрай уран зохёолой таһагай мэргэжэлтэн  Намжилма Цыденова буряадшалба.