835
Үльгэр домог түүрээһэнтнай үеын үедэ мүнхэ байхал
Данри Хилтухин 1941 ондо Парамон Дмитриевһээ “Арнай Гэрдэй-мэргэн” гэжэ үльгэр бэшэжэ абаһан байна. Томо бэшэшье һаа (1600 шүлэглэмэл мүр), тон гүнзэгы баян удхатай юм. Үйлэ хэрэг гурбан замбида – газар дээрэ, газар доро ба тэнгэри газар хоёрой ниилэһэн хизаарта үнгэрнэ. Энэ үльгэрэй бүридэлые шэнжэлһэн эрдэмтэн Д.А.Бурчина иимэшүү сюжет ондоо нэгэшье үльгэршэн хэрэглээгүй гэжэ тэмдэглэнэ. “Арнай Гэрдэй-мэргэн” үльгэрэй онсо шэнжые, бусад үльгэрнүүдһээ илгаае тэрэ тодорхойлоо. Жэшээнь, үльгэрэй герой өөртөө бэшэ, хаанай хүбүүн Ошор тайжада һамга аcархаяа ошоно. Тиихэдээ өөрын һанаагаар бэшэ, хаанай захиралтаар. Үгытэй, үтэлһэн эхэ эсэгын хүбүүн Арнай Гэрдэй-мэргэн хаанай тухиралтаар аймшагтай замда гарана.
Айхабтар хүндэ бэрхэшээлнүүдые дабаха үедөө заяабари бурханай үршөөһэн ербээ зээрдэ мориниинь үхэнэ. Харгын ханигүй үлэһэн баатарта дэлхэйн шэнээн Деэбэн Хара шубуун ниидэжэ ерээд, хажуудань голгүй унашаха юм. Баатар энэ шубууе ангай мяхаар хооллуулжа, тэнхээ оруулба. Хүсэ нэмэһэн адар ехэ шубуун хадын оройһоо мүнхын аршаан асаржа үгэнэ. Арнай Гэрдэй-мэргэн мориёо гол оруулаад, Деэбэн Хара шубуунтай анда нүхэд болохо юм.
Газар тэнгэри хоёрой ниилэдэг газарта баатар хүрэжэ ерэбэ. “Газар тэнгэр хоёр хаб-хаб гэжэ хааржа-неэржэ байба. Хараасгай шубуун хабшалдаад лэ үхэжэ байба” гэжэ үльгэршэн энэ аймшагтай газарые зураглана. Гомерэй зураглаһан Сциллэ Харибда хоёрые һануулһан энэ газарые гаталхын тула зоригтой баатар хүлэг мориёо далитай болгоод, хаагдахаһаан урид гаража үрдинэ.
Хариин дайдада Хүхэ Дүлэн-хаанай хүбүүн Хүрэ Шулуун-баатартай ушараад, эльбэ шэдиеэ гаргажа, тэрэнэй нюрга руу шэбшэһэн һомоороо харбажа унагаана. Иигэжэ мэхэ гохын һайгаар илалта туйлаха ушарые эртэ урда сагта арад зон һайшаадаг байһые мэдээжэ эрдэмтэд В.Я.Пропп, Е.М.Мелетинский шэнжэлэлгэнүүд соогоо тэмдэглэһэн юм.
Хүхэ Дүлэн-хаанай бүхы даабаринуудые дүүргэжэ, Хүрэн Сэсэн Абхай басагыень абаһан герой гэдэргээ бусаха замдаа Хүрэ Шулуун-баатарые амидыруулна, анда нүхэд болоно. Унтажа байха үедэнь малагар малаан гүзээтэй Маржаан Хара мангадхай Хүрэн Сэсэн абхайе хулуугаад, доодо замбида абаашажархина. Абарга могой боложо хубилһан Арнай Гэрдэй-мэргэн доодо дэлхэйдэ шургаад, мангадхайтай тулалдажа, анда Хүрэ Шулуун-баатарай туһаламжаар дайсанаа дараха юм. Буряад үльгэрнүүдтэ геройн һамгые мангадхайн хулууха ушар үсөөн. Үнгын үльгэршэ Н.Тужиновһаа Г.Д.Санжеевэй бэшэжэ абаһан “Булган Толгой-хүбүүн” гэжэ үльгэр соо иимэ сюжет дайралдадаг гэжэ Д.А.Бурчина тэмдэглэнэ. Мүн ород арадай былинэ, яхад олонхо соо энээн шэнги сюжет ушардаг гээд Д.А.Бурчина тодорхойлно (Сюжетная структура улигера П.Д.Дмитриева “Арнай Гэрдэй –мэргэн”. –Эволюция эпических жанров бурятского фольклора. Улан-Удэ, 1985, 80-81 н.).
Эрэлхэг баатар саашанхи замдаа Дүнэнхэн Сагаан-тэнгэритэй тулалдаад, диилэхэдэнь, тэрэнь басагаяа Арнай Гэрдэй-мэргэндэ үгэнэ. Тэнгэритэй баатар хүнэй тулалдаха ушар ондоо нэгэшье үльгэртэ үгы. Парамон Дмитриевэй энэ үльгэр соо Дүрбэн Жамба хааниие, тэрэнэй хүбүүн Ошор Тайжые гол герой мэхэлнэ; Хүрэн Сэсэн абхай өөрынгөө хүлһэншэ Алтан Галзуу-шэгэбшэхэниие эльбэ шэдиин ашаар сэбэр дангина болгоод, хаанай басаган гэжэ нэрлэжэ, Ошор Тайжада хадамда үгэнэ.
Иимэ сюжет буряад үльгэрнүүд соо тон хомор, гансал Үнгын голой үльгэрнүүдтэ ушардаг. Үгытэй айлай хүбүүн хаан түрэлтэниие мэхэлхэ хурса ухаан бодолтой, һүбэлгэн, мэргэн шуран гэжэ энэ үльгэр соо харуулагдана.
Зүхэлиин голой дуушан
Папаа Михайлович Тушемилов (1877-1954) Нүхэдэй аймагай Мүльһэтэ гэжэ нютагта дунда шадалтай айл бүлэдэ түрэһэн юм. Михаил Тушемилович эсэгэнь (буряад нэрэнь Пилпуун), Арина Даншаевна эжынь табан хүүгэдээ үргэжэ, эбтэй һайнаар ажаһуудаг һэн. Папаа хүбүүнэй элинсэг Петхооб баһа ехэ үльгэршэн байһан юм. Хүршэ Зүхэли нютагһаа гарбалтай суута багшанар, арадаа гэгээрүүлэгшэд Я.А. Болдонов, Н.С.Болдонов, М.Н.Хангалов тэрээнһээ үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан түүхэтэй.
Сагаанай хүгшэн эжын һургаалаар бүри багадаа Папаа хүбүүн үльгэр домог, онтохо түүрээдэг болоо, хуур дээрэ наадажа, дуулажа һураа һэн.
Эдир залууһаан һайхан хоолойгоороо өөрын зохёоһон дуунуудаа гүйсэдхэжэ, суутай болоо бэлэй. 15-16 наһандаа эсэгынгээ аха Петхооб Тушемиловһээ “Гэсэр” түүрээжэ һураһан байна. Тиигээд үльгэршэдэй мүрысөөнүүдтэ, мунгалгада хабаадажа эхилээ һэн. Тэрэнэй зохёоһон дуунуудай нэгэн танай анхаралда.
Ара талаар ошолой,
Арбаа тэргээр ерэлэй лэ.
Алаг нюдэмни уһабхилалай,
Инагаа ерэхынь хүлеэлэй лэ.
Урда талаар ошолой лэ,
Ухарьга морёор ерэлэй лэ.
Ухаан зүрхэмни һабалай,
Гансанаа ерэхынь хүлеэлэй лэ.
1931 ондо П.М.Тушемилов хамтын ажалда оробо. Ниитын мал харана, газар хахалжа, таряа тарина, модошо дарханай, харуулшанай ажал дүүргэнэ. 1936 оной үбэл уураг тархиин хабдарай үбшэн хүрэжэ, нюдэнэйнь хараа мууда муудаһаар, 1942 ондо харахаяа болёо бэлэй.
Үльгэр түүрээхэһээ гадна Папаа Михайлович түрэлхиин яһа баряашын бэлиг шадабаритай һэн. Тэрэ хүшэрхэн сагта нютагайнгаа зоной аргашан боложо, тон ехэ нэрэ хүндэтэй байһан юм.
Тэрэ аяар 30 гаран үльгэр сээжээр мэдэдэг, 100 шахуу онтохо, олонхииень шүлэглөөд хөөрэдэг байгаа. С.П.Балдаевай гэршэлһээр, Папаа Тушемиловэй түүрээһэн зохёолнуудые бэшэжэ абахын тула жэл шахуу саг хэрэгтэй һэн. Таабаринуудые баһа шүлэглөөд хэлэхэ заншалтай бэлэй.
Эртэ урда сагһаа хүрэжэ ерэһэн жэнхэни монголшуудай энэ заншал --мэдээсэл, захиралта болон даабаринуудые шүлэглөөд дамжуулха ёһо гурим буряад зоной дунда ХIX зуун жэлэй һүүл багта үшөөл мартагдаагүй байгаа гэжэ тус ушар гэршэлнэ. Урда сагта зүрилдөөтэ, тоосоото хэрэг үйлэ шиидхэхын тула шүлэглэмэл таабари тааха даабари үгэдэг байгаа. Зарга баригшадай хэниинь хурса хурдан, уран хэлэтэйб, тэрэл шүүдэг һэн.
Зүхэлиин голдо һуудалтайб,
Зуун найман зэбэтэйб,
Зуун найман зэбымни бариха
Зэдэ улаан Бальхайтайб.
Үнгын голдо һуудалтайб,
Үлүү хурдан һомотойб,
Үлүү хурдан һомым бариха
Үндэр занги Бальхайтайб.
Сагайнгаа эрхээр хубилжа байһан байра байдалаа, арад зоной ажаһуудалые һэргээжэ, һайжаруулһан В.И.Ленин тухай дуунууд соогоо түүрээгээ:
Тэнгэриие шэмэглэжэ байһан
Тэргэд сагаан һара лэ.
Түмэн зониие хүгжөөһэн
Ульянов-Ленин багша лэ.
Огторгойе толотоожо байһан
Үдэн сагаан одон лэ.
Олон зонии хүтэлһэн
Ульянов-Ленин багша лэ.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай баатар сэрэгшэдэй нэгэн, Советскэ Союзай Герой, генерал-майор И.В.Балдыновта зорюулһан дууниинь:
Зуларайн түмэр харгы
Зүблэһэн тээшээ һалаатай.
Зоной баатар Балдынов
Зүһэни олон ордентой.
Астанцын шэрэм харгы
Аряа олон һалаатай.
Арадай хүбүүн Балдынов
Арбан ялагар ордентой.
Үнгын голой үльгэршэдэй нэгэн Бажей Егорович Жатухаев (1891-1983) Хайтаг гэжэ нютагта тоонтотой юм. Тэрэ “Абай Гэсэрые” түүрээдэг, мүн “Сээсгэлдэй хүбүүн”, “Бөөһэн хүбүүн”, “Сэнгэгхэн хүбүүн”, “Хонхинуур басаган” болон бусад олон онтохонуудые гүйсэдхэдэг байгаа.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай баатарнууд генерал Балдынов, снайпер Тулаев, полковник Борсоев тухай дуунуудые зохёоһон юм.
Агууехэ дайнай баруун зүгтэ галаар соробхилжо байха үедэ, 1943 ондо Аполлон Тороев, Парамон Дмитриев, Папаа Тушемилов, Түнхэнэй Майсаан Алсыев, мүн Бажей Жатухаев үльгэршэдые ПВЗ-гэй соёлой байшанда уриһан юм. Тэрэ үедэ Бажей Жатухаев энэ заводто хүдэлжэ байгаа.
Урданай ёһо гуримаар мунгалга (дуу буляалдаан) боложо, сугларһан зоной урда суута үльгэршэд бүхы бэлиг талаангаа харуулжа, шуһата дайнда баатарлигаар дайлалдажа ябаһан хүбүүдээ магтан түүрээжэ, зоной һүр бадарааһан габьяатай.
Бажей Жатухаевай зохёоһон дуунуудай нэгэн:
Ара хойшоо урдаһан
Ангара уһаяа һайшаанабди.
Албата зоноо жаргуулһан
Ульянов-Ленинээ һайшаанабди.
Зүүн хойшоо урдаһан
Зүлхэ уһаяа һайшаанабди.
Эрхэтэ зоноо жаргуулһан
Ленин багшаяа һайшаанабди.
Энээнһээ урид, 1925 ондо Альфор Дээдэ Үдэдэ уригдаа һэн. Буряад-Монголой АССР-эй Сурхарбаан дээрэ өөрынгөө зохёоһон дуунуудые гүйсэдхэжэ, олон мянган харагшадые хужарлуулаа бэлэй. Тиихэдэ скрипкэ бэлэгтэ хүртөө һэн. Эрхүүдэ Зүүн Сибириин ажалшадай аман зохёолой Олимпиадада хабаадалсаха азатай байгаа. Буряад дуугаа ирагуу һайханаар дуулаһанай түлөө хүрэл медальда хүртөө бэлэй.
Түнхэн дайдаяа магтан түүрээгшэ
1940 ондо Буряадай эрдэмтэд Түнхэнэй суута үльгэршэн Майсаан Алсыевһаа 30 үльгэр, ехэ олон онтохо бэшэжэ абаа һэн. Түнхэн дайдаһаа Дарма болон Балжан Забановууд, Арабдан Онгорхоев, Санжа Матуев, Егор Сороковиков – Магай болон бусад үльгэршэд урган гараһан түүхэтэй.
Майсаан Арданович Алсыев 1879 ондо Жэмһэг нютагта түрэһэн юм. Ехэ һайхан хоолойтой, аялга хүгжэмдэ шүлһэтэй байһан хадаа багаһаа үльгэр түүрээхэ, хонгёо ёохорой дуунуудые хангюурдаха дуратай бэлэй. Мэдээжэ аман зохёол шэнжэлэгшэ С.П.Балдаевай бэшэһээр, Майсаан Алсыев 12 наһатайһаань “Гэсэр” үльгэр түүрээжэ эхилһэн байна. Үльгэршэд Данзан Найданов, Бобру Хитерхеев, Хастаан Хугаев гэгшэд тэрэнэй багшанар юм.
Эдэ багшанарай һургаалаар прозаическа үгүүлэлэй маягаар үльгэр хөөрэжэ, хуур дээрэ наадажа, аянгатуулан түүрээдэг һэн.
М.Алсыев бусад үльгэршэдэй мэдэхэгүй Гэсэр тухай эпическэ дуунуудые гүйсэдхэгшэ һэн. Жэшээлхэдэ, Абай Гэсэр Гүмэн хаанай албатаниие, өөрынгөө эхые, Гүмэн-хаанай хатаниие, хаанай басаган Уран-гоа абхайе (Гэсэрэй дүрбэдэхи һамган болоһон) абарһан тухай дуунууд, баруунай ба зүүнэй тэнгэринэрэй дархан-баатарнуудай тулалдаан тухай дуунуудынь Гэсэр тухай үльгэрнүүдэй Түнхэнэй хэлбэри байгуулһан гээд эрдэмтэн В.Ш.Гунгаров онсолно (Гунгаров В. Үльгэршэн. //”Буряад үнэн”. 1995, апрель).
Дээрэ нэрлэгдэһэн эрдэмтэдһээ гадна М.К.Азадовский, Л.Е.Элиасов, М.Мельхеев, Н.О.Шаракшинова, Е.В.Баранникова, И.Е.Тугутов болон бусад Майсаан Алсыевай зохёолнуудые бэшэжэ абаһан, шэнжэлһэн юм. Энэ ехэ үльгэршэнэй үлөөһэн арадай уран үгын баялиг эрдэмтэдэй нарин шэнжэлэлгэдэ хүртэхэ сагаа хүлеэнэ.
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
Автор: Туяна САМБЯЛОВА
