​Алдар ДАМДИНОВ, эрдэм һуралсалай сайд: «ГОЛ АНХАРАЛ - ҺУРАЛСАЛАЙ ШАНАРТА»

"Буряад үнэн” Хэблэлэй байшангай дэргэдэ Буряад Уласай эрдэм һуралсалай сайд Алдар Дамдинов сэхэ утаһа үнгэргөө. ТүсэблэгдэһөөрЕГЭ - гүрэнэй нэгэдэмэл шалгалтанууд тухай гаршаг соносхогдобошье, манай уншагшад эрдэм һуралсалда хабаатай олон тоото асуудалнуудые табиһан байна. ЕГЭ - гүрэнэй нэгэдэмэл шалгалтанууд мүнөө жэл уридшалан болон гол хоёр шатаар үнгэрхэ. Уридшалан эмхидхэгдэхэ шатын шалгалта мартын 21-һээ апрелиин 23 хүрэтэр болоо. Харин гол шата майн 27-һоо эхилээд, июниин 30-да түгэсэхэ. 2016 оной ЕГЭ үнгэргэхэ тусхай шалгалтын комиссиин гэшүүд бүридхэгдэнхэй, гүрэнэй шалгалтын ёһо дүрим, үнгэргэгдэхэ байранууд тодоруулагданхай. Бэлэдхэлэй шугамаар шалгалта үнгэргэгдэхэ түбүүд гуримшуулагдаад, хэрбэеэ нёдондо иимэ 63 түб ажаллаһан һаа, мүнөө жэл 60 түб хүдэлхэ.

Альбина Андреевна, Улаан-Үдэ:

- Сайн байна! Гүрэнэй Нэгэдэмэл шалгалтануудые үнгэргэхэ журам гурим һэлгэгдэжэ, шэнэ шанга эрилтэнүүд табигдаа гээшэ гү?

- Сайн байна! Үхибүүдэй талаар хубилалтанууд хэгдээгүй. Зүгөөр шалгалтын жэшээнүүдтэ харюунууд элдэб янзаар бэшэгдээтэй байдаг һэн, тэдэ харюунууд сооһоо зүб харюу һурагшад бэдэрдэг байгаа. Харин мүнөө жэл тэрэ арга үгы хэгдээ. Энэ хадаа географи, түүхэ, обществознани, информатика болон ИКТ гэһэн хэшээлнүүдэй шалгалтада хэрэглэгдэдэг һэн. Мүн сэгнэлтэ илгаруулан тоологдохо, энэ хадаа үхибүүдэй һайнаар тушаахын тула хэгдэнэ. Мүн түүхын шалгалтада эссе бэшэгдэхэ. Иимэл хубилалтанууд хэгдээ. Харин шалгалтануудые үнгэргэхэ арга гуримшуулагдажа, шалгалта аюулгүй болон бүгэдэндэ нээмэл, нюуса бэшэ аргаар үнгэрхэ ёһотой. Энэ талаар электронно гаджет, сотово гар утаһа хэншье хэрэглэхэ аргагүй байха. Дотоодын хэрэгүүдэй таһаг шалгалтын үедэ журам хамгаалха талаар харуул табиха болон металлодетекторнүүд табигдаха. Элүүрые хамгаалгын яаман эмшэдые ЕГЭ-н үедэ хабаадуулха, мүн зайн галай унтаржа, һаад болохогүйн тула анхарагдаха.

Гар утаһанай дохёо барижа һуладуулдаг тусхай түхеэрэлгэнүүд хүдэлхэ. Он-лайн журамай адуулгатай таһагууд 10 процентээр олошоруулагдаба. Хэрбэеэ нёдондо тиимэ видео адуулгатай 455 таһаг һаа, мүнөө жэл 530 таһаг байгуулагдаха. Мүн гүрэнэй шалгалтануудые үнгэргэхэ түбүүд олошоруулагдаад, тэдээн соо КИМ-шалгалтын хиналтын хэмжүүрнүүд болон һурагшадай харюунуудые тусхай шалгалтын түб руу дары түргэн эльгээгдэхэ. Тиигэжэ оройдоол 4 часай хугасаада шалгалтын түб асарагдаха аргатай болобо.

Бэлэдхэлэй хэмжээндэ үхибүүдтэй болон түрэлхидтэйнь ойлгууламжын ажал ябуулагдана. Бүхыдөө шалгалта бариха 6811 хабаадагша бүридхэгдөө, тэдэнэй 5785 хүн мүнөө жэл һургуули дүүргэгшэд, харин нёдондо 6113 хүн хабаадаа, тэдэнэй 5473-ниинь 2015 ондо һургуули дүүргэгшэд байгаа һэн. Нёдондонойхидол адли обществознани - 4122 хүн (2015 ондо- 3005 хүн), түүхэ – 2392, (2015- 1526), физикэ- 1888 (2015- 1213) гээд тушааха байһанаа мэдүүлээ.

Дарима, Улаан-Үдэ:

- Алдар Валерьевич, сайн байна! Эхин шатын классай һурагшад гүрэнэй шалгалтануудые бариха болоһондо, ехэ һанаата болоноб. Энэ ямар шалгалта гээшэб?

- Үнэхөөрөө Бүхэроссиин шалгалтын ажалнууд мүнөө жэлһээ эхин шатын ангинуудһаа эхилнэ. Тиигэһээр саашадаа эхин шатаһаа ахалагша класс болотороо булта иимэ шалгалта дабадаг болохо бшуу. Энэ хадаа һуралсалай шанар сэгнэлтын үндэһэтэнэй бүридхэл болоно. ЕГЭ болон Гүрэнэй дүнгэй шалгалта гээд хоёр шалгалта мүнөө һурагшад барина. Эдэ һуралсалай шата дүүргэһэнэй шалгалтанууд гээшэ. Мүнөө сагта һуралсалай байдал хэр гээшэб, ямар хэшээлнүүдые шангаруулха, хүгжөөхэ гэһэн асуудалнуудые шэнжэлхын тула һургуулинуудта, илангаяа эхин болон дунда шатын классуудта шалгалтанууд үнгэргэгдэнэ. Бүхэроссиин шалгалтын ажалнууд хадаа эрдэм һуралсалай шанар шалгаха арга болоно. Ямар нэгэ һула ушарта хайшан гэхэб, ямар багшын эрдэм мэдэсэ дээшэлүүлхэб, ямар ушарта үхибүүдэй эрдэм мэдэсын шанар дээшэлүүлхын тула арга боломжо олгуулхаб гэжэ элирүүлэгдэн шиидхэгдэхэ шухала.

Эдэ Бүхэроссиин шалгалтанууд багшын ажалда ямаршье хэһээлтын талаар нүлөөлхэгүй, ямар хэшээлээр ямар дутуу дунданууд бииб гэжэ элирүүлэгдэхэ зорилготой гэжэ дабтаһуу. Дарима, танай үхибүүн хэдыдэхи класста һуранаб? Та өөрөө энэ шалгалтанууд тухай юун гэжэ һананат?

- Минии үхибүүн дүрбэдэхи класста һурана. Хандаса гэхэдэ, ойлгоношьегүйбди, эдэ шалгалтанууд жэлэй дүнгэй сэгнэлтэдэ нүлөөлхэ гэжэ айгаабди. Тиигээд саашаа ямар байха юм?

- Ехээр мэгдэлтэгүй. Энэ шалгалтын дүн жэлэй сэгнэлтэдэ нүлөөлхэгүй. Үшөө дахин дабтаһуу, энэ хадаа бидэндэ тэмдэг дохёо боложо үгэнэ. Манай гүрэнэй нэгэ газарта энэ шалгалта багшын ажал шалгана гэжэ ойлгоод, багшанар булта үхибүүдэй орондо ажалнуудые бүтээгээ. Тиигээд үлүү һайн дүн гэнтэ харуулжархихадань, һэжэг түрэнэ ха юм даа, тиигэжэ дахин шалгалта, мүрдэлгэ эхилээ. Тиимэһээ шалгалтануудһаа айха, мэгдэхэ юумэн үгы, энэ багшын гү, али һурагшын шалгалта бэшэ, һуралсалай бүридхэл шалгагдана. Һуралсалай бү-ридхэл дунда шатын үедэ үндэһэн мэдэсэ абтагдадаг. Энэ шатын һуралсалай эрдэм мэдэсэ шалгаха, бэхижүүлхэ шухала. Нэмэжэ хэлэхэдэ, хүн бүхэнэй өөрын мэдээсэлнүүд тухай хуулиин ёһоор, ямар нэгэ дүн хаанашье хэблэжэ, бүгэдэндэ элирүүлхэ эрхэгүйбди. Зарим ушарта түрэлхидтэ ямар хэшээлээр ямар дутуу дундануудта анхарал табихаар гээшэб гэжэ багшанар мэдээсэжэ магад.

Оюна, Улаан-Үдэ:

- Сайн байна. Хоёр заатагүй шалгалтануудай хажуугаар үшөө хоёр нэмэлтэ заатагүй шалгалта байгуулагдаа гү?

- Мүнөө жэл ГИА-9 гэһэн шалгалтада математика ород хэлэн хоёроор заатагүй шалгалта болон өөрынгөө дураар шэлэгдэжэ, үшөө хоёр шалгалта баригдаха. Хэрбэеэ математика ород хэлэн хоёроор сэгнэлтэ жэлэй сэгнэлтэдэ орохо һаа, нүгөө заатагүй шалгалтануудай сэгнэлтэһээ жэлэй дүн дулдыдахагүй. Хэрбэеэ “хоёр” сэгнэлтэ абажархёо һаа, жэлэй дүнгэй сэгнэлтэ табигдаха. Энэ мүнөөдөө заатагүйшье һаа, шэнжэлэлгээр туршан нэбтэрүүлэгдэнэ.

- Алдар Валерьевич, намда үшөө нэгэ асуудал байна. “Земский доктор” гэһэн программа бэелүүлэгдэдэг ха юм даа. Юун гэжэ һананабта, “земский педагог” гээд, хүдөө һуурингуудта ажаллаһан залуу багшанарые дэмжэлгын программа ашаглан бэелүүлхээр бэшэ гү?

- Оюна, та ямар гоёор “земский педагог” гэжэ һанаба гээшэбта. Мүнөө тиимэ хэмжээн үгыл даа. 2009-2010 онуудаар иимэ программа бэелүүлэгдээ һэн. Оройдоол хоёр жэлэй туршада ажаллаад болишоо. Түрүүшын 250 мянга, хоёрдохи жэлынь - үшөө 250 мянга гээд, хамта дээрээ 500 мянган түхэриг түлэгдөө. Энэ мүнгэн багшын хубиин хэрэгтэ гаргашалагдаа. Федеральна программа хоёр жэл соо ябуулагдаад, үрэ дүнгүй гэжэ тоологдоод болюулагдаа. Харин энэ программаар манай залуу багшанар хабаадуулагдажа, аяар 37 багша хүдөө нютаг руу эльгээгдээ бэлэй. Бидэ энэ программа дахин бэелүүлхыень Оросой Холбоото уласай Эрдэм һуралсалай яаман руу мэдүүлгэ бариха хүсэлтэйбди. Залуу мэргэжэлтэдые бэлдэлгын орёо асуудал ха юм даа, урданай саг шэнги залуу мэргэжэлтэд эльгээгдэһэн газартаа гурбан жэл ажаллаха уялгатай байгаа. Мүнөө тиимэ юумэн үгы. Буряад Уласай Толгойлогшын зууршалгаар бидэ 250 багшанарые зорилгото аргаар бэлдэн һургажа байнабди. Арадай Хуралай депутадууд 9,5 миллион түхэриг һомололгодо баталаа. Сентябриин 1-дэ 100 багшанар, ноябрииин 1-һээ үшөө 150 багшанар һуралсалаа дүүргэхэ. Ехэнхи ушарта англи хэлэнэй багшанар, тамирай багша, тоо бодолгын болон бусад багшанар дуталдаа. Эдэ һуража гарагшадай дунда техническэ дээдын мэргэжэлшэдшье бии, тэдэнэр нэмэлтэ һуралсал гараад, хүдөө нютагаа бусажа, багшаар хүдэлхэ болоно. Гүрэн дотор багшын ажалаар залуу мэргэжэлтэнээр хангалга бэелүүлэгдээшье һаа, удаанаар ябуулагдана гэхээр. Мүнөө багшанарай дунда наһан - 45 наһатайшуул болоно. Гэхэ зуура багшанарай дээдэ мэргэжэлдэ һурахаяа ороһон зоной тоо 20-25 процентээр дээшэлээ. Залуушуул зорижо, багшын мэргэжэл шэлэнэ гэжэ гэршэлнэ. Энэнь хадаа саг соогоо үгтэдэг салин баһал мүнөө сагта шухала ха. Аймагуудай захиргаан залуу мэргэжэлтэдтэ дэмжэлгын жасаһаа 30 процентын нэмэлтэ түлэхэ тухай ажал мүнөө жэлһээ ябуулна.

Валерий Сыдеев, бүхэ барилдаагаар Россиин габьяата һоригшо:

- Январь һараһаа ГТО-гой 6 шата тушааха гэһэн зарлиг абтагданхай. Энэ талаар ажал хэр ябуулагдана гээшэб?

- Сайн байна, Валерий Манзаракшеевич, таниие шагнахадаа, ехэ баяртайб. ГТО-гой значок абахын тула сертифицированнэ түбтэ мэдүүлгэ тушааха хэрэгтэй. Энэ шэглэлээр Тамирай болон залуушуулай яамантай суг ажал ябуулнабди. Хабар суглаа үнгэргөө һэмди, май һараһаа тушаагдажа эхилхэ. Бэлдэлгын ажал ябуулагдана, зүгөөр, ГТО хэдэн шэглэлээр тушаагдаха ха юм даа. Үхибүүдэй тамарха уһагүй зарим аймагуудта тамаралгаар журам тушаахань бэрхэшээлтэй. Гэбэшье, энэ федеральна программа хадань заабол тушааха ёһотой. ГТО-гой алтан мүшэнүүд бүтээгдэнхэй, эзэдээ хүлеэжэ байна. Үхибүүднай дабаха бэзэ гэжэ найданабди. Буряад Улас дотор ори ганса сертифицированнэ түб ажаллана, саашадаа аймаг бүхэндэ иимэ түбүүдые байгуулха ёһотойбди.

- Би үшөө хоёр асуудал һураха хүсэлтэйб. Түрүүшын асуудал, тамирай гурбадахи хэшээл тухай. Хүдөөгэй һуурингуудта тамирай танхимгүй олон һургуулинууд бии, энэ орёо асуудал. Гурбадахи асуудал хадаа буряад барилдаан гээшэ бэе махабадта хоро хэдэггүй, аюулгүй шэглэл, харин ехэ туһатай, хүнгэн, солбон, һонор, шанга, бэрхэ болгодог ха юм. Энэ шэглэл һургуулиин түсэб руу оруулаад, тамирай хэшээлнүүдтэ заажа эхилхээр бэшэ гү?

- 2009 ондо Буряад Уласай Толгойлогшын зууршалгаар һургуули бүхэндэ тамирай танхим бариха тухай программа ябуулагдажа эхилэнхэй. Мүнөөдэрэй байдалаар аяар 87 һургуули тамирай талмай үгы. Мүн багахан тамирай талмайтай һургуулинууд олон. Мүнөө жэлдэ баталагдаһан “Содействие субъектов Российской Федерации по созданию новых мест в общеобразовательных организациях” гэһэн программын ашаар бүхы һургуулинуудые болон тамирай танхимуудые санитарно-гигиеническэ журамай эрилтэдэ оруулхаяа түсэблэнхэйбди. Тус программа хүсэндөө ороходоо, урдахи программа бэелүүлэгдэхэ. Һуралсалай журамаар үхибүүдтэ ганса эрдэм мэдэсэ олгуулха бэшэ, мүн энхэ элүүр байдал тамирай хэшээлнүүдэй ашаар зохилдуулха шухала бшуу.

Валерий Манзаракшеевич, гурбадахи асуудалаар хэлэхэдэ, һуралсалай түсэб руу оруулхаар лэ ааб даа, эндэ һоригшо багшаһаа дулдыдаха. Гэхэ зуура, тамирай хэшээл хадаа элдэб эрилтэтэй ха юм, ганса барилдаагаар хаагдахагүй. Һуралсалай нэмэлтэ аргаар энэ асуудал шиидхэхээр, үдэһөө хойшо секцинүүдтэ барилдаа заагаа һаа, аша туһатай хаш. Буряад заншалта барилдаанай ёһо гурим заахадаа, баһал мүнөө үеын - национальный региональный компонент болоно ха юм даа.

Антон Ринчинов, багшын ажалай ветеран:

- Сайн байна, Алдар Валерьевич! Би таниие маша һайн дэмжэнэб! Иимэ асуудал байна. Анхан сагта үхибүүдэй зунай ажалай – ЛТО-лагерьнуудта үхибүүд амардаг бэлэй. Тэндэ амархадаа, ажал хээд, мүнгэ салиншье олодог һэн. Тиимэ түхэлэй лагерьнууд ажалладаг гээшэ гү? Ехэ туһатай хэрэг ха юм.

- Сайн байна! Һайн даа, баярые хүргэнэб! Үнэхөөрөө, ехэ һайн хэрэг лэ даа. Би өөрөөшье Хориин аймагта “Юность” гэжэ лагерьта тугал болон хони адуулалсаһан байнаб. Тиигэжэ 7-дохи класста түрүүшынгээ 57 түхэриг салин абаа һэм.

Аймагуудай захиргаануудта ажалай лагерьнуудые байгуулха тухай зууршалдагбди. Буряад Улас дотор бүхыдөө 100-гаад лагерь хүдэлдэг. Тэрэ лагерьнууд та бидэ хоёрой мэдэхэ лагерьһаа түхэлөөрөө ондоо. Ажал зууршалдаг түбһөө мүнгэн зөөри һомологдоод, һургуулиин дэргэдэ ажалша бүлэгүүд байгуулагдаад, үхибүүд палисаднигуудые шэрдэдэг, хүреэ, хашаануудые заһабарилдаг, модо ургуулдаг, огородой эдеэшье ургуулдаг юм. Тиигэжэ салин хүлһэ абадаг. Гэхэ зуура мүнөө үеын гэртэхин үхибүүдые зарангүй, ажал хүүлэнгүй байха гэжэ оролдодог. Энэ буруу ха юм даа. Үхибүүд хүдөөгэй ажал ямар байдаг бэ, хайшан гэжэ хилээмэн олдодог гээшэб гэжэ өөһэдынгөө ажалаар ойлгохо ёһотой. Минии һанахада, ёһотойл ЛТО-нуудые байгуулаад, үхибүүдые хони, тугал яагаад адуулхаб гэжэ һургаа һаа, одоо сэнтэй. Мартагдашагүй дүршэл абаха һэн хаш даа.

Сэхэ утаһанда олон асуудалнууд табигдаа. Эндэ шэнэ һургуулинуудай барилга, заһабарилгын ажал, түрэл-хидэй мүнгэн тэдхэмжэ, хүүгэдэй сэ-сэрлигүүдые барилга болон бусад табигдаһан асуудалнуудта харюу удаадахи дугаарта үгтэхэ.