​"Хүхюу буряад" конкурсдо

ҮНЭГЭНЭЙ ТҮРЭҺЭН ҮДЭР

Халяартын үргэн голдо халтар шарахан үнэгэн ажаһуугаа һэн ха. Тэрэ Шарлуу Шараевна үнэгэн урин зулгы зантай, гүн сэсэн ухаатай һэн. Арга шадалаа бэдэржэ, наймаа аралжаа хэдэг, үлэмжэ ехээр баяжахые оролдожо, үдэр һүнигүй шогшожол ябадаг һэн.

Нэгэтэ Шарлуу Шараевна түрэһэн үдэрөө тэмдэглэхэ гэжэ хүршэнэрөө уриба ха. Нэн түрүүн ута һоёотой, ажалша бэрхэ бодон гахай хоршогоноһоор орожо ерэбэ. Хойноһоонь тарган бүдүүн доргон доро дохиһоор оробо. Тиигэһээр байтарнь, зээгэн, шэлүүһэн, хүнэри хойно хойноһоон дахалдаад ерэбэ. Хүнгэн солбон хэрмэдшье, хилар заахан шандагадшье шууялдаһаар, хөөрсэгэнэһөөр орожо ерэбэ.

Бамбагар ута һүүлтэй урин зулгы Шарлуу Шараевна шаб шара дэгэлээ үмдөөд, алтан һиихэнүүдые һанжуулаад, бамбагар һүү-лэйнгээ үзүүртэ сагаан торгон баантик уяжа, ялагар салагар болошоод, айлшадаа угтажа, һагсалзан байбал даа. Тиигэжэ байтарнь, Халяартын голой ахалагша ноён, эгээ хүндэтэй айлшан – бүдүүн тэсхэгэр Бартахи Майтанович Сэсэгма Харлуевнатаяа хоюулан морилжо ерэбэ. Тэдэнэй үүдэ татажа оромсоор, француз духиин хангал һайхан үнэр агаарта тунажа анхилшаба.

- Баран бүгэдөөрөө амар сайн, хүндэтэ нютагаархид! – гэжэ Бартахи Майтанович бүдүүн дуугаа гаргажа, даруу номгоноор амаршалба. Тиигээд шонтогорхон заахан хушуутай үнэгэнэй хажууда ошожо, томоотойгоор:

- Хүндэтэ Шарлуу Шараевна, түрэһэн үдэрөөртнай таниигаа үнэн зүрхэнһөө амаршалнабди! – гээд, улаахан дэльбэнүүдтэй сэсэг барюулжа, зантагар томо толгойгоо дохибо.

- Дээшээ һуугты даа. Хүндэтэ ноён ахайтан! – гэжэ халтар шарахан Шарлуу Шараевна угаа илдамханаар айлшанайнгаа эльгэ зүрхые хайлуулжа, гоё һайханаар гургуулба. Тиигээд уужам ехэ танхим соохи ута шэрээгэй саагуур һууринуудаа эзэлхыень сугларһан айлшадтаа дурадхажа, ялагар туфлиингаа нарихан ута һүеынүүдээр тос-тос гэшхэлжэ, хондогор уусаяа хоёр тээшэнь хондолзуулжа байбал даа!

Уужам һаруул танхим соонь шарабтар үнгэтэй “Валдай”, гоё һайхан угалзануудтай шад улаан хибэс-ковёрнууд! Стенкын дундахи табюур дээрэ хари гүрэнэй үнгэтэ телевизор концерт наада харуулна. Таһалгын үһээдэ ялагар шэл һубһануудые һанжуулһан люстрэ үнгэ бүриин галхануудаар яларан толорно. Шэрээ дээгүүр табяатай тахяагай, галуунай шанаһан, шараһан, сонгооһон мяхан, загаһан, амтатай саладууд – сугларһан айлшадай шүлһэ гоожуулна.Хажуугаарнь дүүрэн – дүүрэн архитай янзабүриин лонхонууд жэрылдэнэ.

Уряалаар ерэһэн айлшад доро-дороо һууринуудаа эзэлжэ, духаряануудаа барижа, халтар шарахан үнэгые түрэһэн үдэрөөрнь амаршална. Халяартын голой толгойлогшо эзэн Бартахи Майтанович шэрээгэй саанаһаа үндыжэ бодоод:

- Манай хүндэтэ Шарлуу Шараевна! Таниие түрэһэн үдэрөөртнай үшөө дахин амаршалаад, ажалдатнай амжалта, өөртэтнай зол жаргал, элүүр энхэ ябадал хүсэнэб! Тамнай, Шарлуу Шараевна, олон жэлдэ урагшатайгаар олзын хэрэг эрхилжэ, худалдаа наймаа яһала шадалтайгаар ябуулжа байнат! Онсо ехэ зугаа гаргангүй, хотогор голойнгоо амитадые садхаажа, наймаагаа хэжэ байһантнай ехэл һайн гээшэ! Би өөрынгөө зүгһөө халуун баярые хүргэнэб, - гэжэ магтаалай һайхан үгэнүүдые хэлэһэнэйнь һүүлээр айлшад духаряануудаа тогтоожо, эдеэ хоолһоо ама хүрэжэ, шам – шум гэтэр үргэ амаа хүдэлгэжэ захалшаба.

Удаань Сэсэгма Харлуевна һууриһаан бодоод:

- Шарлуу Шараевна, түрэһэн үдэрөөртнай үнэн зүрхэнһөө амаршалнаб! Хододоо иимэ залуухан, урин зулгы зандаа, согтой хүхюутэй ябахыетнай хүсэнэб! Манай гэр бүлын зүгһөө нэгэ заахан бэлэг болгожо, “Самсунг” гэжэ хүгжэмэй центр тандаа барюулнаб! – гэжэ хэлэхэдэнь, айлшадшье бижаргай – тажаргай болотор альгануудаа гамгүй ехээр ташажа, бүтүүгээр хүүелдэжэ, дүүелдэжэ захалба.

Тэндэ сугларһан айлшад Шарлуу Шараевнада бэлэг сэлэгүүдээ барюулнад: гарай алтан часы, гарай утаһан, халууе халуунаарнь, хүйтые хүйтөөрнь байлгадаг термос, француз духи, жэмэсэй шүүһэ шахадаг эрьюулгэ болон бусад олон янзын үнэтэй сэнтэй юумэнүүд сугларшаба. Шарлуу Шараевна өөрыгөө “алтан дэлхэй дээрэ би эгээ ехэ жаргалтайб” гэжэ тоолоод, айлшадтаа баярые хүргэжэ, нахилзан хотолзон доро дохижо байгаа һэн.

Гоёор шэмэглэһэн уужам һаруул танхим соо агаар тунгалаг, амилхада хүнгэн, аятай зохид байба! Иимэ түбшэн даруу, номгон байдалда айлшад сэдьхэлээ тэниилгэжэ, аажамаар һабир – шэбэр хөөрэлдэжэ, налайжа һуугаа һэн даа!

Теэд лэ хундаганууд дары түргэн дүүргэгдэжэ, духаряанууд хойно хойноһоо дамжуулагдажа захалба. Хүхюун зугаа, энеэдэ наадан дэлгэржэ, шууяан-шааяан болошобол даа. Эгээл энэ хүхюутэй үедэ үүдэн “түрд” гэтэр нээгдэжэ, унжагар утаһүүлтэй, гал улаан нюдэнүүдтэй, һогтуу хүхэ шоно орожо ерээд, тэндэ һууһан айлшадые угаа ехээр сошоожо айлгаба. Шэрээгэй саагуур һууһан айлшад бэлтылдэжэ, һогтуу хүхэ шоно тээшэ харашоод, гайхажа, гэлылдэжэ һууба. Аляаһанайшье ниидэхэ абяанай дуулдахаар абяа аниргүй, аалин намдуу байдал тогтошобо! Иимэ намдуухан байдалые һогтуу хүхэ шоно эбдэжэ, хахир муухай абяа гаргаба:

- Ай даа, хүндэтэ худагы! Амар мэндээ! Түрэһэн үдэрөөртнай амаршалхаяа заб тухагүй яаража ерэбэб. Амаршалнаб, худагы –аа. Амаршалнаб. Үшөө дахин хүндэтэ худагыгаа! – гэжэ хэлээд, омог дорюунаар гэшхэлжэ, үнэгэнэй хажууда ошоод, һүбээ һүүжээ тулажа, унжагар ута һүүлээ шарбажа байгаа һэн.

Илдам налархайгаар үнэ-гэн айлшанаа урижа, шэрээдэ һуулгаад, духаряа аягалжа:

- Эрхим хүндэтэ худа, Шоохон Шоноевич, энээхэн духаряа минии түлөө тогтоожо хайрлагты. Түрэ-һэн үдэртэмни яаража ерэ-һэндэтнай,сэдьхэлээ хайлуулжа байналби! – гэжэ үнэгэн гоёор гургуулаа һэн.

- Ай даа! Инаг хайрата худагы-аа, үмсын олзотой наймаа ябуулжа, үе наһан соогоо гэдэһэ дүүрэн, баян тарган ябаарайт! – гэжэ амаршалаад, һогтуу хүхэ шоно духаряагаа ама руугаа “пүлд” гэтэр шудхажархёод, һоёо шүдэнүүдээ ирзайлгаад, хамараа уршылгажа һуугаа һэн.

Уданшьегүй үргэн шэрээ дээрэхи элбэг дэлбэг эдеэ хоол дундаршаба. Түрэһэн үдэрэй найр зугаа түлэг дундаа! Айлшадайшье ама хэлэниинь ульгам болошонхой. Гал улаан нюдэнүүдтэй Шоохон Шоноевич шэрээгэй саанаһаа бодоод, зэргэлээд һууһан айлшадтаа һэнгэргүйгөөр халдажа захалба. Тиигэжэ шонын доторхи бури, хара муухай һанаан газаашаа урбажа гарашаба.

- Эй, таанар! Тэнэгүүд! Намайе ходо хараанат, доромжолнот! Би! Би! Харагты намайе, би өөрөө бэеэрээ байнаб! Би таанарта доромжолуулхагүйб! Байзагты! – гээд, үбсүүгээ ёборно.

Яахашье аргагүй боло-шоһон үнэгэн шонын хажууда ошоод:

-Худа! Худа, томоотой һуугты даа. Айлшадай хажууда иигэжэ болохо юм аал?! Таниие би эгээ сэсэн ухаатай, юумэ бүхэниие зүбөөр ойлгодог гэжэ хододоо һанажа ябагшаб, - гэжэ илдам налархайгаар хэлээд, һогтуу хүхэ шонын сээжэ үбсүүе эльбэжэ аргадаба. Харин һогтуу хүхэ шоно яяр муухайгаар гангинан уляад, үнэгые һэрсэгэд гэтэр түлхижэ, стенкын эршэг мүргүүлжэ тарайлгаба. Тиихэтэйнь сасуу шара һоёотой бодон гахай хор – хур гэжэ хоршогоноод:

-Хэрүүл! Хэрүүл! Хэ-тэрһэн ябадал! Боли! Боли! Хүлшүүрээ гүш? Яндан хүхэ шоно! Хүрөө! – гэжэ хорон холтоһоор шашхаба.

Шал һогтуу шоно бүри ехээр галзууржа, шэрээ дээрэ байһан табагтай эдеэ хоол этэрэн унагаажархиба. Шаажан аяга табагууд, шэл рюмкэнүүд, архитай шэлнүүд ханхиналдажа, хаха-бута унашаба. Айлшадшье шаг шууяа табижа, халаг хүхы болошобо! Зарим нэгэниинь газаашаа гүйлдэжэ гарашаба. Солбон хэрмэнүүд харша дээгүүр гүйлдэшэбэ. Хилар заахан шандагадбулан хаяада таһа няалдашоод, шэшэрэлдэжэ һуугаа һэн.

Хотогор голой эзэн, хүрин хара Бартахи угаа ехээр сухалдажа:

- Баригты! Баригты! Түр-гэн! Тэрэ хүлшүүрһэн шоные! – гэжэ һүхирбэ. Ута шара һоёотой бодон гахай шуухираад, шуу татахаар гүйжэ ерэбэ. Галзуу хүхэ шоно жэхыдэһэтэй муухайгаар гангинан уляад, ой руу тэрьелһэн ангуудые намнажа ябашаба:

- А-уу, а-уу! Байзагты, шолмосууд! Бултыетнай барижа эдихэб! Тайгын баяшуул, ноёшуул, бэлэн нөөсэлһэн юумые эдеэд, гэдэһээ дүүргэжэ тэсхылдэшөөд ябанат! Харин би тиихэдэ үлэн хооһоор ходо ябагшаб!

Стенкын эрмэгые сохижо унаһан Шарлуу Шараевна мэдээгээ алдажархёод хэбтэбэ. Сэсэгма Харлуевна хажуудань гүйжэ ерээд:

- Һайн гүт? Бодыт! – гэжэ хэлээд, унтари дээрэнь абаашажа хэбтүүлбэ. Заахан хилар шандагад солоохой ороходоо, ой руу гүйлдэжэ ошоод, үмхи модоной нимгэн сагаан саарһан хальһа асарба. Cэсэгма Харлуевна хасар дээрэхи шуһыень арилгажа, дэлбэрхэй сохо дээрэнь модоной саарһа няажа, сагаан бүдөөр толгойень орёожо уяба.

Бартахи Майтанович хараашалаад: “Ехэл муухай юумэн болобо. Түрэһэн үдэрэй архидалга тухай голоор дүүрэн зугаа болохонь, һабир – шэбэр дуугаралдахань байха даа”, - гэжэ гүнзэгы бодолгодо дарагдашоод, һанаагаа зобошоһон янзатай ябаба. Тиигээд унтари соогоо хэбтэһэн үнэгэнэй хажууда ошоод:

- Зай, Шарлуу Шараевна, бараг һайн болыт даа. Манайтнай ябаха саг болошобо. Һүүлдэ зугаалдахабди. Энэ эмшэ доргон хажуудатнай байлсаха, - гээд, Сэсэгма Харлуевнатаяа хоюулан маяа хүлнүүдээрээ майтаг – майтаг гэшхэлэлдэжэ, газаашаа гарашаба.

Энэ үедэ амитадые намнажа ябаһан галзуу хүхэ шоно ой тайгые сууряатуулан, шууяа нэрьеэ гаргажа ябаба. Нэгэ залуу бартахи тэнгэриин залинда хаха нэрьюулһэн шэнэһэн модоной хуурай зартагайнуудые даржагануулжа, хүгжэм гаргажа, гоёшоон шагнажа һууба. Ангуудыенамнажа галзууршаһан мундуу хүхэ шоно тэрэ бартахиин хажууда ошоод:

- Арр-рр! Арһыешни хуулажархихаб! Сэндээһэн хара баха! Юу модо даржагануулаабши?! Ши намда жажалгашье болохогүйш. Би шамайе бүхэлеэр залгижархихаб! – гээд, хамараа уршылгажа, шүдэнүүдээ ирзайлгаад хэрхирбэ:

- Арр, арр!

Залуу бартахи:

- Ямар яндан, хашартай амитан гээшэбши! Ябаһан лэ газарташни хэрүүл, шууяан болохо! Арын амитадта амар заяа үзүүлнэгүйш, тойбо тодхор ушаруулнаш! – гээд, барбагар томо һабараараа сохижо, хэрүүлшэ шоные мухарюулжархиба. Баабгайда альгадуулжа унашаһан галзуу хүхэ шоно гангинан уляад, ой руу гүйжэ арилшаба.

Хойто үдэрынь үнөөхи галзуу Шоохон Шоноевич үнэгэнэй байрада хүрэжэ ерэбэ. Тиигээд унтаридаа хэбтэһэн үнэгэнэй хажууда ошожо, хилам гэжэ хараад:

- Эй! Ши! Уршыһан шара үлэгшэн! Юу орон соогоо хэбтээбши?! Үсэгэлдэр би шамһаа боложо буруутааб! – гэжэ зэмэрхэбэ.

- Һээ! Юу хэлэнэ гээшэбши? Ши өөрөө тархииемни хаха унагаагааш! Уураг тархимни гарашоо! Ой, ёо-ёо-оо! Үхэхэмни! – гэжэ үнэгэн хэлээд, зэртэгэрхэн нюдэнүүдээ анижа, хажуу тээшээ һэригэд гээд хэбтэшэбэ.

- Ай, бурхан зайлуул! Юун болохонь гээшэб?! А-уу, ауу-уу! Абарыт! Туһалы-ыт! Үгы, худагы-аа! Бү тиигыт, намаяа бү тамалыт, - гэжэ байгаад, нюдэнүүдээ анижархёод хэбтэһэн үнэгые аргадана. Шонын хэлэһые дуулаад, мэхэшэ үнэгэн: - Түрэһэн үдэртэмни гай тодхор гаргажа, сугларһан айлшадые айлгааш! Мэдэнэ юм гүш? – гэжэ үнэгэн ганирба. – Ямар һэшхэлгүй, хара дотортой амитан байгаабши. “Мууһаа муу гараха, модонһоо хөө гараха” гэжэ эгээл шамһаа удхатай!

- Би һогтуу байгаалби даа. Танай түрэһэн үдэртэ танай элүүр энхэ ябахын түлөө, танай зол жаргалай түлөө барижархёо ха юмбиб! Намайе хүлисэгты даа, худагы-аа, - гэжэ һөөлдэнгир хоолойгоор арай шамай гэжэ дуугарба. Эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой эмшэ доргон тэндэ шагнажа һууһанаа хэр-хэр ханяажа, хамар дорохи арба-табан шэрбүүлнүүдээ хүдэлгэбэ:

- Зай, шагнажа һуухада, угаа аягүй байна даа. Ши ойлгожо ябыш, үшөө залуу байна ха юм ши. Хуушанайнгаа һанал бодолые хаяыш даа! Мүнөө юумые хуу шэнээр ойлгожо, шэнээр бодомжолжо ябаха хэрэгтэй. Сагнай ондоо болоо! Хуушанайхяараа талхижа ябаха саг бэшэ! Сэсэншье, ухаатайшье һаа, ерээдүй сагайнгаа ябадал тухай һайнаар бодожо ябыт! Тиигээд ангуудай дунда журамтайгаар, бэеэ зүбөөр абажа ябаха хэрэгтэй! – гэжэ эмшэ доргон һургаал заабари хэлэжэ, шоные гаргаба. Теэд эмшэ доргоной хэлэһэн сэсэн үгэнүүдые Шоохон Шоноевич ухаандаа хадуужа ойлгоогүй юм даа. Тэрэл зандаа ой соогуур хэсэжэ ябадаг.