​"Мохошогүй зүрхэтэй морин эрдэни"

Александр Лыгденовэй «Морин хуур» гэһэн рассказай жэшээ дээрэ буряад литератураар 7-дохи ангида үнгэргэхэ хэшээл

«Мориной нэрэ дурдаагүй дуун

Манай арадта байдаггүйл»

                                        Дамба Жалсараев.

Зорилгонууд:

А.Лыгденовэй «Морин хуур» гэһэн рассказай удха һурагшадай хэр зэргэ ойлгоһыень шалгaxa;

һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ, ухаан бодолыень хурсадхаха;

һурагшадые «морин - хүнэй хани нүхэр», «мохошогүй зүрхэтэй морин эрдэни» гэжэ ойлгосонуудтай танилсуулха, морин эрдэнидэ хабаатай арадай аман зохёолтой танилсуулха, һурагшадай эдэ үгэнүүдые хэлэлгэдээ үргэнөөр хэрэглэжэ шадаха аргыень бэхижүүлхэ.

Хэрэгсэлнүүд: буряад сахим hypaxa бэшэг, проектнэ самбар, морин хуур, слайднууд.

Хэшээлэй түхэл: интегрированнэ (буряад литература ба арадай аман зохёол, ёho заншалнууд).

Хэшээлэй ябаса:

1.Эмхидхэлэй үе. Оролто үгэ.

2.Зорилго (проектнэ самбарта бэшээтэй).

Морин тухай үгэ

(морин хуурай хүгжэм зэдэлнэ).

Морин, морин!

Ямар хонгёо һайхан бэ!

Морин гэһэн нэрэшни

Ябадалайшни хүгжэм -

Түгдэрсэ шулуу дайраһан

Түмэр тахын ханхинаан,

Эрын хүл тогтооһон

Шэхэнэй шэмэг абяанууд

Шэнгээ байнал нэрэдэшни!

Моригүй нютаг гэжэ

Эмээлэй дүрөөгэй шэнхинээн,

Холохонуур сууряатаһан

Хонхын хүхюун жэнгирээн

Буряад орондо байдаггүйл,

Мориной нэрэ дурдаагүй дуун

Манай арадта байдаггүйл.

Гол шата: 2.1. «Мохошогүй зүрхэтэй морин эрдэни»

Слайд № 3 (оньһон хошоо үгэнүүд).

Багша: Юундэ буряад араднай мориие эрдэнитэй жэшэнэб гээшые мэдэхын тула сахим hypaxa бэшэгтэ ороё.

Электронно ном: (Ёһо заншал - морин эрдэни - 2-дохи бадаг),

(Ёһо заншал - адуун хүрэг - 2-дoxu бадаг)

Юундэ буряад араднай мориие эрдэнитэй жэшэнэб? (Үхибүүдэй харюу).

2.2.2. Буряад хүн моринһоо хахасахадаа, мориёо гээхэдээ, юундэ уйдхар гашуудалда абтанаб? Үхибүүд, рассказ coohoo хэн энэ баатарай мориёо гээгээд байһан уйдхарта мүрнүүдые олоод, уншажа үгэхэб? (1-дэхи бадаг, һүүлшын мэдүүлэл. 444 н.)

2.3.Хайшан гээд мориниинь алдалжа унаа гэжэ ойлгобобта?

(Үхибүүдэй номоороо уншаад үгэхэ харюу).

Багша тобшолол гаргана: Адуу гаргахын урда аминһаа хахасахаяа байһан морин энээниие мэдэржэ, хоёр нюдэнһөө нёлбоһо дуһаадаг гэжэ манай арад хэлсэдэг.

Буряад арадай үльгэр домогуудта ороһон мориной дүрэ.

Оролто үгэ

Багша: Буряад арад домог түүхээр аргагүй баян арад гэжэ мэдэнэбди. Тэрэ тоодо агта хүлэг тухай домогууд үргэнөөр дэлгэрэнхэй гэжэ мэдээжэ. Энэ гайхамшагта амитан тухай таанар ямар домогуудые рассказһаа ойлгожо абаабта? (445 нюур,3-дахи бадаг.)

A)Үхибүүд сээжээр харюусана.

Б) Эдэ үгэнүүдые гэршэлһэн мүрнүүдые олоод, уншаад үгэхэ хэн байнаб?

B)Моринойнгоо юу абажа, юугээр энэ баатар хүбүүн морин хуур бүтээнэб?

(Үхибүүд уранаар уншажа харюусана).

Багша морин хуур бодото дээрэнь харуулна. Деталь бүхэнииень тодорхойгоор ойлгуулжа үгэнэ.

Самбар дээрэ Слайд №4 гарана.

Шэнэ үгэнүүдтэй танилсалга:

Зэрлиг һарлаг — дикий як

Дэлһэн — грива

Хойто хүлэйнь шүрбэһэн — жилы задних конечностей

Азарга морин — жеребец

Мохошогүй — непритупляемый

Ном годли — лук и стрелы.

Тобшолол

Багша: 2.4. Иигэжэ хүлэг мориие эрдэнитэй жэшэжэ, буряад зоной байһан хадань манай арад мориие арадайнгаа аман зохёолой алишье жанртань магтан түүрээдэг, дууладаг, зохёодог байһан. Тиимэһээ энэ ном соомнай мориие магтахаяа мэдэдэггүй үедэ, мүн (Чингис хаанай үедэ хайшан гэжэ,ямар yшaphaa, хэзээ морин эрдэниие магтан дуулажа эхилһэн бэ гэжэ хараад үзэе:

(Ёho заншал - 5 хушуу мал - Мориной соло дуудалга) (Замбалаева, «5 хушуу мал», 5-дахи нюур).

2-5.Морин эрдэни тухай дуунууд, үреэлнүүд. (Буряад арадай дуун №26. Дуунай түрэл зүйл) һурагша уншана: Слайд №5.

Агта хурдантай айлай аба гэгдэжэ, аяга сайтай айлай эжы гэгдэжэ ябагты! Сэргэһээтнай морин бү таһараг, гуламтаһаатнай айлшад бү таһараг! Унашагүй сэргэтэй, унтаршагүй галтай ажаһуугты!..

Багшын тобшолол.

2-дохи шата:

2.1.Багша: Бидэ мүнөө рассказ соохи юун тухай хэлсэжэ байнабибди? Мүнөө сагта морин хуурай үүргэ тухай юун гэжэ бодонобта? Һурагшад харюу үгэнэ.)

2.2.Лодой үбгэн юун гэжэ бодолгото болоноб? Саашадаа Лодой үбгэнэй ашанар энэ хуурыень хэрэглэхэ гээшэ гү? Таанад энээн тухай юун гэжэ саашань үргэлжэлүүлхэ байнабта? Мүнөө сагта морин хуурнай ямар байдалда ороод байнаб? Манай һургуулида морин хуурай хододоо зэдэлжэ байхын түлөө юун хэгдэнэб? (Һурагшад харюусана).

2.3.Багшын тобшолол: Бидэ мүнөөдэр, үхибүүд, морин эрдэниин үүргэ тухай хөөрэлдэхэбди. Буряадуудай ажабайдалда морин эрдэниин ямар аша туһатайе, Александр Лыгденовэй рассказ соо морин тухай домог хаанаһаа эхиеэ абажа бии болоһые, ямар хадань морин эрдэни гэжэ арад зоной дунда дэлгэрһые, мүн тиихэдэ ямаршье аман зохёол соо морин тухай хэлэдэг, бэшэдэг дээрэнь тогтообди.

Хэшээлэймнай эпиграф: «Мориной нэрэ дурдаагүй дуун манай арадта байдаггүй» гээшэһээ уламжалан, бидэ баян аман зохёолойнгоо үльгэр, оньһон хошоо үгэнүүд, дуунууд, үреэлнүүд соо морин эрдэниин хүн зондо сэгнэшэгүй үүргэ дүүргэдэг байһыень тобшолбобди.

Гэрэй даабари. Буряад арадай Росси гүрэнтэй хамтархадань, хилэ таталгын үедэ 5 хушуу малаймнай дээжэ болохо морид ямар үүргэ дүүргэдэг байгааб гэжэ сахим hypaxa бэшэг соогоо олоод ерэхэ болонот. Ойлгосотой гү? Энэ хэшээлдэ тон бэрхээр харюусаһан үхибүүдтэ... тэды сэгнэлтэ табихабди. Бэрхэнүүдта, үхибүүд!

Хэшээл дүүрээ. Баяртай!