​Шонотой газарта мал баригты гэдэг үгын ёһоор

Хүн бүхэн гээшэ хэзээ хаанашье ябаа һаа, һанажа магтан, түүрээн дурдажа ябаха уһа голтой, хангай тайга, хада уулатай, хизаар дайдатай байдаг ха юм даа. Элһэн доботой, элдин талатай, аяын һайхан хангалтай, хабтагай үргэн таряалантай, хоёр нугын сабшалантай, нуураар дүүрэн нугаһатай, хүбшөөр дүүрэн ангуудтай, найр зугаа элбэгтэй, наранай гараха зүгтэ сэлгеэ һайхан Яруунын үргэмжэтэй Үльдэргэ нютаг оршодог.

Энэ һайхан тоонто нютагта эхэ эсэгынгээ, элинсэг хулинсагайнгаа гуламта тойроод байһан байгаалиин баялигые сэгнэхэ, замбиин һайханиие шэртэжэ шадаха, талаан бэлигтэй зон сая мүшэд шэнги олоор түрэдэг гээшэ. Иимэл энэ шэдитэ нютагһаа, үрэжэлтэй баян дайдаһаа,хүсэ ороһон абарга бүхэ хүбүүн Дэлэг-Жамсын Сэнгэ түрэһэн юм.

Сэнгэ Цыреновтэнэй үбэлжөөн Үльдэргэһөө зүүн-урагшаа Хэлбэндын нуурай хажууда, Үлзытын обоогой хормойдо оршодог юм. Эгээл эндэ Холбоолжин гэжэ һайхан газарта залуу гэр бүлэ түбхинэнхэй.

Фермерскэ ажахыда гурбан үеын зон ажаһууна, ажабайдалаа зохёоно, Сэнгэ Рада хоёрой басагадынь өөдөө болоно. Залуу айлайхи хүдөө ажахын академи, технологическа университет дүүргэнхэй. Мүнөө үеын залуу зоной жэшээгээр, хото городто байжа, ажамидаралаа зохёохо аргатай байгаа ха юм даа. Теэд элинсэг хулинсагайнгаа дохёогоор зургаан жэлэй саада тээ түрэһэн һайхан тоонто нютаг руугаа бусаха гэжэ шиидэһэн юм.

- Гэртэхимнай бидэниие, гурбан үхибүүдые, өөдэнь болгожо, хүмүүжүүлжэ, һургуулитай болгоод, мүнөө хүрэтэрөө малаа хараад лэ һуухадань, бидэ городоор һэрюусэжэ ябаха гүбди гэжэ һанаад, хамһалсаха гэжэ бодообди, - гээд, Сэнгэ хөөрэнэ.

Газар дээрээ хүдэлжэ, малаа хаража, ажал хэжэ, амаа тоһодобол дээрэ гэжэ залуу зон һанамжална. Түрүүшээр эхэ эсэгэнэрынь, түрэл гаралынь залуушуулай түбхинэхэ үедэ олоороо туһа хүргэһэн байна. Үгы һаа, хооһон газарта гүүртэ барижа, ажабайдалаа зохёохонь ехэ хүндэ байха һэн ааб даа. Анханиинь элинсэг хулинсагайнгаа һуурижаһан хооһон бууса дээрэ тэрэ шэнээр түбхинэжэ, ажабайдалаа зохёожо эхилээ. Нарһан модоор һайн бүхэ гэр сабшажа табяад, малайнгаа хашаа, хорёо хото, техникэеэ оруулха гараж, бани бариһан байна.

Урзанда өөһэдөө хүршэ гүүртэһээ 2 модоной зайда шабын түмэр татажа, гэрээ гэрэлтэй болгоо. Һанаһанаа бэелүүлхын тула 40-өөд баханануудые зоожо, эндэ тэндэһээ утаһа бэдэржэ олоод, тэдэнээ бэе бэедэнь залгажа, подстанци табиһан байна. Малшан айл өөрын уһагүй байжа болохогүй. Тиимэһээ Улаан-Үдэһөө газар нүхэлдэг машина ерүүлжэ, 40 гаран метр гүнзэгы худаг малтажа, сэбэр уһатай болоһон юм.

Бата бэхи ажахы

Цыреновтэнэй ажахыда мүнөө 350 хонин, 120 бодо мал, 22 адуун байна. Казах үүлтэрэй бодо малтай, бүүбэй, эдильбай хонитой. Мүнөө хонишод, малшад зуһаланайнгаа зүлгэ ногоон дээрэ гаранхай. Тала уужам, мал дайда байна гэжэ аяараа бэлшэжэ ябана. Үльдэргын фермер Сэнгэ Цыреновэй үбэлжөөн ой модон соо оршодог, түймэрэй дүтэ добтолходо, нютаг нугаараа «улаан дээрмэшэниие» тогтоогоод, һүнөөжэ шадаа. Гэбэшье, иимэ гай тодхорой дахин һүжэрөөгүйдэ, эртээнһээ зуһалан руугаа зөөхэ баатай болоо.

- Малаа үсхэбэрилхэ хэрэгтэмнай Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаман туһална. Жэшээнь, грантнуудай мүрысөө тэндэхи мэргэжэлтэд үе үе болоод лэ эмхидхэжэ байдаг. Бидэ тэрээндэнь хабаадаад, нэгэ грант шүүгээ һэмди. Тэрэ мүнгөөрөө малаа бүри олон болгожо байнабди.

Казах үүлтэрэй мал үдхэхын хажуугаар фермер 200 һайса гаран хони харана. Мүнөө эдильбай, бүүбэй үүлтэрэй хонидһоо шэнэ түл абаад байна. Иимэ туршалга хэһэнэйнь үрэ дүн ехэ һайн байба бшуу.

- Бүүбэй хонин саһа хүлөөрөө малтажа, хоол оложо эдидэг. Харин эдильбай бэеэр томо хонин. Тэдэниие ниилүүлхэдэ, һайн түл гараха байха гэжэ һанаһан тула туршалга хэбэ гээшэб. Мүнөө харахадамнай, бэеэр томо хурьгад гаража байна. Саашаа юун болохо юм, хараха гүбди.

- Морин эрдэни. Буряад арад хэр угһаа адуу харадаг байһанай ашаар нүүдэл байдалтай байһан гээшэ ааб даа. Нэн түрүүн морин нүхэрөө хүндэлхэ, хайрлаха хэрэгтэй, - гэжэ Сэнгэ хөөрэнэ. Мал ажалшад мориндоо үдэр, һүнигүй мордожо, Яруунынгаа үргэн тала нугаарнь дуугаа дуулажа ябаад, малаа харюулдаг юм. Морин бүхэндөө өөрын хандасатай. Тэдэнь бултадаа нэрэтэй. Эгээл амтатай, зөөлэхэн, һайн ногоондо тэдэнээ ябуулхые оролдодог. Энэнь одоошье мэргэжэлтэ ажалшадай шанар бэшэ аал даа.

Хүйтэн, хооһон үбэлэй һүүлээр үшөө нэгэ шухала ажал малшадые хүлеэдэг. Энэ хадаа түл абалгын эгээл халуун хаһа. Үхэр мал тугаллажа, үдэр бүри шэнэ түл ногоон дээрэ гарана. Удаань хонин хурьгалжа эхилнэ. Эндэ баһал малшад унтангүй, үдэр бүри хурьгадые абажа, шэнэ ногоон дээрэ табина. Хурьгадай заһаа хэлгэ үшөө нэгэ шухала хэрэг гээшэ. Сэнгэ түрэлхидөөрөө эсэхэ сусахые мэдэнгүй, нэгэ нэгээр бултыень заһажа орхёо. Мүнөө хурьгад түргэн томо боложо, хонидойнгоо тоо нэмээхэ ха юм.

Ажал хэжэ байһан хүниие гүрэн заатагүй дэмжэхэл даа. Мүнөө дээдын засаг зургаан хүдөө ажахыда анхаралаа хандуулдаг болонхой. Республика дотор фермерскэ ажахы ехэ хүгжэнэ. Баир Бальжировай ударилга доро хамта хүдэлхэ фермерскэ ажахынуудай жаса байгуулагданхай. Тэдэнэр гүрэнэйшье хэмжээндэ дүй дүршэлөөрөө хубаалдадаг. Сэнгэ Цыренов һая эхилжэ байһан фермернүүдэй тусхай грант шүүжэ, мүнгэнэй тэдхэмжэдэ хүртөө. Тэрэнэй хүсөөр мал абахын хажуугаар техникэ, тодорхойлбол, тракторта шагтагалаад ябаха роторно тармуур, хажуур абажа шадаа. Тиимэһээ үнгэрһэн ган гасууртай зун үбэлжөөндөө хүрэхэ тэжээл дүүрэн бэлдэжэ шадаһан юм. Үлүү гараһан үбһэеэ худалдахашье аргатай байгаа ха. Ногооной гаратар хони малынь үбһэтэй, амар үбэлжөөнөө гаталһан байна.

Хэр угһаа Балаасайтан хотон ажалша бэрхэ гээд суурхадаг. Дэлэг-Жамса Цыренович, Жаргалма Дашижамсуевна эхэ эсэгынгээ бүхы наһаараа хэжэ ябаһан мал ажалые үргэлжэлүүлэн, мүнөө дунда хүбүүнтэниинь Сэнгэтэн хэрэгыень эрхимээр үргэлжэлүүлбэ гээшэ. Байра байдалынь нюдэндэ урин, юумэ хээ хадаа сэбэрээр, наряар, ехэ харюусалгатайгаар бүтээхэ хэрэгтэй гээд, залуу хүбүүе эсэгэнь һургадаг. Түлеэ залһан дүүрэн бэлдэгдэнхэй, үхэрэй дулаахан хохирой нөөсэ нилээд ехэ.

Хүдөөдэ гоё юм ааб даа, өөрын мяха шүлэн байха, сагаан эдеэн ходол стол дээрэнь, үнеэгээ һаагаад лэ, тэрэ дороо табагаар дүүрэн амтатайхан зөөхэй гаража байха. Һүн, зөөхэй, творог, үрмэн таһалгаряагүй Яруунын айлнуудта байдаг. Өөрын огород байха: хартаабха, үгэрсэ, морхооб, мангир, редис бусад эдеэн тэндэнь хүүесэ, хааяса ургадаг. Тиимэһээ үхибүүдынь ходол витамин эдижэ байна. Намартаа баян гэгшын ургаса хуряажа, үбэлдөө эдихэ шанаһан, дабһалһан, дараһан эдеэ хоол гэрээр дүүрэн хадагалагдана гээшэ. Теэд мяха шүлэеэ саашань худалдажа, мүнгэн болгохо хэрэг олон бэрхэшээлтэй. Тиимэһээ Сэнгэ тусхай албангуудтай зүбшэжэ, Улаан-Үдэдэ мяханай дэлгүүр нээхэ һанаатай. Тиигэхэ зуураа хартаабха ехээр тарижа, наймаанда табиха түсэбтэй.

Яруунын эрэшүүл газаагаа байдалаа сэбэрээр барина, харин эхэнэрнүүд гэр байраяа, гал гуламтаяа һайханаар сахина. Радна- Ханда бэри ёһотойл буряад эхэнэрэй жэшээ юм. Аймаг соогоо мэдээжэ болоһон фермернүүдэй ажабайдалтай, бэрхэшээл, амжалтануудтайнь танилсахаяа байд гээд лэ айлшад буужа байдаг. Аймагай гү даа, али республикын ехэ тушаалтад, Арадай Хуралай депутадууд, Правительствын, Хүдөө ажахын яаманай ноёд һайд ябадаг юм. Үнгэрһэн зун Сэнгындэ Москваһаа федеральна каналай сурбалжалагшадшье айлшаар буужа, тусхай дамжуулга бэлдэһэн байна.

Залуу айлайхи ехэ һүзэгтэй, һайн мууе ойлгохо, сагаан харые мэдэхэ, бурханаа һайханаар тахижа, мүргэжэ, зальбаржа байдаг юм.

Залуу гэр бүлэ басагадаа буряад ёһо гуримаар хүмүүжүүлхые оролдодог, аха зониие хүндэлхэ, буряад хэлэеэ мэдэхэ, ажал хэхэ гээшэ шухала гэһэн һургаалнуудые заадаг байна. Сүлөө сагтаа гэр бүлэ ном уншажа, мультфильмнүүдые хаража, шатар, шагай наадажа, үхибүүдтэеэ амардаг. Мүнөө басагадынь ехэл мэргэнүүд болонхой, хаа-яа эжы, абаяашье шүүжэрхидэг. Гэхэтэй хамта Рада буряад хубсаһа оёжо, басагадаа хубсалууланхай. Энэмнай бэлэн хэрэг бэшэ юм ааб даа. Тиигэбэшье хадам эжынгээ заажа үгэхэдэ, юуншье бүтэхэ аргатай. Басагадынь мүнөө багаханууд, теэд томо боложо, хадамда гаража, өөһэдөөшье эхэнэрэй бүхы уялга дүүрэн дүүргэхэ аргатай болохо юм аабза.

Мүнөө сагай эрилтээр хүдөөгэй байдал хото городһоо мэдээсэлэй онол аргануудаараа нэгэшье илгаагүй. Сэнгэтэн өөрын зайн галтай хадаа цифровой телевиденитэй, сотово утаһатай, интернедээр ажалдаа хэрэгтэй бүхы мэдээсэл абажа байдаг.

Угайнгаа солые үргэнэ

Гэрэй эгээл хүндэтэй буланда орден, медальнуудые зүүһэн Сэнгын хүгшэн, мүн нагаса эжынүүдэй фото-зурагууд үлгөөтэй байна. Хүгшэн эжынь Чимит-Даша Жанаевна Цыренова түрүү һаалишан ябаа. Тэрэ Ажалай алдар солын орденой кавалер юм. Нагаса эжынь – Дулма Чимитовна Цыбенова, суута хонишон ябаһан, Ленинэй орденой кавалер, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутат, Буряад Республикын хүндэтэ эрхэтэн байһан. Иигэжэ уг унгиһаа Сэнгын хулинсаг ажалша малша, ходол түрүү ажалшадай тоодо орожо, ажалаараа суурхажа ябаһан байна гээшэ. Эжынэрэйнгээ эгээл һайхан жэшээгээр аша хүбүүниинь уг гарбалаа эрхимээр үргэлжэлүүлжэ ябана. Гэхэ зуура, Сэнгын хани нүхэр Радыншье эжы Хэжэнгэдээ суута ажалшан, Ленинэй орденой кавалер ябаһан юм.

Залуу айлайхи оюутан ябахаһаа хойшо нютагайнгаа түлөө, хүдөө байдалай түлөө һанаагаа табижа ябадаг бэлэй. Тиигэжэ мүнөө Үльдэргэдөө түбхинэжэ, нютагайнгаа бүхы ниитэ ажал хэрэгтэ хам оролсожо, туһатай байдаг юм. Сэнгэ Цыренов барилгын өөрын бригадатай юм. Гэр байрануудые бариха, шэб шэнэ хорёо хото бүтээхэ, хашаа, сарай бариха ямаршье ажал хэжэ, нютагаархидтаа туһа нэмэри оруулдаг. Жэшээлхэдэ, бүлэг хүбүүд суглараад, Ленинэй үйлсөөр голой хоёр эрье залгаһан хүүргэеэ шэнэлжэ дүүргэбэ. Мүнөө ажаһуугшад машина гү, али велосипед унажа, мори тэргээршье урагша хойшоо эгээл энэ хүүргэ дамжан, ядамаггүй ябадаг болонхой. Худа ураг холодоо һайн, худаг уһан дүтэдөө һайн гэжэ үгын ёһоор эндэ шэнэ худаг баригдажа, ашаглалгада тушаагдаад байна. Уһан гээшэ хүн зондо ехэл хэрэгтэй. Малаашье тэдэнэр эндээ уһална ха юм даа.

Үльдэргынхид ехэ һүзэгтэй зон. Олон жэлэй саана Буддын шажанай Тарбалинг гэжэ түб байгуулжа, тэдэнэр өөрын дугантай болоһон юм. Эндээ наһажаал зон сугларжа, маани мэгзэмээ уншаха, хуралнуудаа хураха, хэрэгүүдээ номой ёһоор бүтээдэг юм. Тиин һүүлэй үедэ зон багтахаяа болёод, дуганайнгаа байшаниие томо болгохо тухай шиидэһэн байна. Эндэ баһал Сэнгын бригада хамсынуудаа шуугаад, түрүүшүүлэй зэргэдэ ажаллаа. Мүнөө пилораматай зон барилгын модо бэлдэжэ, хорёо соонь буулганхай. Хүбүүд иигэһээр ажалаа эхилхэеэ байна. Байһан байрадань үшөө гурбан хана залгажа, үргэдхэхэ түсэбтэй. Иигэжэ арад зоной өөһэдөөл бодожо, хамтынгаа байдал һэргээжэ, зохёожо байгаагүй һаа, ондоо хүн хэхэгүй ха юм даа. Зүгөөр Сэнгэтэн нютаг соогоо, аймаг дотороо эмхидхэгдэһэн соёлой- спортивна бүхы хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг. Дуушье дуулаха, ёохорлохо, наадаха, тэрэ мүртөө имагтал һайнаар ажал хэхэ эрхим айлайхил даа.