​Алханын мүнхэ тэнгэри

Манай “Буряад үнэн” сониной хуудаһануудта Эхэ байгаалияа, Буряад ороной үзэмжэ һайхан газарнуудые, эм домто аршаангуудтай, аргами шэдитэй үзэгдэлнүүд, нангин һайхан тоонто тухай хөөрэдэг заншалтайбди. Ямаршье баруун зүгэй Крым, Сочинуудһаа дутуугүй газар дайдатай аад, тэрэ холо ехэ мүнгэ гаргашалжа амардаг зонуудай дунда Буряад орон тухайгаа юушье мэдэхэгүй зон олон байдаг ха юм даа. Би Алхана уула нангин шүтөөнэй газар гээшэ гэжэ хүн зондоо гэршэлжэ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй ажалнуудые хэрэглэн, хэдэн толилолгонуудые бэлдэнэб. Эхиндэнь, уншагшадтаа хандажа, ябаһан үзэһэн һайхан үзэмжэтэй, домог түүхэтэй, аргами домтой аршаан булагуудтай газарнуудаа хүн зондоо мэдүүлэе гэжэ дурадхаа һэм. Тиигэжэ, манай уншагша, хүндэтэ ахатан Дугар – Сурун Ванжилов мүнөө зун минии түүрээдэг Алхана, минии тоонто нютагта оршодог Ножын нуураар аяншалаад ерэһэн байна. Үзэһэн хараһанаа тэмдэглэн бэшэжэ, манай сониндо асаржа үгэбэ.

Аглаг Алханын, Ножын нуурай үзэсхэлэн

Дугар-Сурун Ванжилов

Алтанхан Ага нютагайнгаа

Түби дэлхэйн табисуур дээрэ

Хэнтэй, юунтэй жэшээлхэб даа,

Шамбалын үүдэтэй Алханые.

Алханын агы- хабсагай

Хүгжэм дуугаа зэдэлүүлээд,

Хэды гоё һайхан гээшэб

Алханын мүнхэ тэнгэри!

Энгельсина Гармаева энэ шүлэг Алханын соло болгон зохёоһон юм. Алханаһаа уг эхитэй оперо болон баледэй театрай габьяата артист Бадма Гомбожапов энэ солые түрүүшынхиеэ гүйсэдхөө һэн. Энгельсина Михайловна Гармаеватай Шэлэй заводой зуһаланда сэсэрлигнай зэргэлээд байдаг һэн. Тэрэ ехэ гоё сэсэгүүдые ургуулдаг бэлэй. Шубуу шонхорые эдеэлүүлхэдэ, сэсэг набшые ургуулхада ехэ буян болохо гэжэ манай эжы хэлэдэг һэн.

Аглаг һайхан Ага нютагаар айлшалжа, ажалша малша арад зонтой танилсажа ябахадаа, алдар сууда гараһан Алханынгаа аршаанда ороогүйдэ аргагүй байдаг. “Эсэжэ сусажа, зүдэржэ, энэ Түбэд орон ерэжэ байнхаар, Алхана ууладаа мүргэжэ, шүтэжэ байгыт. Би Алхана ошоходоо арюудхаа һэм. Арамнайлһан субаргамни байна”, - гэжэ Далай лама буряад мүргэлшэдтэ хэлээ бэлэй.

Шэтэһээ Дулдарга, Алхана хүрэтэр харгынь ехэ һайн, хүн зониинь олон, ород зон ехэ олоор амарна.

Аршаанай һүүлээр Агын дасанда хүрэжэ, гороолжо мүргөөбди. Шэнэ дасаниинь түймэртэ шатаһан, орондонь шэнээр дасан баригдажа байна. Ерэхэ жэлдэ нээгдэхэ ёһотой.

Агын дасанда Сэнгэда бурханай дүрэ харабаб. Минии эсэгэ Сэнгэда гэжэ нэрэтэй һэн. Би хододоо Сидитович гээд ябаа хүм. Намда минии багша Алексей Табахаевич Бадмаев, үеымни нүхэр, Россиин арадай артист Содном Будажапов хоёр хэлэдэг һэн: “Ши яахадаа Сидитович хүмши, Сэнгэдаевич байха аад лэ”. 30- аад ондо тиигэжэ буруу бэшээд лэ, мүнөө болотороо заһаха юумэ үгы. Минии эсэгэ тэрэ сагтаа эрдэмтэй хүн аад лэ, заһуулаагүй, мүнөө минии һанахада, арайл хожомдоо гүб? Ванжиловтанһаа гансал би мэндэ үлөөб. Һанаагаа заһажа, Сэнгэдаевич болгохо гэжэл бодоноб.

Саашаа бидэ Агын аймагай Һүдэнтэ хүрэбэбди. СССР гүрэнэй байхада, тойрог соогоо Жданов колхоз түрүү байһан. Колхозой түрүүлэгшэ, хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ Цэ-Цокто Дашиев хорёод жэл хүдэлжэ байһан, хэдэн машина шагнал ябаһан юм. Нүхэрынь, Цэржэ – Мэдэг, эдэ нүхэднай шагнал абаһан багахан автобусоороо Ножын нуур абаашажа харуулбал даа.

Гэрһээ гараад, һургуулиин урда хажууда бүтээгдэһэн хоёр хүшөө харабабди. Энэ нютагһаа гараһан хүбүүдтэ зорюулагданхай, биологиин эрдэмэй доктор, оло дахин океануудые шэнжэлжэ ябаһан Баир Бадмабазарович Намсараев, эсэгэнь - поэт, Бадма-Базар Намсарайн, ахань – “Байгал” сэтгүүлдэ, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлһэн мэдээжэ уран зохёолшон Владимир Намсараев. Хоёрдохи хүшөө буряадай түрүүшын эрдэмтэдэй нэгэн Цыбен Жамсаранодо зорюулагданхай.

Саашаа Ножын нуур тээшээ зорибобди. Энэ зун хура бороо багаар ороһонһоо Ножын нуур ехэ бага болоо гэжэ хүн зон хэлсэнэд. Нуурай гүнзэгынь 8-10 метр. Мүнөө жэл Үбэр- Байгалай хизаарта түймэр бага тохёолдоо юм байна.

Автор: Дугар-Сурун Ванжилов
Описание: Согто-Хангил нютагай газар дэбисхэр дээрэ оршодог Ножын нуурай оршон байдал

Хэдэн жэлэй саана 300 гаран хун шубууд ниидэн ерэжэ, Ножын нуурта буугаад, хүн зониие баясуулдаг һэн. “Хун шубуунай угталга” гэһэн бурханай ном бии юм. Ламанар ном уншажа, ехэ найр наадан болодог байна. Нааданда аман зохёолой, уран һайханай бүлгэмүүд эдэбхитэй хабаададаг юм байна.

Нуурай саана “Эхэ шулуун” гэжэ байна. Энэ шулууе Матвей Рабданович Чойбонов арюудхан нээһэн. Шулуунай хажууда гоё гэгшын буряад хубсаһатай эхэ хүнэй хүшөө бодхоотой. Хүлдэнь хоёр үхибүүд һууна. Гороолходоо, зүүн шэхэндэнь эхэнэр хүн, баруун шэхэндэнь эрэ хүн һанаһан һанаагаа, бодоһон бодолоо шэбэнэн хэлэдэг. Хүн бүхэн элдэб һанал хүсэдэг, үхибүү гуйдаг, эхэнэр хүнэй үбшэ эдэгээхые, үхибүүдэйнгээ арюунзам, энхэ элүүрэй түлөө зальбардаг.

Холын харгыда ябахадаа, баһал өөрынгөө түрэһэн Ториингоо уула хада, горхон һанажа ябагшаб. Нютагай эзэд голхорхогүй гэжэ һанадагби.

Алханада амархада, жэл бүри сэнгынь дээшэлнэ, нёдондо ветеранууд нэгэ хоногой 350 түхэриг түлэдэг һаа, мүнөө жэл 600 түхэриг болоод байна. Шэтэһээ микроавтобусоор Дулдарга хүрэтэр 350 түхэригтэ. Тэндэһээ Алханын аршаан хүрэтэр 18-20 модоной зайтай. Мүн баһа шэнэ юумэнүүд хэгдээ гэжэ харабаб. Нюдэнэй аршаанда, доторой аршаанда модоор гэшхүүр хэһэн байна. Шэнээр шэрдэнхэй, улам һайхан болбосон түхэлтэй боложо байг лэ даа!

Алхана ехэ уула бүхы дэлхэйдэ алтан зула мэтэ бадаржа байхань болтогой!

Редакциһаа: Манай уншагшын һанамжаар, үнэхөөрөөшье, дайнай болон хатуу хүшэр сагай ажалай ветеранууд үсөөржэл байна ха юм даа, тэдэнэй амаралгын түлөө үнэ сэн доошолуулхада яаха юм? Олзын хэрэг эрхилбэшье, баһа һэшхэл, нигүүлэсхы сэдьхэл, нимгэн хандаса гээд даншье мартагдахагүй байгаал даа!

Нютаг газарнуудаа түүрээһэн, хөөрэһэн бэшэгүүдээ манай редакци асаржа, эльгээжэ, өөрынгөө тэмдэглэл, һанамжануудаа хубаалдажал байгыт даа!

Аршаанда яагаад хүртэхэб?

Туһатай зүбшэлнүүд

Аршаан «хүйтэн» ба «халуун» гээд илгардаг. Алханын аршаан хүйтэн аршаан гээшэ ааб даа. Yльгэр домогто, нангин шүтөөнэй Алханада зүрхэнэй, бөөрын, хотын, нюдэнэй, эльгэнэй аршаанууд бии. Тэдэ аршаануудые уужа, бэеэ аргалнабди. Харин нюдэнэй аршаанаар нюдэеэ угаахада болохо. Бэеынгээ тэнхээ тамир шангадхахаяа, hэргээхэеэ hанаhан зондо жэл бүри зунай сагта аршаан уухада, муу байхагүй. Yдэрэй гурба дахин - үглөөгүүр, үдэhөө хойшо,үдэшэлэн аршаанаар арга абахада болохо. Гэхэтэй хамта хүйтэн ваннада удаан хэбтэхэгүй, 5-7 минутын забhарлал хэрэгтэй. Аршаан уужа, арга абахадаа, мүн лэүдэрэй гурба дахин 200-250 миллилитр ууха ёhотой. Yглөөгүүр хооhон хотодоо, үдэртөө эдеэлхынгээ 1 час урда тээ аршаан уухада, арга болохо. Зарим зониие хаража байхада, аршаанда сохюулаад, аршуулаар бэеэ шууд орёожо, аршажа байдаг. Газаа наратай, дулаан үдэрэй тудалдаа hаань, аршаанда сохюулhанайнгаа, үгы гэбэл, ванна абаhанайнгаа удаа бэеэ аршангүй, аршаанаа hайнаар бэе руугаа шэнгээхэ ушартай. Жэшээнь, ванна абахада, хүнэй бэеын бүхы жэжэ нүхэнүүд (микропоры) нээгдэнэ ха юм. Тиимэhээ бэе задарна, бэеын бүхы “үүдэн” нээгдэнэ. Тэрэ ушарhаа аршаанда ороhоной hүүлээр бэеэ hайнаар гамнаха, хүйтэ, hалхи абахагүй, дулаанаар хубсалаад ябаха ёhотой. Даараа hаа, ямаршье арга туhа болохогүй. Ехэ хүндэ ажал хэхэгүй, мяха hайнтай шүлээдихэдэ, hайн байха. Тэжээлтэ бодосуудаар (витаминуудаар ба минералнуудаар) баян хоол хэрэглэхэ, мүн белок, углевод ехэтэй хоол хэрэглэхэдэ, hайн байха. Аршаанаар арга абаhан зон hайн шэнжэтэй хоолоор бэеэ шангадхахал даа.

Аршаан уухадаа, ванна абахадаа ехэдүүлжэ болохогүй. Миил өөрөө мэдээд, аршаанда сохюулжа, ваннада хэдэн сагаар hуужа баhал болохогүй юм. Нэн түрүүн эмшэдтэй зүбшэлсѳѳд, түрүүшынхеэ ваннада hуухадаа, 5-10 минутаhаа эхилээд, hүүлээрнь эмшэд хүнэй бэеын байдал хаража, сагыень тааруулаад, 15, 20, 30 минута хүрэтэр нэмэдэг. Ехэдүүлээ hаа, арга абажа байгша аршаанда диилдэхэдээ магад. Тиимэhээ эмшэдэй хэлэhэн соонь, тэдэнэй зүбшэлнүүдээр аргаяа эхилхэ ушартай.

Хүүгэдэйшье, бүдүүн зоной хоолойн үбшэнгүүдые (ангина, тонзиллит, фарингит) аргалхада, Алханын аршаан ехэ туhатай. Зарим зон үбшэнэйнгѳѳ хүдэлөөд, хоолойнгоо үбдэжэ байхадань, хүйтэн аршаанда сохюулдаг, уудаг. Тиихэдэнь яагаад хоолойн үбшэн hайн болобо гээшэб? Тэрэнь яг буруу ябадал. Yбшэнэйнгөө намдаад, буураад байха үедэнь жэл бүри хоолойгоо аргалжа, аршаанда сохюулха ушартай.