​Һуралсалай жэлдэ шэнэ юун хүлеэгдэнэб?

2016-2017 оной һуралсалай шэнэ жэлнай хүрэжэ ерэбэл даа. 2016 оной эхинһээ һуралсалай һалбарида хэдэн олон хубилалтанууд болоо. Харин энэ һуралсалай шэнэ жэлдэ ямар ондоо хубилалта, шэнэлэлтэнүүд болохонь гээшэб? Һурагшад болон багшанар ямар шэнэ юумэ хүлеэн абахаб? Буряад Уласай һуралсал саашаа ямар хүгжэлтэтэй гээшэб? Буряад Уласай эрдэм ухаанай болон һуралсалай сайдай уялга дүүргэгшэ Баир Баторович Жалсановтай уулзажа, эдэ болон бусад асуудалнуудые табиһан байнабди.

- Баир Баторович! 2015-2016 оной һуралсалай жэлдэ шэнэ һуралсалай стандартаар Буряад ороной 1-дэхиһээ 5 анги хүрэтэр һуража эхилһэн байна. Мүнөө жэлһээ 6-дахи ангиин һурагшад ФГОС-ой шэнэ гуримаар һуража эхилхэнь. Һургуулинуудта ямар хубилалта болохоб, тайлбарилжа үгыт?

- Нэн түрүүн гол шухала табигдаһан асуудал хадаа һайн шанартай һуралсал бэлээр олгогдохо ёһотой. Мүнөө дээрээ, 1-5 ангиин һурагшад һуралсалай шэнэ стандартаар һурана, эдэмнай 70 мянгаад һурагшад. Һуралсалай энэ шэнэ жэлдэ бүхы Буряад орон дотор 1-дэхи ангида орогшо 16 мянган 500 үхибүүд хүлеэгдэнэ. 1-дэхиһээ 11-дэхи анги хүрэтэр бүхыдөө 136 мянган һурагшад һураха. Тиимэһээ Буряад Уласаймнай эдиршүүлэй хахадһаа ехэнхинь һуралсалаа шэнэ стандартаар үзэжэ эхилхэ болоно.

Буряад Уласай һуралсалай бодолой институт БРИОП-та 2015 онһоо һуралсалай- методическа нэгэдэл ажаллажа эхилэнхэй. 2015-2016 онуудта хэдэн һуралсалай туһаламжын суглаанууд үнгэргэгдөө. Методическа энэ нэгэдэлэй эхин доро аймагууд хоорондын болон Буряад Уласай математикаар дистанционно аргаар олимпиаданууд һургуулида орохоёо байһан багашуулай болон һургуулиин һурагшадай хоорондо үнгэрөө, мүн апрель һарада тоо бодолгын регата эмхидхээбди. Энэ бүхы ажалнуудаймнай дүн гэхэдэ, Улаан - Үдэ хотын 1-4 ангиин һурагшад Москва хотодо февраль һара соо үнгэрһэн эхин шатын һурагшадай “Дважды два” гэһэн Уласхоорондын олимпиадада хабаадажа, Москвагай мэдээжэ 57-дохи һургуулиин шабинартай тулалдаа. Энэ олимпиадада Ород гүрэнэй, мүн Серби, Болгари, Япониин һурагшад хабаадалсаа. Шанда хүртэгшэд гэхэдэ, 1-дэхи ангиин – 6, 2-дохи – 13, 3-дахи – 7, 4-дэхи- ангиин 9 һурагшад гээд шалгараа. Энэмнай хадаа бидэндэ һайн дүн боложо, зүбөөр ажалаа ябуулһанай урмашуулга боложо үгэнэ. Эндэ багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлгын ажал нүлөөлнэ гэжэ тэмдэглэлтэй. Байгша оной хахад жэлэй туршада бүхы багшанарай 17,8 процентнь мэргэжэлээ дээшэлүүлээд байна.

- Һуралсалай шэнэ жэлһээ хизаарлагдаһан арга боломжотой үхибүүд шэнэ стандартаар һургагдаха. Энэ асуудал тодорхойлжо үгыт.

- Хизаарлагдаһан арга боломжотой, эрэмдэг үхибүүдые элдэб аргаар һургадаг. Ганса эрэмдэгүүдые суглуулаад, нэгэ һуралсалай эмхи соо һургадаг, мүн инклюзивна арга гэхэдэ, эрэмдэг үхибүүд бусад үхибүүдтэй суг нэгэ һургуулида һураха арга бии. Энэ арга һуралсалай шэнэ эрилтэтэй. Байгша оной сентябриин 1-һээ нэгэдэхи ангиин тусхай эрилтэтэй хизаарлагдаһан арга боломжотой һурагшад ФГОС-эй шэнэ аргаар һургагдаха. Иимэ үхибүүдэй һуралсалай туршалгын талмайнууд ажаллаа, багшанар тусгаар һуралсал гараа, гүн сэдьхэлэй болон ухаан бодолой талаар болон бусад бэлдэлгын ажалнууд ябуулагдаа. Хэрэгтэй һуралсал 120 багшанар гараа. Харин мүнөө жэлэй туршада хизаарлагдаһан арга боломжотой үхибүүдые һургаха, хүмүүжүүлхын талаар мэргэжэл дээшэлүүлгын һуралсал үшөө 135 багшанар гараха юм. Үнгэрэгшэ һуралсалай жэлдэ коррекционно эмхинүүдтэ 1499 үхибүүд һураа. Мүн гэртээ байгаад һуралсал гарадаг 192 үхибүүд бии. Коррекционно шэглэлтэй һургуулинууд ехэ үрэ дүнтэйгөөр ажалладаг, мэргэжэлтэдынь тусхай эрдэм мэдэсэтэй, хизаарлагдаһан арга боломжотой үхибүүдые ажаһуудалдань дадхааха, һургаха ехэ ажал ябуулдаг.

- Буряад ороной һурагшад 2016 ондо арбадахияа Гүрэнэй нэгэдэмэл шалгалтануудые дабаба гээшэ. Энэ хэмжээн хэр һайн үрэ дүнтэй гээшэб?

- 2016 ондо Буряад Улас дотор юрэнхы һуралсалай 12 предмедээр ЕГЭ тушаагдаа. Буряад ороной 23 муниципальна байгууламжануудта бүхыдөө 6332 һурагшад хабаадуулагдаа. Ород хэлээр, тоо бодолгоор, англи хэлээр болон информатикаар дүн һайжараа гэжэ хэлэлтэй. Үшөө тэмдэглэхээр гэхэдэ, 3,85 –һаа 9,01 процент хүрэтэр дээшэлһэн баалнуудые абаһан һурагшад олошороо. Эгээл ехэ 81-100 балл бүхы хэшээлээр абаһаншье зон бии. 95 балл түгэсхэлэй шалгалтын ажалнуудта 142 хүн абаа, харин 2015 ондо – 124 хүн абаһан байха юм. 100 балл 20 хүн 2016 ондо абаа, нёдондо – 17 хүн абаа һэн.

- Баир Баторович! Нёдондо тантай хэһэн хөөрэлдөөндэ та һуралсалай шанарай сэгнэлтэ тухай мэдээсээ бэлэйт. Мүнөө энэ талаар хэр гээшэб?

- 2015-2016 оной һуралсалай жэлдэ һургуулинууд алишье хэмжээнэй (федеральна, можо хоорондын, можын) зэргэдэ табигдаһан һуралсалай шанар сэгнэлгын асуулта, шалгалта- мониторингдо хабаадаа. Бүхэроссиин шалгалтын ажалнууд (ВПР) гэһэн хэмжээн 2015 оной декабрь һарада хэгдэжэ, Буряад Уласай 276 һургуулинуудай 8955 һурагшад тоо бодолгоор, ород хэлээр 8915 хүн гээд хабаадуулагдаа. Харин байгша оной май һарада үнгэргэгдэһэн ВПР шалгалтануудта ород хэлээр 417 һургуулинуудһаа 12012, тоо бодолгоор – дүрбэдэхи ангиин – 12276, “окружающий мир” хэшээлээр энэл ангиин 12224 һурагшад хабаадаа. Бүхыдөө һурагшад бараг тушаагаа, бэрхэшээлнүүдшье дайралдаа. Тэдээн дээрэ ажал ябуулагдаха.

НИКО- һуралсалай шанар үндэһэтэнэй шалгалтын шугамаар 2015 оной октябрь һара соо 8-9 ангинуудта IT – мэдээсэлэй оньһото аргын һалбариин эрдэм мэдэсэ шэнжэлэгдээ һэн. 8-дахи ангида һурадаг 135 һурагшад, 9-дэхи ангиин 192 һурагшад шэнжэлэлгэдэ хабаадуулагдаа. Элирүүлэгдэһэн дүн согсолходо, шэнжэлэлгын ажалнуудые 80 процентнь дабажа гараа, харин 19 процентнь эрхим дүнгүүдые харуулаа. Ород гүрэнэй һургуулинуудтай жэшээлхэдэ, манай Буряад ороной һурагшад муу бэшэ байна.

2016 оной апрель-май һарануудта ород хэлэ, литературын болон тоо бодолгын багшанарай эрдэм мэдэсэ шалгагдаа. Улаан – Үдын, Хяагтын, Сэлэнгын, Ахын аймагуудай хамта дээрээ 99 һуралсалай эмхинүүдэй тоо бодолгын 189 багшанар, 177 ород хэлэнэй багшанар гээд хабаадуулагдаа.

Можо хоорондын болон можын хэмжээнэй шэнжэлэлгэнүүдтэ Буряад Уласай һургуулинууд эдэбхитэй хабаадалсаа.

Энэ 2016-2017 онуудай һуралсалай жэлдэ һуралсалай шанар сэгнэлгын ажал үргэлжэлүүлэгдэхэ. Буряад Улас дотор һайн шанартай, бэлэн хүрэмэ һуралсал олгуулха зорилготойгоор багшанарай эрдэм мэдэсэ шалгаха, мэргэжэл дээшэлүүлхэ программа шэнэлхэ ажал эршэдүүлхээр хараалагдаха.

- 2015 оной декабриин 4-дэ Ород гүрэнэй Юрэнхылэгшэ Владимир Путин Ород гүрэнэй Федеральна Суглаанда Хандалга соогоо ургажа ябаа үхибүүдэй хүмүүжэлгэдэ нэмэлтэ һуралсалай гол үүргэ тэмдэглээ бэлэй. Энэ шэглэлээр манай Буряад Улас дотор хэр ажал ябуулагданаб?

--Нэмэлтэ һуралсал хадаа юрэнхы һуралсалай шугамһаа улам хүгжэһэн эрдэм мэдэсэ үгэдэг, үхибүүдые хэдэн ондоо ажаһуудалай шэглэлээр хүгжөөлгэдэг. Гэхэ зуура, мэргэжэл шэлэлгэдэ бэлдэлгын туршалгануудай тон туһатай талмай боложо үгэдэг ха юм даа.

Ород гүрэнэй Засагай газарай захиралтаар 2014 оной сентябриин 4-дэ үхибүүдэй нэмэлтэ һуралсал хүгжөөлгын концепци баталагданхай. Энэ дансын гол зорилго хадаа, үхибүүдэй хүгжэлтэ, бэеэ ололго, арга боломжоёо бэелүүлхэ эрхэ олгуулха, үхибүүдые элдэб шэглэлээр һонирхуулха, гүрэнэй шэнэ оньһото арга боломжо хүгжөөхэ болоно.

Энэ концепци баталжа, бэелүүлэгдээ һаа, нэмэлтэ һуралсалай зиндаа өөдэнь үргэхэл һэн гэжэ бодонобди. Концепцидэ оруулагдаһан хэмжээнүүд Ород Гүрэнэй Юрэнхылэгшын Зарлигта баримталһан гүрэнэй бодолго үрэ дүнтэйгөөр бэелүүлгэдэ нүлөөлхэ юм.

Мүнөөдэрэй байдалаар Буряад Улас дотор үхибүүдэй нэмэлтэ һуралсалай 168 эмхи ажаллана. Тэдэнэй 112-нь эрдэм һуралсалай, 52- ынь соёлой, 4-иинь – тамирай шэглэлээр ябуулагдадаг.

Эдэ нэмэлтэ һуралсалай эмхинүүдтэ 5-тайһаа 18 наһан хүрэтэр бүхы үхибүүдэй 58,6 процент хабаадуулагдадаг юм. Буряад Уласай нэмэлтэ һуралсалай шэглэл үндэһэтэдэй заншал хараадаа абан, саашанхи хүгжэлтын түсэбүүдые урдаа табинхай. Бүхыдөө Буряад Улас дотор 4 мянгаад кружок, секцинүүд, 10 элдэб шэглэрээр ажалладаг нэгэдэлнүүд бии. Тэдэнэй тоодо тамирай болон уран һайханай секцинүүд тоологдоно. Тон олоор үхибүүдэй ябадаг шэглэл гэхэдэ, тамирай – һурагшадай 49 хубинь, уран һайханай- эстетическэ шэглэлээр – 32 процент бүридхэгдэнхэй. Мүнөө Буряад ороной нэмэлтэ һуралсалай эмхинүүдтэ 2164 мэргэжэлтэд ажаллана,тэдэнэй 36 процентнь ондоо ажал хажуудань хэдэг. Багшанарай 19 процентнь дээдэ шатын, 32,8 процентнь нэгэдэхи шатын багшанар гээшэ.

Нэмэжэ хэлэхэдэ, манай Буряад орон Ород гүрэнэй һурагшадай хүдэлөөндэ ниилүүлэгдээ. РДШ- Российское движение школьников гэһэн ниитын хүүгэдэй болон эдиршүүлэй эмхиин Буряад Уласай таһаг байгуулагдаа. РДШ эмхи руу 8 наһанһаа дээшэ үхибүүд һайн дураар орохо аргатай. Энэ хүдэлөөнэй эмхинүүд Буряад Уласай 10 һургуулинуудта эмхидхэгдэхэ.

- Тамирай хүмүүжүүлгэ эрдэм һуралсалһаа дутуугүй ябуулагдаха ёһотой. Илангаяа ГТО тушаалгада анхарал табигдаха гээшэ гү?

- Тиимэ даа,тамирай хэшээлнүүдтэ болон ГТО –гой журамда тусхай анхарал табигдаха. Шэнэ юумэн гэхэдэ, ГТО тушаалга тамирай хэшээлнүүдэй сэгнэлтэдэ таарама. Юуб гэхэдэ, ГТО-гой бүхы нормонуудые тушаалгын дүн тамирай хэшээлэй бүхы эрдэм мэдэсэтэй адли. ГТО-гой алтан, мүнгэн, хүрэл тэмдэгүүд һургуулиин хэшээлэй “эрхим” гэһэн сэгнэлтэдэ адли юм. Гэхэ зуура ГТО тушаажа шадаагүй һаа, тамирай хэшээлээр муу сэгнэлтэ болоод үгэхэгүй.

- Мэргэжэлтэ һуралсал манай Буряад орондо хэр ябуулагдана гээшэб?

- Һуралсалай шэнэ жэлдэ мэргэжэлтэ олон шэглэлэй түбүүдые байгуулха ажал үргэлжэлүүлэгдэхэ. 8 түб байгуулагданхай, энэ жэлдэ үшөө хоёрые бии болгохобди. Саашань һайн дүршэл дэлгэрүүлгэ эмхидхэжэ, үйлэдбэринүүдтэй нэгэдэмэл һуралсалай дүршэл хүгжөөхэбди. WorldSkills гэһэн залуу мэргэжэлтэдэй уласхоорондын уласхоорондын хүдэлөөндэ оролсообди. Март һара соо Ород Гүрэнэй Чемпионадай Сибириин Федеральна тойрог дотороо илажа, 3 алтан, 1 мүнгэн, 1 хүрэл медальнуудые абажа, гурбадахи һуурида гараабди. Харин май һарада Ород Гүрэнэй Үндэһэтэнэй Чемпионадта 1 алтан, 1 мүнгэн медальнуудые абажа, Ород гүрэнэй Ворлдскиллс гэһэн үргэдхэмэл бүридэлдэ оруулагдаа. Тэдэнэр байгша оной ноябрь-декабрь соо Швецидэ үнгэрхэ EuroSkills гэһэн чемпионадта хабаадаха юм. Саашадаа 2017 ондо Араб Эмирадуудта үнгэрхэ ехэ мүрысөөндэ хабаадаха аргатай. Энэ хүдэлөөн хадаа Уласхоорондын мэргэжэлэй журамда мүнөө үеын шэнэ оньһото хэрэгсэлнүүдээр хүдэлжэ шадаха манай залуушуулые элирүүлнэ, шэнэ арга олгуулна бшуу.

Буряад Уласай дунда мэргэжэлтэ һуралсалай бүридхэлдэ 31 эмхи тоологдодог. Тэдэнэй 20 – Эрдэм һуралсалай яаманай, 2 – Элүүрые хамгаалгын яаманай, соёлой – 2, гүрэнэй бэшэ – 2, дээдэ һуралсалай бүридхэлдэ ородог – 5 эмхи бии.

- Баир Баторович! Буряад хэлэнэй асуудалаар Тантай һүүлдэ хөөрэлдөө эмхидхэхэ хүсэлтэй байһанаа мэдүүлһүү. Харин мүнөө тобшохоноор буряад хэлэ һургуулинуудта үзэлгэ тухай.

- Буряад хэлэ шудалалгын байдал зохёохо, арга боломжо олгуулха гэһэн асуудал Яаманай һуралсалай бодолгын гол шэглэлнүүдэй тоодо оронхой. 2015 ондо бүхы һурагшадай тэн хахадынь буряад хэлэ шудалжа байгаа, энэ тоо баримта 2014 онтой жэшэбэл, 3 процентээр дээшэлээ. Баргажанай, Хурамхаанай, Мухар-Шэбэрэй аймагуудта буряад хэлэ үзэдэг һурагшадай тоо олошороо. Харин Захааминай, Ахын аймагуудта бүхы һурагшад булта буряад хэлэ шудалдаг болоо гэжэ онсололтой.

- Һургуулинуудта баһал зөөри хэрэгтэй, үхибүүдээ шэрэхэ тусхай автобусуудааршье хангагдаха ёһотой ха юм даа...

- Зүб даа. 2015 ондо 19 автобус худалдажа абтагдаа, тэдэнэй 9 –нь инклюзивна һуралсалай эмхинүүдтэ. Бүхыдөө 2018 он хүрэтэр Буряад Улас дотор 109 автобус хэрэгтэй болоод байна. 2016 ондо һургуулиин автопарк хангалгын хэрэгтэ Ород Гүрэнэй мүнгэн зөөриһөө 3 миллиард түхэриг һомологдоо, можонууд руу 1860 шэнэ автобус тараагдаха ёһотой. 2017 оной февраль һара хүрэтэр автобусууд хүрэжэ ерэхэ ёһотой. Энэ шугамаар манай Буряад орон 10 автобустой болохо. Тиигэжэ хуушан унаанууд һэлгэгдэхэ.

- Мүнөө һургуулинууд хэдэн халаанда хүдэлнэ. Харин хэзээ нэгэ халаанда ажаллаха гурим бэелүүлэгдэжэ эхилхэ гээшэб?

- Энэ программа бэелүүлхын тула ганса шэнэ һургуулинуудые бариха бэшэ, мүн хэдэн олон хэмжээ ябуулганууд хараалагдана. 1990-2000 онуудаар ондоо тээшэнь дамжуулһан һургуулинуудай байшангуудые һөөргэнь бусааха, байһан һургуулинуудые үргэдхэлгын ажал хэгдэхэ ёһотой.

Һургуулиин тамирай танхимуудай барилга үргэлжэлүүлэгдэхэ. Ород гүрэндэ “электронно” һургуулинууд байгуулагдахаар хүлеэгдэнэ.

Түгэсхэлдөө бүхы багшанарые, һурагшадые, түрэлхидые Һуралсалай шэнэ жэлээр амаршалнаб! Һуралсалай амжалта бүхы бүридэл һалбаринуудай нэгэдэһэн, суг хамта эбтэй, үрэ дүнтэй ажалһаа дулдыдаха. Урдаа табиһан түсэбүүдээ бэелүүлжэ, найдал, эрмэлзэл дүүрэн шэнэ жэлдээ ябыт даа!