1839
Дүшөөд жэлэй саана Хурамхаанай аймагай Аргата нютагай Надмит-Цырен Бадмаевич ба Самажаб Тарбаевна хоёрой гэр бүлын ехэ басаган Сэсэгма дунда һургуулияа дүүргээд, Ленинград хото ошохо гэжэ шиидэбэ. Нэгэ жэл нютагтаа ажаллажа, харгынгаа мүнгэ олоод, тэрэ бодол тухайгаа аба эжыдээ дуулгаа. Залуу хүн балай, балай хүн «сэсэн», айха, гайхаха гээшые мэдэхэгүй, холын хото ошобол даа. Дороо олон дүүнэртэй, аба эжыдээ туһатай байхын түлөө ажаллажа байжа һургуулияа үзээд, медсестрагай мэргэжэлтэй болоо. Нэгэ заа ажаллаад, һайн эрдэмтэй болоод, нютагаа бусаха түсэбтэй байтараа, Ленинградай хүндэ хадамда гаража, гэр бүлэтэй, үри хүүгэдтэй, тэндээ байратай боложо үлэнхэй.
Гэр бүлэтэй болохоһоо урид жэл бүри нютагаа аба, эжыдээ ошохо. Тэрэ сагта нютагаа хүрэхэ харгын мүнгэтэй байбал болоо, һөөргөө ерэхэ мүнгыень аба, эжынь үгэхэ шадалтай байгаа, үшөө хүршэ айлнуудынь, түрэлхидынь харгын талаан болгожо, мүнгэн байна гэжэ үгэхэ. Һүүлээрнь үхибүүдээрээ ошожо, эжы, абатаяа Тураахин гэжэ зуһаландаа бүхы зунаа үнгэргэхэ. Үхибүүдынь нэгэ заа томо болоходоо өөһэдөө ошожо, баһал жэл бүри зундаа аршаан шэнги Аргата мүрэн соо шунгажа, сэсэрлиг ногоон талада наадажа, сагаан эдеэн дээрэ таргалаад, тэбеэрээд бусаха. Хүгшэн эжы аба хоёрынь ехэ зөөлэнөөр, мээхэйгээр хандабашье, тэдэнэрээ ажалда һайнаар hургаа. Тэрэ сагта хамта наадажа үелһэн хүбүүд, басагадаараа мүнөөшье нүхэсэдэг, ходо ажабайдалаарнь һонирхожо хөөрэлдэдэг юм. Буряад орон соо болоһон үйлэ хэрэгтэ анхаралаа табин байдаг. Буряад хэлэ ойлгодог, нэгэ заа хөөрэлдөөдшье үзэхэ. Гэр бүлөөрөө булта дасанда ошожо мүргэдэг.
Сэсэгмаагай аба эжы хоёрынь найман үринэрөө, ашанар зээнэрээ бултыень үргэжэ, дэмжэжэ, хүл дээрэнь гаргаа. Булта иимэ жаргалтай, амгалан ажабайдалтай байтарнь, саг түргэн ошожо, аба, эжынь наһатай боложо, үбшэндэ дайрагдажа, эжынь 72 наһатайдаа, зургаан жэл болоод, абань 76 наһатайдаа бурханай орондо мордоо…
Наһатайшье болоо, бурханай заяаһан үйлын хуби тиимэ гэжэ ухаагаараа ойлгобошье, эжы аба хоёройнгоо ашыень харюулжа шадахагүйдөө шаналдаг. Амиды мэндэ һуухадань ойлгоогүйб, сэгнээгүйб гэжэ бэеэ зэмэлдэг. Олон түмэн юумэн тухай бодолдо абтажа, сэдьхэлэйнгээ оёорһоо гараһан мүрнүүдые бэшэдэг болоо һэн.
Сэсэгма хүндэмүүшэ, ямбаша эжы абынгаа ёһо заншал сахихаяа оролдодог. 2010 оной январь соо Санкт-Петербургда Михаил Елбонов ерэхэнь гэжэ дуулаад, танилшье бэшэ һаа, баярлан гэртээ уриһан юм. Ехэ үнинэй танил байһан шэнгеэр, ехэ зохидоор үгэеэ ойлголсожо, зугаалжа, энеэлдэжэ, нютагай зон сугларжа һуугаа бэлэй! Бэшэһэн шүлэгүүдыень шагнаад, Михаил Гомбоевич: «Удхатай, ухаатай шүлэгүүд байна», - гээд абаба. Буряадай элитэ поэт Гунга Гомбоевич Чимитовтэ хандажа заһабари хүүлээд, «Дүхэриг» һонин соо хэблүүлээд, дахин ерэхэдээ абаад ерээ бэлэй. Тиихэдээ: «Ном болохоор аад, шүлэгүүдшни үсөөн байна, оролдожо үшөө бэшэ, хэблэхэ болоо һаашни туһалхабди», - гэжэ найдал оруулаа һэн. Байд гээд ном тухай һануулан байха. Тиихэдэ бэлэглээд ябаһан дуунуудайнь дискыень шагнажа, һамааржа, уйдхар гашуудалда дарагдахань хомор болоо. Михаил Гомбоевич 65 наһанайнгаа найрта уриһан юм. Ойн баяртань ородоор «Соловей Бурятии» гэһэн шүлэг бэшээд, амаршалхаяа Улаан-Үдэ хото зорижо ерэһэн байна.
Михаил Елбонов нэрэтэй солотой болоһоор үнинэй, арад зоной анхарал, дуран соо хүльбэрһэн, ямарханшье хүндэ ямбада хүртөөл юм бэзэ. Анханай тиимэ һайн һайхан түрэлтэй, сэдьхэлтэй хүн хадаа энэ ехэ нэрэ солодоо дарагдаагүй, үнэхөөрөө, арадай хүн лэ ябана. Хэды олон хүүгэдэй, зоной харгы замда харюу хүлеэнгүй, туһалжа ябаһаниинь хэды ехэ буян гээшэб! Наһанайнь нүхэр Галина Дамбаевна БГУ-гай буряад хэлэнэй багша, Сэсэгмаагай бэшэһые шалгажа, заһабари хэжэ үгөө. Аза талаантай, иимэ зоной дэмжэлгээр ном хэблэхэ гэжэ шиидэбэ.
Гунга Гомбоевич гээшэ Буряад ороной суута поэт, үшөө ямар һай-хан бодол сэдьхэлтэй хүн гээшэб! Цэпэл Доржиевнатаяа хоюулаа ехэ үндэр наһатай болоошье һаа, ухаан бодолынь һаруул, хурса зандаа. Цэпэл Доржиевнагай уншахыень шагнаад, заһабари хэхэ. Сэсэгма наһатай зондо үлүү ажал даалгажа байһанаа һайн ойлгоно. Гэбэшье Гунга Гомбоевичтон зүрхэ алдангүй, хүндэ гэжэ һанангүй, анхаралаа табижа, хэрэгынь бүтээлсээ. Өөрынгөө наһанай мэргэжэлэй эрдэмэй үндэрһөө дээрэ-һээ доошоо харангүй, бэшэһэн мүр-нүүдтэнь ехэ гамтайгаар хандажа, хайра гамгүйгөөр заһабари хээгүй. Заримдаа авторай өөрыншье оножо ажаглахагүйгөөр, ехэ оньһотойгоор заһабари хэһэн байна. Улаан-Үдэ ерэхэдэнь, гэртээ урижа, һайханаар хүндэлөө! Ямар буянтай хадаа иимэ хүндэдэ хүртөө гээшэбиб гэжэ Сэсэгма ехэ гайхадаг.
Ном хэблэлгын бэлэн бэшыень ойлгонгүй, нэгэ эхилһэн хэрэгээ дууһан хэдэг хүн. Хүндэ юумэнһээ сухаридаггүй, һайн зонһоо туһа абаһандаа, эжы абынгаа мүнхэ дурасхаалда зорюулха хэрэгээ бүтээбэ.
Презентаци хээ һаа, һайн байгаа гэһэн нүхэдэй һанал оруулхада, энээниие бэелүүлһэндээ мүнөө ехэ баяртай. Нүхэдэйнгөө һайгаар презентацияа эмхидхээ. Алтаншье гуурһаар бэшээ һаань, хэн таниха мэдэхэб даа олон зониие, поэдүүдые, телевидени, радио, газетэ урижа танилсуулаа, Буряад орон соо иимэ хүн бии гэжэ мэдүүлээ. Нютагаархидынь, урагуудынь, хани нүхэдынь ехэ халуунаар, ганса аман үгөөр бэшэ, хүн бүхэн мүнгэ-алта, бэлэг-сэлэг баринхай, шүлэгүүдээр амаршалаа! Үетэн нүхэдынь иигэжэ өөрынгөө зохёоһон шүлэгүүдээр угтаа: Очирма Дондупова (Шотхоева)
Хүндэтэ манай Сэсэгмаада!
Хурамхаан нютагайнгаа уулзалгада
Холын город Санкт-Петербургһаа
Хани нүхэдөөрөө уулзахаа
Хүрэжэ ерэбэл даа Сэсэгма.
Түрүүшынгээ ном хэблүүлжэ,
Түрэлхидөө ехэ баярлуулбаш.
Номтойшни танилсажа,
Нүхэдшни, үетэншни омогорхонобди.
Заатагүй ном гаргахам гэжэ,
Зорёо бэшэш - мэдэнэб!
Сэсэн ухаатай мүрнүүд,
Сэдьхэлэйш һайхан бодолнууд
Саанаһааш түлхинэ - ойлгоноб!
Бэрхэш даа, манай Сэсэгма!
Буряад хэлэеэ мартангүй,
Буряадаар ном хэблүүлжэ,
Аргата нютагаа үргэжэ,
Аба, эжынгээ нэрые нэрлүүлжэ,
Аза талаантай, амжалтатай ябанаш даа!
Аха захатанһаа дэмжэлгэтэй
Үреэл, заабарииень тогтоожо,
Үшөө олон номуудые толилжо,
Үргэн орондоо мэдээжэ болоорой!
Аймаг, нютагайхидаа амаршалбаш,
Анда нүхэдөөрөө золголдобош!
Сагаан һараар амаршалнабди,
Сарюун һайханиие хүсэнэбди!
Золтой, жаргалтай ябыш даа,
Зориһоноо бүтээжэ, урма баяртай,
Зондоо хүндэтэй, согтой залитай,
Дорюун хүнгэн зандаа
Дабшахаш урагшаа болтогой!
Олон юумэ шашаад яахамнайб,
Омогорхожол ябанабди олон нүхэдшни.
Хүлисөөрэй намайгаа,
Хүртөөгөөрэй номдоо.
Уулзатараа баяртай!
Даши-Нима Очиров:
Табяад оной эхиндэ
Түрэжэ хүн болоо бэлэйш,
Тарбайн Һамажабай эбэр дээр
Таршалжа ехэ болоо бэлэйш.
Монтёр Надмидай хүзүүн дээр
Мордожо һуугаад ябаа бэлэйш.
Мяха, тоһон соо хүльбэржэ,
Монсогор болотороо таргалаа бэлэйш.
Дунда Аргатын сэсэрлиг соо
Дуран соогоо ябаа бэлэйш.
Домботой архияа барижа,
Дүүнэр аханараа угтаа бэлэйш.
Хадын боориин харгыгаар
Халтар морёор ябаа бэлэйш.
Хойноһоо дахаһан хүбүүдые
Хараан шэрээн ябаа бэлэйш.
Хорин наһа хүсэжэ,
Хото Ленинград хүрөө бэлэйш.
Храмцов хүбүүнтэй уулзажа,
Хоёр үхибүүдые түрөө бэлэйш.
Үтэлхэ наһанайнгаа ерэхэдэ,
Ууган нютагаа бусаа бэлэйш.
Уран зохёолшо боложо,
Үетэн нүхэдөө баярлуулаа бэлэйш!
Сэсэгма Аргата нютагаархидаа, илангаяа аба, эжынгээ үетэниие нэгэтэшье хүндэлһэйб гэжэ үнинэй ухаандаа хүсэлдэг байгаа. Түрэ-наада хэхэ, элдэбын һайндэрнүүдые нютаг соогоо тэмдэглэхэ ушар болоогүй… Ном хэблээд ерэхэдээ, тэрэ хүсэлөө дүүргэхэ ушарынь одоошье дайралдаба.
Энэ хэрэгээ Аргата нютагтаа бү-тээхэ, эмхидхэхэ тухайгаа Сэмжэдма Дулма-Цыреновнада хандахадань, өөрынгөө хэрэг бүтээхэһээ үлүү һанажа, ехэ баярлан зүбшөөгөө. Һунгуулиин үеэр хэды сүлөөгүй байбашье, саг оложо, хүсэ тамираа хайр-лангүй, хамаг хэрэгтэнь туһалаа. Аба, эжынэйнь түүхэ, үетэнэйнь дүрэнүүдые суглуулжа, слайд-шоу тайзан дээрэһээ харуулжа, зониие һонирхуулан баярлуулаа.
Хурамхаанай аймагай гулваа Даба-Жалсан Шагжиевич Чирипов, Сергей Хубисхалович Ринчино - Аргатын бэрхэ хүбүүд амаршалхаяа ерээ!
Нютагаархидынь, түрэлхидынь, үетэниинь халуунаар угтажа, Сэсэгмаада мартагдашагүй ехэ баяр болоо! Дахин һөөргөө үлгы соогоо ороһон мэтэ бөөмэйлүүлһэн шэнгеэр һанагдаа…
Аба, эжыгээ дурдуулһандаа, үсөөхэншье һаа, үетэнэйнь мэндэ һууһанда, нюур нюураараа харалсажа, мэндэшэлсэхэ азатай байһандаа ехэ баяртай! Наһатай болоошье һаа, һайхан зандаа, барилаа алдаагүй, мүнгэ-алтаяа баринхайнууд! Тэдэнэйнгээ гарһаа абаһан бэлэг юунһээшье сэнтэй. Мүнгөөрнь нэрлэжэ, гэр бүлэдөө бэлэгүүдые абаад, хараха бүреэ баярлажа һуудаг. Дача дээрэнь Цыреновская аллея гэжэ бии. Владимир Дармаевичай, Будажаб Цыреновичэй гэр бүлэһөө үгтэһэн бэлэг - арканууд. Хүршэ айлнуудтаа: «Триумфальные арки в честь издания книги, подарок от благодарного читателя за единственное стихотворение», - гэжэ ойлгуулдаг. Жабалайн сөөрмэг гэжэ бии (ородоор пруд гэжэ нэрэтэй) гулваагай бэлэг-газонокосилка. Хэдышье холо байгаа һаа, нютагтайгаа холбоо таһалаагүй, ходол ухаандань байдаг. Эдэ бэлэгүүд тиимэ удхатай. Үдхэн шэмэтэй ногоо мүнөө косилкаараа хайра гамгүй сабшаад хаяхадаа, шамай нэгэ Аргатын үхэр садатарнь бэлшүүлээд табидаг һайб гэжэ шаналдаг…
Нютаг гээшэмнай ганса байгаали, хада уула, тала дайда бэшэ, харин арад зон байна ха юм даа. Тиимэ амгалан сагта эжы, абымни үетэн - нарин нягта һайхан зон, минии үлгы тоонто гэжэ Сэсэгма сахидаг. Һайхан бодолтой, сэдьхэлтэй, баян түүхэтэй, ёһо заншалтай арад зоной дундаһаа гарааб гэжэ омогорходог.
Эжы, абынгаа нэрыень мартуулан-гүй, нютаг соогоо дурдуулан байхын түлөө бага зэргэ ашыень харюулжа шадана аа гүб, Диваажанай орондо, магад, дуулдадаг юм аа гү гэжэ найдадаг. Гэбэшье, мэндэ һуухадань бэшэдэг һаа, гэжэ ехэл шаналдаг!
Холошье һаа, та бүгэдэнэйнгөө буян хэшэгтэ, сэдьхэлэйтнай һайханда, зүрхэнэйтнай охиндо хүртэлсэнэм, дулаасанам, сэдьхэлээ сэбэрлэнэм гэжэ мэдүүлнэ.
«Холын харгыда ябахадаа,
Нютагаа сэгнэжэ һурадагби,
Холын харгыда ябахадаа,
Арадайнгаа нэрые сэгнэдэгби…» -
гэһэн Цырендулма Дондогойн үгэ-нүүдые Сэсэгма тон зүбшөөдэг.
Ном хэблэлгын түрүүшын алхамһаа энэ хэрэгээ дүүргэтэрнь дэмжэһэн Гунга Гомбоевич ба Цэпэл Доржиевна Чимитовтэндэ, Михаил Гомбоевич, Галина Дамбаевна Елбоновтондо халуун баяраа мэдүүлнэ. Дарима Жамсарановна Лубсановада, Галина Хандуевна Дашеевада, Сергей Гармаевич, Светлана Алексеевна Ошоровтондо, Сэмжэдма Дулма-Цыреновна Цыремпиловада ба түрэлхидтөө баһа ехэ баяртай!
Та бүгэдэнөө, нютагархидаа, бултаниие Сагаан һараар халуунаар амаршалжа, ажабайдалай эгээ һайниие, бурханай бэлигтэй ябахыетнай үнэн зүрхэнһөө Сэсэгма хүсэнэ!
Хэн мэдэхэб?
Үтэлхэ наһанай дүтэлхэдэ,
Үдэр бүхэм харамтай-
Үлэһэн наһанайнгаа үдэрнүүдые
Удхатайгаар үнгэргэжэ шадаһайб!
Элүүр энхэ ябаһаар,
Ажалаа хэһэн зандаа,
Бурханай орондо үдэрөөр хүрэхэ
Буян намда бии юм аа гү?..
Сэсэгма ХРАМЦОВА.
Санкт-Петербург, 2012 оной апрель-2013 оной январиин 20.
