​"Буряад арадайм сэдьхэл заяан - бусадһаа ондоо юртэмсэ

“Байгал» сэтгүүлэй 2016 оной 3-дахи дугаарта Буддын шажанай заншалта Сангхын 24-дүгээр хамба лама Дамба Аюшеевтэй хөөрэлдөөн толилогдоо һэн.

Хамба ламын хэжэ байһан асари ехэ ажалдань үшөө нэгэ шухала хэрэг нэмэгдэбэ. Буряад нютагай радио, FM радио сентябриин 1-һээ Буряад Уласай олониитые баясуулан хүдэлжэ эхилбэ. Үни заяанай хүлеэгдэһэн үдэр һүнигүй буряадаар дуугардаг радиогоо буряад арад зон баяртай угтан абаба. Буряад хэлээ аршалан хамгаалгада абарга томо хэрэг бүтэбэ.

Буддын шажанай заншалта Сангхын 24-дүгээр хамба лама Дамба Аюшеев хори гаран жэлдэ энэ хэргэм абажа ябана. Мүнөөдэрэй байдалаар хамба лама Дамба Аюшеев буряад арадай ухаан сэдьхэлэй удамаршан болонхой. Буряад арад зоной олонхинь үндэһэтэнэй амин шухала асуудалнуудаар «Хамбамнай энээн тухай юу хэлэнэб? Ямар һанамжатайб?» гээд асуулта табидаг. Эдэ хорин жэл соо Аюшеев хамба хэмжэшэгүй ехэ ажал хэжэ байна. Тэрэнэй сэдьхэл һанаанай бодомжонуудаар бүтээгдэһэн хэрэгүүд тухай хөөрэлдөө дурадханабди.

- Совет засагай үедэ танай Шаргалжан нютагаархинай «Ганжуур» номуудые нюусаар хадагалжа байһан тухай хөөрэжэ үгыт.

- Шухаг хоморой номууд Шаргалжанай дуганда мүнөөшье байһан зандаа. Сагай хатууда бурханай номууд шатаагдаһан, хаягдаһан гэжэ мэдэнэт. Тэрэ үедэ «Ганжуур» номуудые хадагалжа байһаниинь гайхалтай. Хүсөөр абаашаха, мүнгэ алтааршье худалдажа абаха дурадхалнуудые Шаргалжан нютагаархин арсаһан: «Эдэ номууд манай нангин шүтөөн гээшэ. Шүтөөнөө худалдадаггүй юм» гэжэ хэлэһэн.

- Та хорин жэлдэ хамба лама байхадаа, дасан субаргануудые һэргээн бодхоохо ажал урагшатай ябуулнат. Урдань байһан дасангууд бултадаа һэргээгдээ гээшэ гү?

- 1937 оной хамалган хашалганай сагһаа урда Буряад ороной дэбисхэр дээрэ 47 бага, ехэ дасанууд байһан. Мүнөө сагта тэдэнээ һэргээн бодхоохо туйлай ехэ ажал ябуулагдажа, 42 дасан ба 13 дуган үндыгөөд байна. Һаяхан арамнайлагдаһанууд тухай хэлэбэл, Сээжэ-Бургалтайн, Дэрэстэйн дасанууд шэнээр бодхоогдоо, Ара-Хэрээтын, Загастайн дасангууд бусаа, Янжима бурханай ордон баригдаа, Яхадай ниислэл хотодо дасан арамнайлагдаа, Шаргалжан нютагта Намсарай бурхан сахюусанай ордон арамнайлагдаа һэн. Мүнөө дугануудаа бодхоогоод байхадаа, бидэ арад зондоо хэрэгтэй ажал ябуулха ёһотойбди гэжэ шэрээтэ ламанартаа би ходо хэлэжэ байдагби.

- Бандида хамба ламанарай тушаал тогтоогдоһоор 250 жэлэй ойн баяр 2014 ондо үнгэрөө һэн. Олон хэмжээ ябуулганууд энэ баярта баһал зорюулагдаа. Ямар номууд хэблэгдэн гараа гээшэб, тодорхойлон хэлэжэ үгыт.

- Хамта дээрээ табан ном хэблэгдээ. «Заншалта буддын шажан - Ородто» гэһэн ном соо буряадуудай ажаһуудаг газар дэбисхэр дээрэ байһан дасан бүхэнэй түүхэ суглуулаабди. «Хамба ламанарай үндэр шэрээтэ зиндаагай 250 жэл» гэжэ номдо 21 хамба ламын намтар багтаа, «Буддын шажанай нангин шүтөөнүүд» ном соо шүтөөн мүргэлэй газарнууд гэрэл зурагуудтайгаар һайханаар хэблэгдээ, «Зүүн Сибириин тахилтай нангин газарнууд» гэжэ ном сооһоо хаана шүтөөнэй газар байнаб, ямар туһатайб, буян яажа хуряажа болоноб гэжэ һүзэгтэн мэдэхэ болоно. 21 хамба лама буряад арадтаа сахюусад болоод байна, мүндэлһэн нютагуудтань субарга бодхоогообди. Хамба бүхэнэй намтар илгаатай, бэе бэеһээ ондоо. 21 хамбын хэн хэниинь өөрын номтой, өөрын санаатай, сэдьхэлтэй, буянтай. Өөрынгөө хэрэгтэй ламынгаа субарга оложо, амидаралдаа тааруулаад, зальбаран мүргэхэдэ, туһатай байха.

Жэшээлбэл, Табадугаар хамба лама Данзангабаа Ешижамсуев 30 жэл хамба лама байгаа, тиимэһээ залуу мэргэжэлтэн энэ субаргада ерэжэ мүргэбэл, олон жэлдэ нэгэ газар амжалтатай ажалаа хэхэ байна.

Шулуутайн дасанай шэрээтэ Чойнзон Иролтуев эмшээр тодороод, хүнүүдые аргалдаг, хүндэ үбэшэнһөө эдэгээдэг байгаа. Энээн тухай Сагаан хаанда дуулдаа, 1894 ондо Санкт-Петербург залагдаад, Эзэн хаанай абга нарин (рак) үбшөөр үбдөөд байхадань, уушхандань зас мэсэл (операци) хэжэ, шонын уушха оёжорхиһон юм. Хаанай абга ехэ түрэлтэ эдэгэжэ, гайхалтай ушар болоһон. Манай хамба лама Чойнзон Иролтуев Романов - танай бүлын дүтын хүн болоһон юм. Энээн тухай Гомон дасанай Агваан-Нима лама 1989 ондо Энэдхэгһээ дуулгажа, “Чойнзон Иролтуеваа бү мартагты” гэжэ захиһан байна. Зас мэсэлдэ (операцида) орохо болоһон хүнүүд Чойнзон Иролтуевай субаргада зальбаржа мүргэбэл, эдэгэжэ һайн болохо гэжэ этигэхэ ёһотой.

Мүнхэ Цыбиков хамбые би һайн мэдэхэ байгааб. Түрэл нютагтань ошоод гайхааб. Тэндэ зэрлиг ан амитад олон. Энэ газар дайдые манай хамба эзэлээд байна. Уһыень уужа үндыһэн Заза гол Витим, Ленэдэ шудхана, Хойто-Мүльһэтэ далайда урасхалаа абаашана, энэ хүйтэн сэбдэг газар дайдада түрэһэн Мүнхэ Цыбиковэй субаргада ошожо мүргэһэн хүнэй ухаан хурсадаха, шэнэ бодол, шэнэ амидарал тэрэниие эзэлхэ, ехэ шадалтай болохо. Агын хамба ламанарнай Энгидэй, Онон, Амар мүрэнэй уһан урасхалааНомгон далайда абаашадаг газар дэбисхэр эзэлээд байна. Сэлэнгын хамбанар Байгал шадарай газар дэбисхэр дээрэ, Сэлэнгэ, Ангар, Енисей мүрэнүүдээр Хойто-Мүльһэтэ далайда шудхадаг уһан мүрэнүүдые эзэлээд байна. Иигэжэ манай хамбанар гурбан гол шухала урасхал эзэлээд һууна гэжэ һанадаг хүм.

Субарга бүхэнэй удха тухай “Мэндэлсэн нютагаа найлзуур модон мэтэ баригты” гэһэн ном уншаад, мэдэхэ болохо аргатайт.

- Хамба лама, Буряадаймнай бүхэ барилдаанай хүгжэлтын түүхэдэ онсо эршэтэйтээр хубитаяа оруулжа байнат. Буряад барилдаанай үүргэ тухай юун гэхэ байнат?

- Бүхэ барилдаан гээшэ бүхы арадуудай гол наадан болоно. Энэ хадаа арадай хүсэ шадал, сайхан бодолой гэршэ болодог гэхэдэ, алдуугүй. Этигэл хамбын, Сагаан Дара Эхын наадануудта багахан хүбүүдһээ эхилээд, хүдэр эрэшүүл хүрэтэр суглардаг заншалтай болонхой. Һара бүхэндэ залуушуулай дунда бидэ мүрысөө хэжэ байдагбди. Хүдөө нютагуудаар барилдаанай буряад гэрнүүд бодонхой, барилдаагаа саашань хүгжөөхэ сэдьхэлшье, шадалшье, хүсэлшье манай хүбүүдтэ бии гээшэ.

Мүнөө 12-13 жэлэй туршада бүхэ барилдаашаднай үндэр хэмжээнэй нэрэ түрэтэй боложол байна. Энэнь һайшаалтай. Хамба лама Этигэловэй заларһан үдэр монгол литын намарай эхин һарын 4-нэй үдэр юм. Үнгэрһэн намар 2003 ондо түрэһэн хүбүүдэй (Этигэл хамбын хоёрдохи үеын үхибүүд) дунда бүхэ барилдаан үнгэрөө. Саашадаа эдэ хүбүүд барилдаанай соло дуудуулхал байха гэжэ һанагдана.

Буряад зоной гол нааданууд мори урилдаха, бүхэ барилдаха, һур харбаха, шатар наадаха гээд нэрлэнэб. Эдэ наадаяа бултанай дунда дэлгэрүүлхэ, һонирхолтой болгохо ябуулгануудые хэхэ зорилготойбди.

- Танай үүсхэлээр буряадаар FM радио дуугардаг болоо гэжэ дуулаа бэлэйб.

- Тиимэ. Сэлэнгэ, Эрхүү, Баргажан, Хонгоодор буряад хүн бүхэн нютагайнгаа аялгаар мэдээсэл шагнаха, дуу соносохо, асуудал табиха аргатай болоо.

- Манай буряад үүлтэрэй малые гаргаша багатай, олзо ашаг ехэтэйдэ тоолодог гээшэбди. Мүнөө ямар аргаар малай тоо олошоруулха тухай бодолдо абтанабди. Та олондо һайшаагдама үүсхэл гаргажа, бултанай һонирхол татаад байнат. Буряад үүлтэрэй мал ажал һэргээхэ тухай һанамжануудаа хубаалдыт даа.

- Арадай сэсэн үгэ байха: “Мал хараха, ама тоһодохо”. Буряадууд хэр угһаа хони үсхэбэрилдэг байһан. 2012 онһоо эхилжэ, шэрүүн нооһотой үүлтэртэ хонидые хүдөө нютагуудаар тараажа эхилээбди. Мянга хахад хонидые Сэлэнгын аймагай Ташарта өөһэдынгөө хамhабариин ажахыда үсхэбэрилөөд, үшөө олон болгоод, Хурамхаанай аймагай Арзгун, Захааминай аймагай «Бүргэдэ», Яруунын аймагай Нарһатада буряад үүлтэрэй 100-100 эхэ хонидые үдхэхыень үгөө һэмди. Бүхыдөө 1800 гаран хонидые Агаhаа эхилээд, Усть-Орда хүрэтэр тараагаабди. Хонидоо олон болгоод, саашань хубаалдаха, дамжуулха ёһотой. Мал хараад, нютагтаа ажаһууха дуратай залуушуулда туһалнабди, ажалгүйдэhэн хүнүүдтэ ажал олгонобди. Залуу айлнууд нютагтаа түбхинөөд, ажал хэжэ байхадань, һайн хэрэг гээшэ.

- Эгээн ехэ удха шанартай хэрэг гэхэдэ, үхибүүдэй мүрысэдэг «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадам болоно. Иимэ үүсхэл танай толгойдо хэзээ, яагаад ороо һэн бэ?

- Түрэһэн тоонто Шаргалжан нютагаархимни ородууд соо ажаһуудаг. Хэдэн жэлэй саада тээ нютагайнгаа хүбүүд, басагадай ородоор дуугаралсахые соносоод, Шаргалжанайнгаа хүбүүд, басагадай жэшээ дээрэ харахада, иимэ байдал бүгэдэ Буряадтамнай болоод байна гэжэ ойлгооб. Эхэ хэлэеэ мартажа болохогүй, энээнэй түлөө юу хэхэ гээшэб, нютагай хэлэнэй бэе бэенһээ ондоошог байһанда эдэнэр зэмэтэй бэшэ, үхибүүд өөрынгөө нютагай аялгаар дуратайгаар хөөрэлдэхэ байгаа, түрэһэн эжынгээ хэлэ үхибүүднай мэдэхэ ёһотой, ямар аргаар һэргээхэ, хүгжөөхэ гээшэб гээд, лама санаартанай, бидэнэй суг хамта эхилһэн хэрэг гээшэ.

Дасан дуган нютаг бүхэндэ һэргээхэ хэрэгтэмнай нютагай зоной хүсэн ехэ байгаа. Тэрээн шэнгеэр өөр өөрын хэлэ, заншал һэргээхэ асуудалай гарахада, арад зондоо хандаха ушар зүбтэй. Буряад хэлэн гээшэмнай бултанаймнай хэлэн болоно, магад, үгүүлбэриин онсолигтой, тиибэшье нэгэл адли удхатай, үндэһэтэй хэлэмнай ха юм даа. Айл, хотон бүхэн энэ асуудал зүбөөр сэгнэжэ абаа һаа, юумэн урагшатай байха. Тиимэһээ манай Сангхын ламанар энэ ажалда хам ороод байна. Юуб гэхэдэ, алишье сагта, алишье гүрэн түрэдэ Шажан мүргэлэй түб ганса өөрын онсо үйлэ дүүргээ бэшэ, мүн эрдэм һуралсалай, соёлой, элүүрые хамгаалгын болон ниитын ажал ябуулга дүүргэлсэдэг байһан.

Мүрысөөнһөө мүрысөөндэ үхибүүдэй хэлэн хүгжэжэ байна, үхибүүд нютаг хэлээрээ гайхангүй дуугарна. Буряад хэлэмнай ямар баян гээшэб, ямар сэсэн гээшэб гэжэ хүбүүд, басагаднай мэдэдэг боложо байна. Будда бурханай шажанай үгэнүүдые мэдэхэ болоно. Дасануудай магтаалнуудые аянгатуулан уншана. Энэ бүгэдэ үхибүүдтэ өөhэдтэнь буян олоходонь, буян хуряахадань хэрэгтэй. Нютаг нютагай хэлэнэй толи бэлдэгдэжэ хэблэгдээ. Үгэнүүд олон боложо, толидо нэмэгдэнэ. Залуушуулдаа буряад арадай зан заншал, эхэ эсэгын хүмүүжэл гээшые дамжуулжа шадаа һаамнай, буряад арад мүхэхэгүй - иимэл зорилго урдаа табинабди.

- “Эхэ хэлэн – манай баялиг” мүрысөөн Буряадай телевидени харуулдаг болоо. Энээн тухай хөөрэжэ үгыт?

- Марина Урбаева - Буряадай телевидениин хүтэлбэрилэгшэ өөрөө Качугай буряад басаган, хандахадамнай туһалаа. Буряад хэлэеэ һэргээхэ, хүгжөөхэ, хадагалан үлээхэ хэрэгтэ һанаата болодог хүн юм. Телевидениин ажалшадта буряад арадай зүгһөө баярые хүргэмөөр гээшэ. Мүрысөөн-наадамые телевиденидэ нэбтэрүүлжэ харуулхадань, үхибүүдтэ ехэ урматай байна, сэхэ дамжуулгада юушье мэдэхэгүй байхань эшхэбтэр, тиимэ тула хүбүүд, басагад бүри оролдосотойгоор буряад хэлэеэ үзэнэ, хамбанарай намтар хадуужа абана, магтаал дуулана. Үхибүүдэй буряадаар телевизортэ хэлэжэ, дуулажа, асуудалнуудта харюусажа байхада, харагшад даган баясана, олон юумэ мэдэхэ болоно, жэшээ абана гэжэ һананаб.

- Танай һанамжаар литературна буряад хэлэн ямар байха ёһотойб?

- Мүнөө 80 жэлэй туршада хори буряадуудай хэлэн литературна хэлэн болоод байба. Сэлэнгын, Баргажанай, Усть-Ордагай буряадууд нютаг нютагтаа ажаһуужа байна. Тэдэнэр өөһэдынгөө байра байдалаар, зан заншалаар, эхэ хэлээрээ харилсаад ажаһууна. Заабол литературна хэлэ мэдэдэг боло гэжэ үхибүүдые хүсөөр баалахадаа, буруу юумэ хэнэбди. Баалалтаар хэн һураха юм бэ. Энэ 80 гаран жэл соо тэдэнэр буряад хэлэтэй боложо шадаагүй, ехэнхидээ ород хэлэтэй боложо байна. Эжын уурагтай бэедээ шэнгээһэн эхэ хэлэеэ мартангүй, нютагайнгаа аялгаар дуугаралсаад байхада, хэндэ һаалта хэнэб? Эжыгээ хүндэлһэн хүн эхынгээ хэлэ шудалха ёһотой. Харин Улаан-Үдэ ошоод амидарха, ажал хэхэ саг болбол, литературна хэлээр хөөрэлдэхэдэ, үзэхэдэ, бэшэхэдэ, хэншье хориногүй. Тон шухалань, буряад хэлэн дээрээ дуугарха хүсэлтэй болохо, бэе бэеынгээ хэлэнэй аялга нугалбари ойлгохо, хүндэлхэ гэжэ оролдобол, энэ зорилгодоо хүрэхэбди. Багахан гол горхонууд Ехэ Мүрэндэ уһаяа шудхана, Ехэ Мүрэн гүнзэгы болоно, үргэн болоно, уһа ехэтэй, хүсэтэй болоод, саашаа урдана, тэрээн мэтэ Буряад Уласаймнай алишье нютагай хэлэн адли тэгшэ зэдэлжэ, нютаг үгэнүүд нэмээгдэжэ, буряад түрэл хэлэмнай һэргэхэ, бүри баяжаха, бүри хүгжэхэ.

- Буряад түмэн зондоо юу хэлэхэ, юу захиха байнабта?

- Этигэл хамба ламын үдэр бүри һургаалаа айладхажа байhан буянтай сагта бидэ ажаhуужа байха талаантай байнабди гэжэ ойлгохо байгаабди. Айладхалыень Бимба лама үдэр бүри намда дамжуулдаг, айладхалыень би буряадаар, ородоор тайлбарилан таанадта дамжуулнаб. Анхаралтай уншажа, һургаалаарнь ябабалнай, ухаан бодолдомнай, ажабайдалдамнай, ажал хэрэгтэмнай туhатай, хэрэгтэй байха.

- Хүндэтэ хамба лама, асуудалнуудтамнай тодорхойгоор харюусаһанайтнай түлөө баяр хүргэнэб.