​Хүнэй түлөө сэдьхэлээрээ оролдодог

Ородой Холбооной арадай зүжэгшэн, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат, СССР-эй Соёлой яаманай “Эрхим ажалай түлөө” гэһэн хүндэлэлэй тэмдэгээр шагнагдаһан, Монгол Уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, Монгол Уласай дээдын шан болохо Чингисхаанай нэрэмжэтэ Алтан одоной кавалер Нина Гармаевна Токуренова байгша ондо ойн баяраа тэмдэглэнэ. Буряадаймнай бэлигтэй зүжэгшэн декабрь һарын 16-да “Мүнхэ Һарьдагайм мүнгэн шүрэнүүдни...” гэһэн наада-тоглолтоёо дэлгэхэнь.

Майдари Жапхандаевай хубиин дэбтэр

Харагшадтаа, суг хамта ажаллажа ябаһан нүхэдтөө Нина Токуренова ехэ хүндэтэй. Юрын зон, нютагаархидынь, суг ажаллаһан нүхэдынь өөр тухайнь ходол һайхан үгэнүүдые хэлэһэншье, хэлэдэгшье.

Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад театрай архив сооһоо Ородой Холбооной арадай артист Майдари Жапхандаевай өөрөө бэшэһэн һургуулиин дэбтэр олдоо. Тэрээн соо Майдари Хайдапович суг хамта ажаллажа байһан Нина Токуреновагай зохёохы зам тухай дамжуулга бэлдээд, Буряад радиогой долгиндо гаргаһан байна. Энэ дэбтэрэй гадар дээрэнь“Запись Пт. 15 часов 27 ноября 1987 года” гэжэ бэшээтэй. Тэрэ радиодамжуулгын сценари олониитын һонорто табинабди. Майдари Жапхандаевай бэшэһэн мэдүүлэлнүүд хубилалтагүйгөөр тэрэ шэгтэнь буулгагдаба. Найруулгада хэрэглэгдэһэн зүжэгүүдэй хэһэгүүдэй үгэнүүд хуряагдаа. Шэнжэлэн үзэхэдэ, Майдари Хайдапович энэ дамжуулгын сценари өөрөө бэшэжэ, бэлдэжэ, найруулан уншаһан. Тэрэ дамжуулгын буулгабари доро үгтэнэ.

Пиглайн дүрэнь дабтагдашагүй...

«Уран зохёолой дамжуулга эхилхэмнай. Мүнөө манай радиогой микрофон Гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Ажалай Улаан тугай орденто академическэ буряад драмын театрай зал соо табяатай. Театрай сценэ дээрэ Буряадай мэдээжэ драматург Цырен Шагжинай “Будамшуу” гэжэ зүжэг табигдажа байна.

Энэ зүжэгыемнай найруулан табигша режиссёрынь Туяна Бадагаева, уран зураашань Евгения Будажапова, хүгжэм бэшэһэн композиторынь Юрий Ирдынеев гэгшэд байха. Антрактын боложо байхада, театр харагшадтай хөөрэлдэһэн байнаб.

Республикын арадай артистка Нина Токуренова тухай, тэрээнэй зохёохы ажал ябуулга тухай өөрынгөө һанамжа хэлыт гэжэ Любовь Михайловна Балдуевада хандаһамнай, иигэжэ хэлээ һэн:

- Би “Хэжэнгын гол” газетэдэ харюусалгата секретаряар хүдэлдэгби. Нина Токуреновае республика дотор зон һайн мэдэдэг гээшэ. Би энэ артисткые үнинэй мэдэдэгби. Үшөө бүри 70-аад онуудаар Цырен Шагжинай “Тангариг” гэжэ зүжэг соо нэгэ залуу басаганай роль наадажа байхыень би хараа һэмби. Тиихэдэ тэрэ намда һайшаагдаа, тэрээнһээ хойшо наадаһан олон-олон зүжэгүүдые хараһанби. Нина Гармаевна Токуренова өөрынгөө рольнуудые ехэ гүнзэгыгөөр, өөрын маягтайгаар наададаг гэжэ би һананаб. Тэрэнэй наадаһан Зэлмэ Д. Эрдынеевэй “Бальжин хатан” соо, Пиглай Ц. Шагжинай “Будамшуу” соо, үшөө Т. Минкулинай “Үлгын дуун” соо нэгэ эхэнэрэй роль минии һанаанда таарадаг. Эдээн сооһоо Пиглайн роль ехэ шадабаритайгаар, гүнзэгыгөөр хуушанай сагай хомхой хобдог эхэнэрэй образ харуулна гэжэ һананаб. Энэ артистые ургажа байһан, бэлиг шадабаритай артистка гэжэ би һананаб”.

Мүнгэн шүрэхэн

Үнэхөөрөөшье, Нина Токуренова республика соогоо мэдээжэ, бэлиг шадабаряараа ургажа ябаһан, түрэл Буряад театраймнай түрүү артистнуудай нэгэн.

(Домбра, чанза. Хүгжэм зэдэлнэ).

Нюусануудаа нээгээгүй

Нюрга үндэр Аха,

Нуурнуудаар мэлмэрһэн

Нютаг оронойм заха,

Гэсэрэй дошхон хүлэгэй

Гэшхэһэн мүнгэн таха,

Гэрэлтэ сагаан һарын

Гээжэрхиһэн саха” -

гэжэ Буряадай мэдээжэ, бэлигтэй поэт Дондок Улзытуев дэгэд холын Аха нютаг тухай бэшэһэн байха. Нина Токуренова энэ нютагай Сорог гэжэ тосхондо тоонто нютагтай юм. Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад театртаа 1968 онһоо эхилээд, мүнөө болотор ажаллажа байна гээшэ.

Тэрэ үедэ Буряадай театральна искусствын эхи табигшад бэлиг шадабариингаа охин соо хүдэлжэ байгаа, суутай артистнуудтай хамта залуу артисткын зохёохы ажалайнгаа зам эхилжэ байхадань, тон ехэ харюусалгатайшье, аха заха зонойнгоо ажал хүдэлмэри хаража, өөртөө юунтээшье жэшээгүй һургуули абаһаншье байха.

Хоца Намсараевай зүжэгһөө эхи абаа

Театрай сценэ дээрэ эгээл түрүүн наадаһан рольнуудайнь нэгэн гэхэдэ, Хоца Намсараевай “Сэрэмпэл” гэжэ зүжэг соохи гоё образуудай нэгэн – Должод болоно.

1969 ондо Буряад театрнай ээлжээтэ, харюусалгата гастролёо Москва хотодо үнгэргэһэн байна.

Тиихэдэ олон зүжэгүүдэй тоодо Хоца Намсараевай бэшэһэн “Сэрэмпэл” гэжэ зүжэг абаашагдаһан байха. Тэрэ үедэ “Театр” гэжэ журнал соо театр шэнжэлэгшэ А. Заславская иигэжэ бэшээ һэн:

“Нина Токуреновагай наадаһан холшорхон наһатай Должод үнэн сэхэ зантай, сэдьхэл болон шарайгаараа урин зөөлэн. Сэлмэг һайхан инаг дураниинь, гайхалтай хүсэ зоригынь гэнэн хонгор хүнэй эрмэлзэл байһандаа һайшаалтай. Эхэнэрнүүдэй хоёр образ (энэ зүжэгтэ Ямаахан хүгшэнэй рольдо СССР-эй арадай артистка Мария Николаевна Степанова наадаа һэн) тон ехэ гүнзэгыгөөр, һанаа сэдьхэлдэ таарамаар харуулагдана. Эдэ хоёр образ зүжэгэй гол удха гаргалганда ехэхэн үүргэтэй”.

Нина Токуренова түрэл Буряад театртаа 19 жэл соо ажаллаха үедөө 70 гаран элдэб янзын образуудые бүтээжэ, Буряад нютагайнгаа болон Москва, Ленинград, Элиста хотонуудай, Монголой Арадай Республикын театр харагшадта һайшаагдаһан байха. Бэлигтэй артистын репертуар соо В. Шекспирэй бэшэһэн “12-ой һүни” гэжэ зүжэг соо Оливиин роль, Максим Горькиин “Һүүлшынхид” гэжэ драма соо Любын роль, А. Островскиин бэшэһэн “Олзотой газар” гэжэ зүжэг соо Юленькиин роль, монгол драматург Намдагай бэшэһэн “Ээдрээ” соо Жабзанай роль, хальмаг драматург Балакаевай “Эхын зүрхэн” гэжэ зүжэг соо Шарнагай роль, Н. Дамдиновай “Декабристын бэһэлиг” соо Любовь Ивановнагай роль, Ц.Шагжинай “Будамшуу” соо Пиглайн роль, Д.Эрдынеевэй “Бальжан хатан” соо Зэлмын роль гээд, олон даа, олон.

Эндэ Н. Дамдиновай бэшэһэн “Декабристын бэһэлиг” гэжэ драма сооһоо нэгэ хэһэг табигдана. Энэ хэһэг соо Буряад Республикын арадай артистнар Нина Токуренова, Михаил Елбонов гэгшэд хаабадана.

Буряад Республикын арадай артистка Н. Токуреновагай бүтээһэн ажал тухай, бэелүүлһэн образууд тухай республикымнай театр шүүмжэлэгшэд өөһэдынгөө анхаралһаа алдаагүй гээшэ. Жэшээнь, “Бальжин хатан” гэжэ зүжэг соохи Зэлмын роль наадаһан тухайнь Баярма Дамбаринчинова “Буряад үнэн” газетэдэ иигэжэ бэшэһэн байха юм:

“Яахадаа Нина Токуренова сценэ дээрэ бодото амидарал харуулжа шаданаб? Героиниингаа доторой байдалые артистка үнэншэмөөр харуулна. Хоёрдохи план тухай мартанагүй, образойнгоо “гол утаһыень” алданагүй. Элдэб ушар байдалһаа уламжалан, героиниингаа зангаа хубилгахые, һанаһан хүсэлдөө бүхы “шуһа мяхаа” тэгүүлхые актриса шадамараар харуулна. Актрисын нааданда “хооһон нүхэнүүд” гараа һула табяад байлган дайралданагүй. Тиихэ мүртөө Зэлмэ хатанай түрэлхидэйнгээ түлөө һанаагаа зобохые, эхэнэр сэдьхэлэйнь гажарые зөөлэшэлэн харуулжа, хара мэхэтэ хатанда «хүн шарай шарайлуулна».

Эдэбхитэй комсомол,«Табан жэлэй ударник»

Артистка Нина Токуренова Буряадай театральна искусствада өөрынгөө хубитаяа оруулһанайнгаа түлөө партиин Центральна Комитедэй, Буряадай болон Хальмагай партиин обкомой Хүндэлэлэй грамотануудтай байха. Монголой Арадай Республикада нэгэтэ бэшэ гастрольдо ябаһанай түлөө Монгол-Совет гүрэнүүдэй хоорондохи культурын холбоондо өөрынгөө хубитые оруулһанайнгаа түлөө Монголой 50 жэлэй болон 60 жэлэй ойн баярай медальнуудтай. Арбадахи “5 жэлэй” ударник боложо гараа һэн. 1976 ондо “Буряад Республикын габьяата артистка” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

Артистка Нина Токуреновагай ажал хэрэг тухай асуужа, театрай залуу артистка Дарима Дамдиновада хандахадамнай, иигэжэ хэлээ һэн:

«Би Нина Гармаевна Токуреноватай 10 гаран жэл соо сугтаа хүдэлжэ, гастрольдошье сугтаа ябадагбди. Бидэ, залуу артистнар, Буряад Республикын арадай артистка Нина Гармаевна Токуреновае түрүү артистнуудай нэгэн гэжэ тоолодогбди. Нина Токуренова партиин гэшүүн, артистынгаа ажалай хажуугаар олониитын ажал хэрэгтэ ехэ эдэбхитэйгээр хабаададаг гээшэ. Бидэ Нина Гармаевна Токуреновада саашанхи ажалдань амжалта хүсөөд, саашадаа бидэндэ, залуушуулда, жэшээ боложо ябаха бэзэ гэжэ найданабди».

Олон жэлдэ профкомой ноён ябаа. Хүдөө гастрольдо гарахадаа, бүлэг артистнуудайнгаа ударидагшань боложо гарадаг. Гастроль эмхидхэхэ, артистнар болон ажалшадтаа байра байдал оложо үгэхэ, колхоз, совхозой, районой ноёдоор ябажа, энэ харюусалгатай уялгаяа һайнаар дүүргэдэг гээшэ.

Артистка Нина Токуренова театрта орохоһоо эхилээд, олониитын ажал хэрэгтэ хабаададаг. 1968 онһоо 1976 он болотор театрайнгаа комсомолой секретарь ябаа. Комсомолой обкомой гэшүүн байгаа, 1973 ондо партиин гэшүүн болоһон юм. 1975 онһоо эхилээд, театрайнгаа партийна бюрогой гэшүүн, Профкомой түрүүлэгшэшье ябаа. Городой гүйсэдкомой депутат ябаһан байха».

Иимэ радио-дамжуулга Майдари Хайдапович Жапхандаев суг хамта ажаллажа ябаһан хани нүхэр Нина Гармаевна Токуреновагай зохёохы замдань зорюулжа, өөрөө найруулан бэлдэһэн байна.