​Сэхэ дамжуулгын сэдэбүүд олон

Гарагай нэгэндэ Буряад Ула­сай Толгойлогшо – Засагай газарай Түрүүлэгшэ Вячес­лав Наговицын Буряад теле­видениин эмхидхэһэн сэхэ дам­жуулгада хабаадажа, харагшадай асуудалнуудта харюусаа. Хамта дээрээ 130 гаран асуудал энэ дам­жуулгын үедэ сэхэ утаһаар ороһон байха юм. Дамжуулгын эхиндэ ула­сай толгойлогшо телевизор хараг­шадтай дахинаа уулзаһандаа, арад зонойнгоо табиһан амин шухала асуудалнуудта харюусаха аргатай­даа баяртай байнаб гэжэ онсолоо.

Эрхүүгэйхитэй адлихан болгохо

Гол шухала сэдэбүүдэй (темэнүүдэй) нэгэн – зайн галай үнэ сэн. Иимэ асуудалнууд энэ дамжуул­гада илангаяа олон байгаа гэхэ­дэ, алдуугүй. Бултанай мэдэһээр, зайн галай сэн зуунай дүрбэн ху­бяар доошолонхой. Манай уласта тогтоогдоһон сэнгүүдые доошонь болгожо, хямдаруулха ажал саашада­ашье үргэлжэлүүлэгдэхэ гээд Вячес­лав Владимирович хөөрэбэ.

– Гүрэндэмнай ажаһуудаг зоной диилэнхи хубинь манай ябуулжа байгаа энэ ажалые дэмжэнэ. Юун­дэб гэхэдэ, Байгалые аршалха, хам­гаалха, ерээдүйн үенүүдтэ тэрэниие дамжуулха талаар асари ехэ харюу­салгые Буряадайл арад зон өөр дээ­рээ даажа абанхай гээд тэдэ ойлгоно. Үйлэдбэриин эмхинүүдээшье, юрын зоноошье шанар һайтай зайн галаар үнэгүйгөөр хангаха гээшэ манай гол зорилгонуудай нэгэн болоно гээшэ. Элшэ хүсэнэй сэнгые доошолуулаа һаа, түлеэ, шулуун нүүрһэн мэтын хатуу түлишэ хэрэглэхэеэ болихоб­ди. Тиигэжэ, зайн гал хаа-хаанагүй хэрэглэжэ эхилбэл, агаараа багаар бузарладаг боложо, оршон тойронхи байгаалимнайшье һайжарха һэн.

Вячеслав Наговицынай хэлэһээр, 2007 онһоо захалжа, энэ асуудал табигдана. Зайн галай үнэ сэн до­ошонь болгохо талаар хүдэлмэриин үрэ дүн мүнөө эли тодоор харахаар. Үнэ сэнгүүдые тусхай гуримаар зо­хилдуулан тогтоохо нютаг можонуудай тобьёгто 2009 ондо манай уласые оруулһан юм. Тэрэнэй удаа элшэ хүсэнэй дэлгүүрһээ Буряад Уласай худалдан абадаг зайн галай сэн нэмэхэгүй гэһэн шиидхэбэри аб­тажа, манай регион сэнгүүдэй хоёр­дохи зоонодо оруулагдаа.

– Эдэ бүгэдэ хэмжээнүүдэй хүсөөр олон жэлнүүдэй турша­да элшэ хүсэнэй сэнгүүдые ехээр дээшэлүүлэнгүй байлгаад, удаань бүри доошолуулжа шадаабди, - гээд уласай толгойлогшо һануулба.

Манай хэрэглэдэг зайн галай үнэ сэнгые Эрхүү можодо тогтоогдоһон сэнгүүдтэй адли болгожо тэгшэлхэ талаар ажалаа Буряад Уласай Тол­гойлогшо болон Засагай газар мүнөө үргэлжэлүүлһээр.

– Зайн галайнгаа сэн адли болгоё гэһэн дурадхал хүршэ Эрхүү можын хүтэлбэрилхы зургаануудта эль­гээгээд байнабди. Энэ асуудал гэб гэнтэ гү, али гансата, нэгэ үдэрөөр шиидхэгдэхэгүй гээд ойлгонобди. Теэд хэһэн хээгүй хоёр адли бэшэ: хэдыхэн жэлэй саада тээ хоёр хүршэ регионой хэрэглэдэг зайн галай үнэ сэн бэе бэеһээ дүрбэ-таба дахин ил­гардаг һаа, мүнөөнэй илгаа хоёр ха­хадтаа ороод байна.

Ажал хэхэ арга арадтаа олгохо шухала

Арад зоной өөһэдөө өөһэдыгөө ажалаар хангаха асуудал сэхэ дам­жуулгын үедэ мүн лэ элбэг байгаа. Хаа-хаанагүй ажалай дуталдажа бай­ха орёохон үедэ Буряадай Засагай газар хүн зоной өөһэдөө өөһэдыгөө ажалаар хангаха тусхай програм­ма зохёон байгуулжа, бэелүүлһэн байха юм. Тэрэнь мүн лэ яһала һайн үрэ дүнгүүдтэй байжа, энэ дамжуулгын үедэ толгойлогшодо хандаһан хүнүүд программа саашаа үргэлжэлүүлэгдэхэ гү гэжэ һурабад.

– Ажалгүйшүүлые хүдэлмэритэй болгохо талаар горитой ехэ туһа үзүүлһэн энэ программын эгээл ехэ хүсэ шадалые 2012-2013 онуудта хараабди. Зониие ажалаар хангаха талаар албанда тэрэ үедэ мүнгэн эдэбхи ехэтэйгээр үгтэдэг байгаа. Тэ­рэнэй ашаар өөрынгөө хэрэг эрхилхэ дуратайшуулые дэмжэхэ арга болом­жо бии болоо бшуу. Өөрөө өөрыгөө ажалаар хангалгын программаар 2012 ондо хорин нэгэн мянган эмхи байгуулагдаа. Тэдэнэй бултадаа урагшатайгаар хүдэлөөгүйнь мэдээ­жэ, жэл үнгэрхэдэ, хахадынь хаагдаа һэн, – гэжэ Вячеслав Наговицын тэм­дэглээ. – Хэды тиигэбэшье энэмнай бүхы дэлхэйн дүршэлһөө холо бэшэ юумэн, арбан нэгэн мянган эмхинь хүл дээрээ батаар байжа, ажалаа үргэлжэлүүлнэ ха юм.

Гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэдэ хүртэһэн хоёр үйлэдбэриин нэгэ­ниинь хэрэгээ амжалтатай эрхилжэ байгаа һаа, өөрыгөө тойруулжа, ажа­лай хэдэн һууринуудые бии болго­хо, зониие салинтай болгохо. Энэнь яһала һайн үрэ дүн гээшэ.

– Тиихэдээ олзын хэрэг эрхи­лэгшэдэ үмсын ажалаа эхилхэдэнь үгтэһэн 58 мянган түхэригнай өөрыгөө хэды дахин эбхэжэ тэхэрюулһэн болонол даа, – гээд ула­сай толгойлогшо тодорхойлбо. – Тэ­рэнэй удаа хэдыхэн саг соо манай энэ программа бэелүүлэгдэхэеэ болёод байгаа, харин мүнөө жэл бидэ дахи­наа мүнгэ һомолжо, 26 сая түхэриг гаргашалхамнай.

Гэхэтэй хамта, Вячеслав Нагови­цынай хэлэһээр, гансашье олзын хэ­рэг эрхилхэ зондо бэшэ, мүн тиихэдэ өөрынгөө үмсын ажахы хүгжөөхэ ду­ратайшуулда дэмжэлгэ үзүүлэгдэхэ юм. “Ниигэмэй хэлсээн” гэһэн тусхай программын бэелүүлэгдэжэ эхилһэн сагһаа хойшо 750 толгой эбэртэ бодо мал зондо тараагдаа. Энэшье шэнэ дүй дүршэл Буряадтамнай яһала һайшаагдаа, тиимэ ушарһаа үргэнөөр дэлгэрүүлэгдэжэ байнхай.

Хүн зоной өөрөө өөрыгөө ажа­лаар хангалгые гүрэнэй талаһаа үзүүлэгдэхэ дэмжэлгэ, туһаламжа олон янзын байна. Нёдондо жэлһээ эхилжэ, ургуулха хартаабхын үрэһэ уласай засагууд улад зондоо тараажа эхилээ.

Нюуса салин нюдаргалжа һалгаха

Манай уласта ажаһуудаг Игорь Н. гэгшэ Буряадай толгойлогшодо уйдхартай нэгэ һони дуулгаба. Хуу­лиин ёһоор салин хүлһэ түлэдэг га­зар ажалда орохо хүсэлтэй байһанаа тэрэ хүн хөөрөө.

– Ажал олгодог олонхи эмхинүүд салин хүлһэ нюусаар түлэдэг юм, ха­рин хуулиин ёһоор багахан лэ хубии­ень үгэнэ. Энэ ушараар минии абаха ерээдүйн тэдхэмжэ багахан байха болоно гэжэ ойлгооб, – гэжэ Игорь Н. голхоролоо мэдүүлээ.

– Иимэ ушарнуудта яаха бо­лонобиб? – гэһэн асуудалаар Вя­чеслав Наговицында хандахадаа, шиидхэгдээгүй энэ асуудалые хүдэлжэ байһан зон өөһэдөө шиид­хэжэ шадахагүй гээд тэмдэглэбэ.

– Гансашье манай уласта бэшэ, бүхы Росси дотор шиидхэгдээгүй энэ асуудалай мүнөөшье болотор байһаниинь голхормоор. Олон-олон шэглэлнүүдээрнай тэрэ һаад уша­руулдаг, нэн түрүүн – ажаллажа байгаа зоной байдал доройтуулна, – гээд, Буряад Уласай Толгойлогшо мэдэрбэ. – Ямар эмхинүүд ниигэмэй түлбэринүүдые оруулнаб, хүдэлжэ байһан хэды зонтойбибди, бодото дээрээ ажалгүйшүүлэймнай тоо хэ­дыб гэхэ мэтын асуудалнуудтайгаар Пенсиин жасада хандаһан байнаб­ди. Һонирхолтой тоо баримтанууд гаража ерээ. Ажал хэхэ наһанай зо­ной хахадынь лэ үнэн дээрээ ажал хэнэ, харин 46 мянган хүн ажалгүй гээд тоологдоно. Үлөөшэ зониинь һэмээхэнээр, “һүүдэрлэн” ажалладаг болонол даа. Ганса бидэ энэ асуудал абаһаар шиидхэжэрхихэ аргагүйбди, үнэн сэхэ эрхэтэд өөһэдөө, мүн тэ­дэниие ажалаар хангагшад манда туһалха ёһотой.

Буряадай Толгойлогшын хэлэһэнэй ёһоор, нюуса салингууд­тай тэмсэхын тула тусхай бүлэгүүд байгуулагдажа эхилээ. Тэдэнэй бүридэлдэ аймагууд болон со­монуудай дарганар, олониитын түлөөлэгшэд оролсохо юм.

– Хуулиин ёһоор ажалтай гэжэ тоологдодоггүй зоной тодорхой тобьёгууд манда бии. Тэдэнэрэй нэрэ обогһоонь эхилээд, ажаһуудаг, ажалладаг газарыншье мэдээжэ. Са­ашань хаража үзэхэбди, хүнүүдээр хөөрэлдэхэбди, тииһэн хойном тобшолол хэгдэнэ бэзэ. Эндэ юун гэжэ онсолхо хэрэгтэйб гэбэл, нэн түрүүн хүн зоноо аршалха зорилго­тойбди. Олонхи зомнай өөһэдынгөө хүсэлөөр, һайн дураараа хуули хазагайруулнагүй ха юм даа. Харин харюусалга багатай ажалаар хангаг­шадые хэһээхэ арга боломжонууд­тайбди, – гэжэ Буряад Уласай Тол­гойлогшо тэмдэглэбэ.

Омоли загаһа олзоборилхо арга байха гү?

Байгал далайн эгээл сэнтэй, арад зоной эрхим эдеэнэй дээжэ гээд дэл­хэй дүүрэн суурхаһан омоли загаһа олзоборилгые болюулха гү, али үгы гү? Энээхэн асуудал мүнөөшье боло­тор эрид хурса байһан зандаа. Заса­гаймнай газар ямар һанамжатай бай­даг юм гээд, Вячеслав Наговицынһаа хүнүүд асуугаа.

– Энэ асуудалаар манай һанамжа эли тодо юм. Загаһа үсхэбэрилдэг һалбариин зэмэ эли гээд үни хада мэдээжэ. Тэрэниие федеральна за­сагай зургаанууд залан харгалзалдаг юм. Ушар шалтагааниинь гэхэдэ, эхэ загаһа олзоборилгые нарин нягтаар хинаха хэрэгтэй байгаа. Түрьһэ томо болгожо, жараахайнуудые Байгал руу табиха хэрэгтэ шанга анхарал хандуулагдаагүй. Хиналтын элдэб зургаануудай үнгэргэһэн шалгалта­нуудай дүнгүүд дотор иимэл тобшо­лол хэгдээ, - гэжэ Буряадай Толгой­логшо ойлгуулба.

Вячеслав Наговицынай һанамжаар, загаһа үсхэбэрилгэдэ үгтэдэг байһан мүнгэнэй зүб мүрөөр хэрэ­глэгдэдэг байһан һаань, Байгал да­лайн загаһанай тоо доройтотороо үсөөрхэгүйл һэн.

– Болохо юумэн болоо, яахашье аргагүй. Мүнөөдэрэймнай гол зорил­го – загаһанайнгаа тоо олон болгохо, тэрэнээ үсхэбэрилхэ. Гэхэтэй хамта олзоборилгые огто болюулха гээшэ – буруу ябадал. Энээн тушаа бидэ Ородой Холбооной Уласай загаһанай һалбариие залан хүтэлдэг засагай зургаанай түлөөлэгшэдтэй зүбшэн хэлсээбди. Байгал далайн эрье зуб­шаад, 150 мянган хүн ажаһууна, тэдэ бултадаа загаһа эдижэ, үлэ хоол зал­гана. Өөһэдөө хэрэглэхэеэ загаһа ол­зоборилхо эрхэ тэдэ зондо орхихо ёһотойбди. Тиигээгүй һаа, хэнэйшье хиналтагүйгөөр, зэрлиг аргаар хаа- хаанагүй загаһан хюдагдажа захалха, - гэжэ толгойлогшо тоолоно.

Хойто хотынхидой гомдол, сэсэрлигүүд тухай

Ниигэмэй һалбариин асуудал­нууд нилээн олоор толгойлогшодо табигдаһан байха юм. 2010 оной урда тээ бариһан гэрээ хуулиин ёһоор үмсэлхэ хэрэгтэмни туһалыт гэжэ Улаан-Үдэ хотын Дивизионно станцида ажаһуудаг хүн хандаа.

2010 онһоо урда тээ баригдаһан гэрнүүдые саарһа дансатай болго­жо абаха тухай тусхай хуулита ши­идхэбэри манай уласта бии юм гээд Вячеслав Наговицын тэрэ хүндэ ха­рюусаба. Танайшье ушар энэ хуули­да тааруу байна гэбэ. Гэрээ үмсэлжэ абахын тула хамаг байһан дансануу­даа барижа, асуудал табиһан эрхэтэн нютагай засагай зургаанда хандаха зэргэтэй. Хэрбэеэ хэрэгтэй дансану­удай үгы һаа, хүршэнэрынь гэршэл­хэ аргатай. Тиихэдэньшье нютагай засагай зургаанууд хуулита ёһоор үмсэлөөгүй һаань, шүүлгын газар – сүүдтэ хандаха хэрэгтэй гэжэ тол­гойлогшо хэлээ.

Хурамхаан аймагта ажаһуудаг нэгэ эхэнэр сэхэ дамжуулгын үедэ хүдөөгэй захиргаануудай, сомонуу­дай хүдэлмэрилэгшэдэй салин хүлһэ нэмээгыт гэжэ гуйба.

– Үнэхөөрөөшье, һүүлэй табан жэлэй туршада аймагуудайшье, сомонуудайшье, уласай Засагай газарайшье хүдэлмэрилэгшэдэй салин нэмэгдээгүй. Алба хаагша­дай абадаг мүнгэнэй инфляцида “эдигдэһэниинь” бултанда мэдээжэ, тиигээдшье, засагай зургаануудта хүдэлдэг зоной хүлһэн тиимэшье ехэ бэшэ, илангаяа хүдөөдэ, – гээд, хонходогшые Вячеслав Наговицын дэмжэбэ.

2018 оной мүнгэн түсэб бэлэд­хэн бүрилдүүлхэдээ, бюджедэй һалбариин хүдэлмэрилэгшэдтэ, тэрэ тоодо аймагуудай захиргаануудай ажалшадай салин нэмэхые хараалаг­ты гэһэн даабари үгөөд байнаб гэжэ толгойлогшо дуулгаа.

– Томограф үгы дээрэһээ хотын зон зобожо байнабди, эмшэлгын га­зарнай түмэр замай мэдэлдэ хадаа бүришье гасалантай. Үбшэнтэниие аргалха гүрэнэй нэгэшье эмхи үгы. Буряад Уласай мэдэлдэ түмэр зам­шадай эмшэлгын тэрэ эмхиие үгэхэ гэһэн дурадхалнай дэмжэгдээгүй, - гэжэ Северобайкальск хотоһоо хонходоһон эхэнэр гомдол бариба.

Нёдондо жэл Ородой Холбооной Уласай Юрэнхылэгшэтэй болоһон уулзалгын үедэ холын хойто ай­магта ажаһуугшадай элүүрые хам­гаалгын талаар хангаха тухай хэлсэгдэһэн юм гээд, уласай толгой­логшо найдуулһан байна.

Хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ үхибүү оруулхын аргагүй, һууринууд дутал­дана гээд, ниислэл хотодо ажаһуудаг Ольга асуудал табиба: “Олон үхибүүтэй эхэ хүмби, хоёр хахадтай, теэд сэсэрлиг руу үхибүүгээ оруулжа шаданагүйб, тогтоогдоһон ээлжээн оошорынь дан удаан ябана”.

Улаан-Үдын сэсэрлигүүдтэ нээрэ­эшье сүлөө һууринууд үгы, оошорто байһан бүлэнүүдэй тоо долоон мян­гандаа хүрэнхэй. Вячеслав Нагови­цын тиигэжэл тэмдэглээ. Гол шалта­гааниинь хүдөөһөө ниислэл руу хүн зомнай олоороо зөөжэ ерэһэнһээ дулдыдана.

– 2016 оной эхиндэ энэ асуудал шиидхэгдээд байгаа юм. Теэд хүдөө нютагуудһаамнай зоной зөөжэ ерэ­хэдэ, энэл асуудалнай тодоор гара­жа ерээ, – гээд Буряадай Толгойлог­шо тэмдэглэбэ. – Тосхонуудаймнай сэсэрлигүүдтэ ябаха үхибүүд хомор, харин Улаан-Үдымнай эмхинүүдтэ сүлөө һууринууд үгы.

Шэнэл сэсэрлигүүдые барижа, энэ асуудал шиидхэхэ болонобди, ондоо арга байхагүй, - гээд Вячеслав Наговицын тоолоно.