Мүнөөдэрэй хуудаһанаймнай айлшан - хүдөө ажахын шэглэлээр Буряад Уласта мэдээжэ боложо байһан олзын хэрэг эрхилэгшэ, тамиршан, урагшаа һанаатай хүбүүдэй нэгэн Владимир Жалсараев мүн.
Борис Будаевтай барилдадаг һэн
Владимир Жалсараев хадаа Үбэр Байгалай хизаарай Могойто аймагай Зугаалай нютаг тоонтотой юм. Зугаалай нютаг бүхэ барилдаашадаараа суурхадаг, энэ нютагһаа тон олон спортын мастернууд гараһан гээшэ. Барилдаанай эгээл хүгжэжэ байха сагта Зугаалай нютагта Владимир хүбүүн түрэһэн юм. Эдир наһанhаа барилдажа, Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин бэе тамирай талаар хүмүүжүүлгын һалбарида һуража гараа һэн. Тэрэ үедэ Володя залуушье һаа, дэлхэйн абарга бүхэ Борис Будаевтай барилдадаг байгаа. 1992 ондо гэр бүлэтэй боложо, оройдоол 21-тэйдээ тамирай ехэ талмайһаа бууһан юм.
Олзын хэрэг эрхилдэг болоо
Агын буряадай тойрогой хүгжэхэ сагта Владимир барилгын хэрэг эрхилжэ, Могойто hууринда томо байшануудые бүтээһэн юм. Тиигэһээр ажалаа үргэдхэжэ, Улаан-Үдэдэ барилга эхилээ. Эндэ баһал хэдэн томо байшануудые саг соогоо бүтээжэ, эрхимүүдэй тоодо Владимир Жалсараевай эмхи ороо бэлэй.
Экономикын талаар hүүлэй жэлнүүдтэ тохёолдоһон шахардуу байдалай барилгын хэрэгтэ нүлөөлжэ эхилхэдэнь, Владимир Жалсараев хүдөө ажахын шэглэлээр үмсын хэрэг эрхилжэ захалаа.
Зэдэ аймагай Дэрэстэйһээ хонидые худалдажа абаад, Турунтаево hууринда тэрэ һүрэгөө үсхэбэрилжэ эхилээ. Үхэр малынь үдэжэ, тэндэхи талмайдаа багтахаяа болиходонь, Жалсараевтан Ивалга аймагай Тапхар hуурин шадар бууса түхеэрээ. Эндээ 3-4 гектар газарта хартаабха ургуулна. Хони, үхэр, адуу, гахай, тахяа барижа, ёһотойл хүдөөгэй буусануудые Ивалга, Мухар-Шэбэр, Хори аймагуудаар байгуулаа. Түгнын талада үхэр мал, Хоридо 600-гаад толгой хонидые, Асагадта гахай, тахяа барина, хартаабха ургуулна, харин Сотниководо огородой эдеэ таридаг. Хүдөө ажахын хэдэн һалбари хүгжөөжэ, Мухар-Шэбэр аймагта 2 бууса, Тапхарта –1, Хоридо – 2, Асагадта – 1 бууса түхеэрээ, үшөө хэдэн шэнэ буусануудые, малай улай хэдэг газар, гэдэһэ доторыень буйлуулдаг болон эдеэ хоолой зүйлнүүдэй полуфабрикат бүтээдэг цех, овощ хадагалдаг байрануудые барижа байна. Мүн баhа Жалсараевтан хоёр хүбүүдэйнгээ бүлэнүүдтэй хамта хоол баридаг хэдэн газарнуудые нээнхэй. Фейсбук нюур хуудаһанда тон эдэбхитэйгээр мэдээсэгдэдэг “Онон” гэһэн нэрэтэй хоол баридаг газарнууд, “Лимонад”, “Сугтаа” кафенүүдые ажаллуулна.
Дээрэ нэрлэгдэһэн хоол баридаг хэдэн газарнуудта нютаг дээрээ үйлэдбэрилэгдэһэн, һайн шанартай эдеэ хоолой зүйлнүүд дурадхагдана. Эндэ хониной, үхэрэй мяхан табагууд, эреэлжэ, хошхоног, ормог-орёомог, адуунай арьбинта болон эльгэн, хониной төөлэй гэхэ мэтэ наймаанда табигдана.
2006 онһоо барилгын ажалаа дүтын нүхэдтөө даалгажа, өөрөө мал ажалда хам орожо, одоо дүй дүршэлтэй болоһон фермер Владимир Жалсараевта манай эндэ хүдөө ажахын үмсын хэрэг яагаад эрхилхэб, ямар бэрхэшээлнүүд бииб, хайшан гэжэ хүдөөдэ мал ажал хүгжөөхэб гэхэ мэтэ олон асуудалнуудые табижа, харюунуудыень шагнабабди.
– Владимир Болотович! Хүдөө ажахын шэглэлээр үмсын хэрэг хэр ябуулжа байнат?
- Ажал ехэтэй байнабди. Тэжээл бэлэдхэлгэ, малай үбэлжэлгэ, түл абалга, нооһо хайшалалга, ургаса хуряалга гээд лэ, таhалгаряагүй үргэлжэлдэг ажал. Табан хүүгэдтэй айл бүлэ, өөрөө хүдөөгэй хүн хадаа мал хаража, хүл дээрээ гараха хүсэлтэйб.
– 5-6 буусануудтнай хэдэн аймагаар таранхай, хайшан гэжэ үрдижэ, эдэ бүгэдые хүтэлбэрилнэ гээшэбта?
- Би эгээл түрүүн нэгэ буусатай байхадаа, малнай яажа байна хаб гэжэ ходол һанаата боложо байдаг һэм. Харин мүнөө ажалаа анханай колхозой түхэлөөр ябуулнаб. Ажахыдамнай хүтэлбэрилэгшэд, орлогшод, бухгалтер, хоёр ветеринар, зоотехник бии. Малшадтай саг үргэлжэ телефоноор харилсадагбди. Юун хэрэгтэйб, ямар юумэн дутанаб гээд вайбераар дары түргэн бэшэдэг. Үглөө бүхэндэ тэрэнииень уншажа, ажалаа эхилдэгбди. Иигэжэ ажалаа ябуулхада тааруу, бүхы юумэнэй урда орохо гэжэ оролдохогүй, һанаа үнөөн болохогүй, газар газарта даалгагдаhан ажалайнгаа түлөө харюусалгатай хүнүүд байха. Малшад, хонишоднай малаа хараад лэ, саг соонь хооллуулаад лэ, адуулаад лэ байдаг. Тэдэ өөһэдөө үбһэ сабшадаггүй, малай тэжээл бэлдэхэ гэжэ тархияа үбдэхөөдэггүй. Түлеэ залһан, үбһэ тэжээл, зайн гал, уһаар хангалга гэхэ мэтэ асуудалнуудта һанаагаа зободоггүй. Юуб гэхэдэ, бүхы баазамнай Улаан-Үдэдэ оршодог, хэрэгтэй юумыень абаашажа үгэдэг ажалшад бии. Бууса дээрээ техникэ, унаа баридаггүйбди, морёороо малаа адуулдаг, бүхы ажалаа хэдэг.
– Малшан гэхэһээ уламжалан, мүнөө сагта хүдэлмэришэдые олохонь хэсүү, та энэ асуудал яажа шиидхэнэт?
– Бидэ һайн салин түлэнэбди. Одоо юугээр түлэнэбибди – ондоо асуудал. Юуб гэхэдэ, мал ажал гээшэ жэлэй нэгэл дахин олзо үгэдэг ха юм. Жэлдээ һайнаар түл абаагүй һаа, хаанаһаа олзо орохоб даа. Һайн шанартай түл абаагүй һаа, хооһон ажал. Хабарай, зунай сагта малаа гаргажа, мяхан болгоод наймаалхада, малшье хайратай, олзошье үгы. Ажалшадые бариха хэрэгтэ нэн түрүүн гэр байрын асуудал. Би сагай һайн байхада, хотодо болбосон түхэлтэй гэр малшандаа үгөөд, тэрэ гэртэнь үхибүүдыень байлгаад, харин малшан өөрөө хэдэн жэлэй туршада малда хүдэлхэ, һүүлдэнь хотодо гэртээ болохо гэһэн ажал ябуулха һанаатай байһамни, экономикодо шахардуу байдал эхилшоо. Мүнөө сагта Улаан-Үдэдэ хамтын байрануудые барижа байнабди. Ветеринар хүбүүдые Зугаалайһаа урижа асарааб, нэгэндэнь гэр хүлһэлжэ абаад байлганаб, бараг салинтай, машина унаагаар хангагданхай. Гэбэшье, сэхыень хэлэхэдэ, хүдөөгэй малшадай ажал залхуутай болошодог гээшэл даа. Юрын хүн бүхэн малшан боложо шадахагүй. Мал хараха гээшэ орёо, бүхэли үдэр hалирха, ажаллаха хэрэгтэй ха юм. Тиигээд лэ, узбек, монгол зониие малшанаар ажалда абаха баатай болонобди.
Гэрэл зураг: facebook.com / В.ЖАЛСАРАЕВАЙ нюур номһоо
Түмэр Ариунболд, Владимир Жалсараев
– Владимир Болотович! Та мүнөө хүдөө ажахыда яhала дүршэлтэй болоо хат. Хайшан гэжэ энэ hалбарида хүн зоной анхарал хандуулха гээшэб?
– Буряад Уласай дайда уужам, газар элбэг. Жэшээнь Мухар-Шэбэр, Хори аймагуудта сүлөө газарнууд бии. Нэгэ үедэ хүн зон хамтын ажахынуудай тарааһан пайнуудые угайнгаа бууса гээд абажа, 10-20 мал баряад ажаһуудаг болоо һэн. Теэд нэгэ бууса баряад байхада, олзо оршонь бага. Манай нэгэ зуһаланда һүниндөө шоно добтолоод, 38 толгой хони бажуугаа, тиигэжэ нэгэ үдэрөөр нилээд ехэ гарза болошоо. Минии һанахада, Монгол гүрэндэ шэнгеэр малшадай һүр һүлдэ үргэхэ хэрэгтэй. Монгол орондо малшанай нэрэ үргэхэ талаар тусхай ажал ябуулагдадаг байна. Малшанай мэргэжэл хуулиин талаар хамгаалагдаха ёһотой. Жэшээнь, засаг баригша хүнэй наһанайнгаа амаралтада гарахада, ондоо хүн олдохо, харин малшанай орондо ондоо хүн олдохогүй. Бүхы наһаараа малда ажаллаад, наһанайнгаа амаралтада гарахадань, ямаршье хүнгэлэлтэ, дэмжэлтэ байхагүй, гэр байрашьегүй үлэшэдэг ха юм. Тиимэһээ малшанай нэрэ үргэхэ гээшэ мүнөө сагта тон шухала. Совет засагнай малшадые яһала дэмжэдэг байгаа гэжэ тэмдэглэлтэй.
– Энэ ехэ ажал ябуулжа байхадаа, гүрэнэй талаһаа дэмжэлтэдэ, ямар нэгэ грантда хүртөө гээшэ гүт?
- Нэгэл дахин өөрынгөө мүнгэ зөөреэр үхэр мал худалдажа абахадамнай, гаргашалагдаһан мүнгэнэй тэн хахадынь гүрэнэй дэмжэлтээр бусаагдаа һэн. Энэ тон ехэ туһаламжал даа, мүнөө тиимэ юумэнэй үгы байhаниинь харамтай. Хүдөө ажахынхид иимэ аргаар малаа олошоруулха аргатай байгаа. Бэшэ ондоо дэмжэлтэнүүд, грантнуудта хүртэжэ үзөөгүйб. Минии һанахада, манай Буряад Улас дотор асари томо түсэлнүүдые бэелүүлхые оролдодог. Нэгэ ямар бэ даа эмхидэ 200-гаад миллионой дэмжэлтэ үгтөөд, бэлэдхэлэй ажал хэдэн жэлдэ ябуулдаг. Эхилжэ ядаһаар байтарнь, хүршэ нэгэ газарта тон тиимэ шэглэлтэй асари томо ажахы байгуулагдаад лэ, зүрилдөөтэй байдал ушараад, тэрэ эмхи үрэ дүнгүй, олзо оршогүй болоод лэ һалана. Мүнгэн һалхин руу хиидхүүлэгдэһэн мэтэ. Харин тэрэ мүнгэ зөөриеэ Буряадай аймаг бүхэнэй ажалша бэрхэ 150-200 хүбүүдтэ хубаажа үгөө hаа, арба дахин олзо оршотой байхал даа. Хүдөөдэ хэрэглэгдээгүй газар бии, тэндэ бэрхэ бэрхэ хүбүүд 100-200 толгой мал баряад байгаа һаа, нютаг дээрэһээ хайшаашье тэрьелжэ ошохогүй. Мүнөө сагта муу һайншье һаа, малшад үшөө олдоно, харин саашадаа малшан болохо хүн оройдоошье олдохоёо болихо бшуу. Тиимэһээ гүрэн түрэ, Буряад Уласай засаг захирал заатагүй зүб шиидхэбэри абажа, энэ талаар байдал һайжаруулха ёһотой гэжэ найдагдана.
– Та “Фермернүүдэй нэгэдэл ” гэжэ эмхи байгуулаат. Тэрэнэй гол зорилго тухай...
– Энэ эмхиин гол зорилго хадаа хүдөө ажахыда хүдэлдэг фермернүүд нэгэдэжэ, хамтадаа харилсан, дүнгэлсэн ажалаа ябуулха ёһотой. Бидэ юундэ малай улай хэдэг, мяханай зүйлнүүдые буйлуулдаг цехүүдые баринабибди? Юундэб гэхэдэ, саашадаа эндэмнай ондоо зон ерэжэ, иимэ үйлэдбэринүүдые нээжэ болохо ха юм. Хүдөө ажахын үйлэдбэриин зүйл саашань наймаалха гээшэ баһал нэгэ ехэ бэрхэшээл. Манай ажахыда энэ талаар бараг: бидэ өөһэдынгөө байгуулһан хоол баридаг газарнуудта хэрэглэнэбди. Манhаа мяха, гэдэһэ дотор болон буряад арадай заншалта эдеэ хоолой зүйлнүүдые, сагаан эдеэ худалдажа абахада болоно. Саашадаа түлеэ түлидэг пеэшэн соо болгогдоһон хилээмэ худалдажа эхилхэбди. Энэ талаар ажал ябуулагдана. Юундэ “Фермернүүдэй нэгэдэл” гэһэн нэрэтэйб гэхэдэ, манда бэлэн нэгэ томо газар дэбисхэр үгы, бүхы буусанууднай ондо ондоо нютагуудта, Мухар-Шэбэр, Загарай, Ивалга, Хори аймагуудаар таранхай. Мүн Ярууна, Зэдэ, Сэлэнгэ аймагуудай фермернүүдтэй харилсажа, бэе бэедээ хамһалсажа, ажалаа ябуулнабди. Манай эмхиинхид хотодо ажаһуугаад, хүдөөдэ ажалаа эрхилдэг. Бидэ мүнөө һаалиин фермэ байгуулха, мал шахан таргалуулдаг ажахы үргэдхэхэ, хониной үйлэдбэри улам хүгжөөхэ зорилго урдаа табинхайбди. Мүнөө сагта хониной мяхан ниитын эдеэ хоолой газарнуудта хомор. Тиимэһээ хониной мяха Эрхүү, Красноярск, Саха Улас болон бусад нютагуудаар наймаалха хүсэлтэйбди. Энээнэй түлөө ажахынгаа үйлэдбэрилhэн хониной мяханhаа гадна Буряадай ондоо фермернүүдhээ, үмсын ажахынуудhаа хониной мяха баһа абажа, наймаалдаг болохобди.
– Үмсын хэрэг эрхилхэ хүсэлтэй мүнөө үеын залуушуулда ямар зүбшэл үгэхэ байнабта?
– Мал бариха хэрэг гээшэ тон ехэ ажалтай, олзошье дары түргэн ородоггүй. Хотодо болбосон түхэлтэй нэгэ байра адагынь нэгэ сая 500 мянгаад түхэригөөр абахат, ажал бэдэрхэт, үри хүүгэдээ тэжээхэт. Харин хүдөөдэ 1 сая мүнгөөр мал худалдажа абаад, гэр байраяа түхеэрхэ аргатай. Жэшээнь, зарим зон наймаа нээхэ гэжэ хэдэн сая түхэриг мүнгэ банкһаа урьһаламжа абана, наймаа гүйлгэжэ ядаһаар байтарнь, нэгэ томо наймаанай эмхи ерээд лэ, харгыень хаажа, үри шэридэ орошоно ха юм. 1,5 сая мүнгөөр хүдөөдэ мал барижа эхилхэ гү, али урьһаламжын 15 сая мүнгөөр наймаа нээхэ гү – алиниинь барышатайб даа? Мал хараа һаа, лаб найдамтай гэжэ би hананаб.
– Хүдөө ажахы гарза ехэтэй, ажалынь ехэ, түргэн олзо оршогүй...
– Мүнөө мяханай сэн дээшэлхэ ёһотой. Манай ажахыда үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэ хоолой зүйлнүүд бүхыдөө шахуу хоол баридаг газарнуудта ошоно гэжэ хэлээ hэм, манда үлүү юумэн гарадаггүй шахуу. Үхэр мал, хони барихада ехэ ажалтай, эндэ хүн ходол тэдэниие харууһалжа, хойноһоонь ябажал байха, харин гахай, тахяа байра соо баряад, саг соонь эдеэлүүлээд байхада олзотой. Эндээ, нютагтаа, баридаг тахяагай, гахайн мяхан үхэрэй, хониной, адуунай мяханһаа ходол үнэгүй байха ёһотой, тиимэһээ мяханай сэн дээшээ болохо гэжэ hанагдана. Хүн зомнай нютаг дээрээ үсхэбэрилэгдэhэн хони малай мяхан туһатай, шанартай, амтатайшье гэжэ ойлгонхой. Хүдөө нютагтамнай газар бии, адуу малаа хараха ажалша бүхэриг арад зон хаанашье хэрэгтэй. Жэшээнь, манда алишье шэглэлэй ажалшад хэрэгтэй. Саашадаа өөрын малтай боложо, найдамтай ажаһуухаяа һанабал, ажалһаа айнгүй, бидэндэ ерыт гэжэ уриха байнаб.
- Һайнта даа, Владимир Болотович! Танай ажалда амжалта хүсэнэбди.