​Далан гурбан жэлэй саана...

Дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ манай Бархан ню­тагта аяар холын Ленинград хотоһоо хоёр бүлэ зөөжэ ерэһэн юм. Тиихэдэ энэ алдарта хото дай­санай бүһэлэлгэдэ абтаһан, тэндэ ажаһуудаг хүн зон, алдарта хотые аршалан хамгаалжа байһан сэрэг­шэд дайсанай добтолгонуудта эрид шанга харюу үгэжэ, хүреэлэлгые бута сохихо зорилготой тэмсэжэ байгаа. Тэрэ үедэ энэ ехэ хотоһоо, мүн дүтэ оршодог һуурин хотонуудһаа хүн зониие абарха зорилготойгоор Ладож­ска нуурай мүльһэн дээгүүр “ажамидаралай зам” нээжэ, тэндэһээ олон мянган бүлэнүүдые, үхибүүдые гаргаа бшуу. Баатарлиг шанга тэмсэлдэ үдэр һүнигүй оролсо­жо байһан сэрэгшэдые, мүн хотын ажалшадые эдеэ хо­олой зүйлнүүдээр, буу зэбсэгээр, һомо хэрэгсэлнүүдээр хангажа, тэмсэл үргэлжэлһөөр байгаа. Хамта дээрээ энэ агууехэ Ленинград хото 900 үдэрэй туршада дайса­най хүреэлэлгэдэ байһанаа, 1944 оной январиин 27-до сүлөөлэгдэһэн юм.

Ленинградһаа нүүжэ ерээ бэлэй

Тэрэ ехэ байлдаанай бо­ложо байхада “ажамидара­лай замаар” 1 сая 615 мянган тонно эд хэрэгсэл, буу зэбсэг, эдеэ хоол тэндэ асарагдаһан, 1 сая 376 мянган хүн зон хүреэлэлгэдэ байһан Ле­нинград хотоһоо нүүлгэжэ гаргагдаһан байгаа. Тэдэнэй тоодо манай Бархан нютаг хүрэжэ ерэһэн бүлэнүүд бай­гаал даа. Тэдэ гэр бүлэнүүд хэд бэ гэхэдэ, Карузина Мария гэжэ эхэнэр Коля, Володя гэжэ 8-6 наһатай хүбүүдтэеэ, Поварова Алек­сандра 10-тай Ким, 5-тай Нэлли гэжэ хүбүүн басаган хоёртоёо. Дайнай хүшэр хүндэ сагта манай нютаг­ташье байһан хүн зон үлэн хооһон шахуу байдаг һэмди. Аяар Ленинградһаа ерэһэн бүлэнүүдтэ колхознай нэгэ-нэгэ үнеэ үгөө һэн. Түргэн саг соо үбгэд сүлөө байһан гэрнүүдые заһабарилжа, ду­лаасуулжа, тэдэниие оруу­лаа һэн.

Ленинград хотоһоо нүүжэ гараад ябахадань, поезднь дайсанай добтолгодо оло дахин ороһон байгаа. Тэдэ бүлэнүүдэй нэгэн 5 наһатай Нэлли басаган гэмтэжэ, олон удаан жэлнүүдэй туршада үгэшье хэлэдэггүй бусад үхибүүдэй дунда ябадаг һэн даа, хөөрхы. Хэдэн жэл боло­од байхада, тэрэ басагахан наһа бараа һэн.

Дары түргэн нүхэд болоо һэн

Ерэһэн бүлэнүүдэй эжы­нэрые бидэ “тетя Маша”, “тетя Шура” гэжэ нэрлэдэг һэмди. Ород хэлэ тиимэ һайн мэдэхэшьегүй һаа, Коля, Во­лодя, Ким гэжэ хүбүүдтэй түргэн танилсаад, хамта на­ададаг болообди. Огородто хартаабхын ногоо түүхэбди, голой эрьедэ ошожо, загаһа хахуулидахабди, хабартаа саһанай хайлахада, намарай хартаабха хуряалгын үедэ үлэһэн, хүлдэһэн хартаабха суглуулжа, тэрэнээр манай эжынэр элдэб аргаар эдеэн болгожо үхибүүдээ хооллул­даг һэн. Тэрэ хүлдэһэн хар­таабхада ямар шанар байхаб даа, миин лэ гэдэһээ “мэ­хэлээд” ябадаг саг байһан. Зундаа ойдо алирһа, мойһо түүхэдээ, тибһэ малтажа эди­хэдээ, баһа хотоёо дүүргэһэн шэнги болохош.

Арбаад шахуу жэл болоһоной һүүлдэ Карузин­тан гэжэ манай хүршэ бүлэ нютагаа бусаа һэн. Бидэ, хани нүхэд болоһон хүбүүд, хахасажа, бэшэг бэшэлсэжэ байхабди гэжэ хэлсээд, тэдэ­нэр хаягаа орхижо ябаа һэн. Тэдэ Карузинтан Ленинград шадархи Кингисепп хотодо ажаһуудаг байһан. Бидэ, Бар­ханай хүбүүд Володя Шаг­жиев (республикын арадай артист), Шагдар Эрхитуев (мэдээжэ врач, габьяата эм­шэн), Олег Будаев (Россиин габьяата артист, “Байгал” те­атртай хатаршан) болон би, Володя Карузин нүхэртөө бэшэг бэшэдэг һэмди. Нэ­гэ-хоёр харюу абаа һэмди, тиигэһээршье тэдэнэй хая­гынь хубилаа гээшэ һэн ха, бэшэг ерэхэеэ болёо һэн.

Хэзээдэшье мартагдахагүй

Харин Александра Ан­дреевна Поварова Бархан нютагта үни удаан саг­та ажаһуугаа. Нютагайн­гаа хүн зондо хүндэтэй болоһон, һургуулиин дэр­гэдэ элдэб ургаса ургуул­даг, саадта, һургуулиин ин­тернадта ажалладаг hэн, хэдыхэн жэлэй саана наһа бараа. Хүшэр хүндэ сагта суг­таа боргожоһон хүүгэд тэрэ үеын үлэн хооһон байдалаа хэзээдэшье мартахагүй.

Ямар олон бэрхэшээл­тэй, гасалан зоболонтой саг гээшэ һэм: Ленинградай басаган Таня Савичевагай үдэр бүриин тэмдэглэлэй хуудаһанууд ямаршье хүнэй зүрхэ сэдьхэл “шархату­улхаар” бэлэй. Тэрэ хүндэ сагта сагаан һахалта үбгэн, Казахстан Уласай дууша-шүлэгшэ 99 наһатай Джам­бул Джабаевай “Ленингра­дайхид – минии хүүгэд лэ, Ленинградайхид – минии омогорхол мүн”, - гэжэ зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ хандалга агууехэ хотын тэмсэгшэдтэ эльгээһэниинь хүн бүхэндэ зориг түрүүлһэн байха.

Эгээл тэрэ үедэ дайсанай хүреэлһэн агууехэ хотодо элитэ хүгжэмшэн Дмитрий Шостаковичой “Ленингра­дай” долоодохи cимфони һүр жабхалантайгаар зэдэлжэ, Ленинград хотынхидые шэнэ илалтануудта зоригжуу­лаа бэлэй. Январиин 27-до Ород гүрэнэй Дайшалхы алдар солын үдэр – Ленин­град хотые хүреэлэлгэһээ сүлөөлһэн үдэр (1944 он). Энэ үдэр Ород гүрэнэй Дай­шалхы алдар солын үдэр гэжэ Ородой Холбооной Ула­сай хууляар баталагданхай.

Мүнөө үедэ манай Буря­ад орондо Ленинград хотые дайсанһаа сүлөөлэлгэдэ хабаадаһан 15 сэрэгшэд, хүреэлэлгын үедэ Ленинград хотодо ажаһууһан 13 хүнүүд ажаһуудаг.