​Агын аза талаангай туг

Тэбхэр арбан жэлэй саана Агада Шэтэ можотой ниилэхэ тухай бүгэдын һанал хуряалга (референдум) үнгэргэгдөө һэн. Мүнөө тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдтэ сэгнэлтэ үгэхэ талаар бэе бэедээ харша хоёр һанамжа бии. Нэгэ талань тойрогой анханай хүтэлбэриие хараадаг, нүгөөдүүлынь үмөөрдэг. Тиихэлээрээ зэмэлхэ хүнүүдынь тойрогто түрөө гараагүй зон, харин хамгаалагшадынь Агадаа байдаг хүнүүд. 

1992 ондо бэеэ даанги болоходоо, Жамсуевай команда түргэн шууд хүгжэлтын тула олон замуудые туршаа. Зүгөөр тэдэнь оройдоол 70 мянган шахуу ажаһуугшадтай гурбан хүдөө аймагуудһаа бүридэһэн багахан можо нютагта таараагүй бшуу. Һүүлэй һүүлдэ офшорно талмайн түхэлтэй тусхай эдэй засагай дэбисхэр эмхидхэн байгуулха шиидхэбэри абтаа юм. Энэ хадаа Монако, Андорра, Лихтенштейн, Багамы, Кипр болон бусад орон газарнуудта хүгжэнги. 

Тиин Агын ганса нэгэ байшан соо аяар хэдэн арбаад компанинууд бүридхэлдэ абтаһан байха юм. Нютагай хэн нэгэн Москваһаа факс абаад, хэрэгтэй дансануудыень банк абаашаха. Энээнэйнгээ түлөө тэрэ үеынхеэр яһала ехэ мүнгэ абадаг байһан. Элдэб янзын компанинууд, тэрэ тоодо уһанай онгосоор ябалгын компанишье бии бэлэй. Үргэн талата Ага 15 корабльһаа бүридэһэн өөрын флотилитай байгаа. Мүнөө ехэ далайгүй Монгол гүрэн туг дороо суднануудые бүридхэлдэ абана гүб даа, тэрээн шэнги. 

Офшорно талмай байгуулһаниинь багахан тойрогой хэмжээндэ аргагүй ехэ мүнгэн эрьедэг болоо. 1999 ондо Ага Ородой Холбоото Уласай тон үгытэй можо нютагуудай нэгэн байһан аад, 2005 ондо ажаһуугшадайнгаа юумэ худалдажа абаха арга шадалаар хүршэ можо нютагуудтай – Шэтэ можо болон Буряад Уластай зэргэ болоо. Оройдоол табан жэлэй туршада (1999 – 2004) Агада үгытэй байдалай хэмжээн 97 процентһээ 36 болотор доошолоо. 

Гүнэй һууринай Һунгамалнуудай зүблэлэй түрүүлэгшэ Валерий Шойжамсоевич Семёнов иигэжэ дурсана: “Бидэ хоёр дахин социализмын үедэ ажаһуугаабди – Брежневэй болон Жамсуевай хүтэлбэриин үедэ. Теэд һайн юумэн хэзээшьеб нэгэтэ дууһадаг гүб даа: Ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэ налог татабариин нэгэ адли хуули нэбтэрүүлэгдэжэ, офшорнууд хаагдаа. Ага руу счёдоо хаахаяа ерэһэн нэгэнтэй хөөрэлдэһэнби. Налог татабариин 2-3 процентын хүнгэлэлтэтэй байхадаа, тэрэнэй компани нилээд обёормоор олзо оршотой һэн. Тиимэһээ тэрэ Кипр руу “нүүхэ” баатай болоо. Бэеэ даанги тойрогуудай оршо гаршын түсэбөө өөһэдөө зохёохо эрхыень хизаарлаһан ушарһаа нэгэдэнгүй байхын аргагүй боложо, можын болон Агын ажаһуугшадай бүгэдын шахуу дэмжэлгээр энэ үйлэ хэрэг бүтөө бэлэй. 

Юундэ агаархин нэгэдэлгын түлөө дуугаа үгөөб? Тэдэ үнэхөөрөө ударидагшынгаа хойноһоо иимэ замаар ошоо гү? Валерий Шойжамсоевич тэрэ үедэ нютагайнгаа хүбүүе – Баир Жамсуевые муутан болгохоёо һанаагүйбди гэжэ намда хэлээ. 

“Агынхидай нэгэнииньшье тэрэниие гэмнэхэгүй. Тэрэ бидэнэй аша туһада нилээд ехэ юумэ хээ, мүнөөшье хэһээр”, - гэжэ Гүнэйн аха захатан тэмдэглээ. 

“Агын үнэнэй” шэнжэлэгшэ Арсалан Добчинов баһал иимэрхүү һанамжатай байһанаа мэдүүлээ: “Хүн бүхэмнай дуугаа үгэхын урда гурба дахин бодожо үзөө. Теэдшье дуугаа үгэдэг кабинка соо буутай хүн баалажа байгаагүй ха юм”. 

Нёдондошье тэдэ нэгэ дуугаар “Ниитэ нэгэн Росси” намай кандидат, губернаторай уялгануудые саг зуура дүүргэгшэ Наталья Ждановагай түлөө байһанаа мэдүүлээ һэмнай. Агын ажаһуугшадай зан заншал, үзэл бодолынь иимэ хаш. Нютагаархидаа хэнһээшье һайнаар мэдэхэ Цыбен Жамсарано иигэжэ хэлэһэн байдаг: “Буряад хүн шэрүүн, далда һанаатай, зүгөөр дүнгүүдые согсолходоо, ехэ нарин ба болгоомжотой”. 

Засаг баригшадые болон шажанай санаартадые хүндэлэлгэ, зүгөөр гол шухалань – түүхэтэ дүршэл агынхидай һунгаха, шэлэн абаха онсо шэнжын үндэһэн болодог. Л.Р.Павлинскиин архивай дансанууд дээрэ үндэһэлэн бэшэһээрнь, 1665 онһоо хойшо хори буряадууд Ород гүрэн ба Монгол хоёрой алин тээшэнь болохоёо ходо маргажа байгаа, дүрбэ дахин урагша хойшоо нүүгээ. Харин Ага захиргаанайнгаа зэргые 8 дахин һэлгэһэн байна. 

Баруун болон сэлэнгын буряадууд засаг баригшадай урда һүгэдэдэггүй юм. Жэшээ болгон, Зэдые нэрлэмээр. Илангаяа Сагановай түлөө дуугаа үгөөгүй Түнхэн дотор хэдэн бүлэг хоорондоо засагаа буляалдадаг. Харин Агада Баир Жамсуевай тушаалһаа бууһаар арбан жэлэйшье үнгэрөөд байхада, тэрэнэй шиидхэхы нүлөө үшөөшье байһан зандаа. Энэнь миин лэ засагые хүндэлэлгэ бэшэ, үнэхөөрөө хүндэтэй хүнэй засаг гээшэл даа. 

Тиин тэрэнэй нүлөөгөөр агынхид ондоо боложо байнхай. Хэрбээ анхан тэдэ захиргаанһаа хайра үршөөл мэтээр дэмжэлгэ туһа хүлеэдэг һаа, мүнөө өөһэдтөөл найдадаг болонхой. Сүлөө газар ба фермэ гэжэ үгы болонхой, хаанашье эзэд бии. Нютагаархид Вайбераар бэе бэедээ дуулган, Сагаалганда тоонто нютагуудтаа суглардаг. Энэ жэлдэ Тахяа жэлдэ түрэһэн зон тогтолтонуудые эмхидхээ, бэлэг сэлэгүүдые асараа, дасан дугангуудые шэмэглээ, байра байдал һайжаруулхын тула мүнгэ танга суглуулаа. Иигээд харахада, Баир Жамсуевай агынхидта хэһэн гол шухала юумэниинь гэхэдэ, өөһэдтөө найдажа һургаа, хии морииень дээшэнь үргөө. Тиин мүнөө агынхид энэ аза талаангай тугаа хэзээдэшье доошонь унагаахагүй...