​Һүлдэ тухай бодомжо

Һүлдэ тухай, илангаяа бүхэли арадай һүр һүлдэ тухай бодомжолхонь, һанамжаяа бэшэхэнь тиимэшье амар бэшэ. Философууд, түүхэшэд энэ асуудалда анхараашье һаа, амяарынь үзэжэ, алибаа тобшолол хэхэеэ зүрхэсэжэ ядадаг. 

Манай сониной эдэбхитэй штатнабэшэ сурбалжалагша, “Буряад үнэн”-“Дүхэриг” сониной 2009 оной “Юһэн тугай һүлдэ” конкурсын лауреат Цэбэг ХОБРАКОВТОЙ энэ темээр хөөрэлдэхые шиидээ һэмди. Цэбэг Цэнгеевич буряад-монголшуудай «Шонын баша» гэһэн дайшалхы эрдэм шудалһан үсөөн хүнүүдэй (ондоо хэн бии юм?) нэгэн бшуу. Ушар иимэһээ хөөрэлдөөгөө захалхадаа, эгээл энэ асуудалһаа һабагша татаһамнай ойлгосотой. 

- Үнгэрһэн Сагаалганай үедэ шонын баша тухай “Буряад үнэндөө” дурдаа һэмди. Эртэ урда сагта агууехэ Чингис Богдо хаанай дэлхэйн эгээн бэрхэ, эгээн хүсэтэй шанга сэрэгшэдэй эрхилжэ ябаһан энэ эрдэм арадаймнай һүлдые үргэхэ нэгэ аргань байха аад, мартагданхай. Минии абга – габжа лама зиндаатай Хубрагай Лубсан бурхандаа ошохынгоо урда намдаа энэ эрдэм халта заажа үгөө һэн. Абгам залуудаа шанга барилдадаг, Баргажан голой суута бүхэ барилдаашан, баатар хүн байгаа. Шонын баша гээшэ нэгэ-хоёр сохисоор хүнэй аминда аюул үзүүлхэ аргатай туладань үргэнөөр дэлгэрүүлэгдэдэггүй, багшаһаа - шабида, эсэгэһээ - хүбүүндэ гээд урда сагһаа дамжуулагдадаг байһан. 

- Энэ эрдэм тухай дуулаһан, соносоһон зон үндэр наһатан соо мүнөөшье дайралдадаг гү? 

- Һая худадаа - Содном Чимитович Шагдаровта шонын баша тухай видеодиск харуулһамни, ехэтэ һонирхоо. Хөөрхэ нютагтамнай иимэрхүү эрдэм харуулдаг нэгэ үбгэн байһан юм гэбэ. Тэрэ үбгэн Ойхон олтирогһоо гарбалтай һэн ха. Һүүлдэнь Монгол орондо Содном Чимитовичэй багшаар ажаллажа байхадань, баһа баруун буряадуудһаа изагууртай нэгэ үбгэжөөл буряад-монголшуудай нюуса энэ эрдэм мэдэхэ байһан тухайгаа гэршэлһэн, хөөрэжэ үгэһэн ха. 

- Монголшуудай дэлхэйе эзэмдэхэ үедэ шонын баша гээшэ һүр һүлдыень хэмжээлэшэгүй үндэртэ үргэлсэһэн аргануудай нэгэн болоно гү? 

- Үнэн даа. Һүлдэ гээшэмнай һахюуһан бурхан ха юм. Монголой һахюуһан бурханһаа хүсэтэй бурхан дэлхэй дээрэ үгы юм гээд Лубсан абгамни намдаа хэлэдэг байгаа. Сансарын хүрдын мүргэлнүүд соо эгээ ехэ, эгээ хүсэтэй мүргэл хадаа Тэнгэриин мүргэл гээшэ. Монголшууд уг изагуураараа залгажа, эхин ехэ Эсэгэ-Эхэдээ: Хүхэ мүнхэ тэнгэридээ, Гал ехэ заяашадаа, Газар эхэ дэлхэйдээ мүргэжэ ябаһан сагтаа ямаршье ехэ мүргэлтэй дэлхэйн арадуудые бултыень илажа, мэдэлдээ оруулаад, удаан саг соо бариһан гээшэ. Һүүлдэнь бэерхэжэ, олон арадуудаар ниилэн, шуһаяа холижо, өөрынгөө эхин мүргэл шүтөөнөө мартажа, орхижо, ехээр зобоһон, сохюулһан, алуулһан, ядарһан гэдэг. Юуб гэхэдэ, һүр һүлдэнь хараа байса һуладаа ха юм. Мүнөө сагта шонын баша тухай дурдахадаа, заатагүй һаа, хүнтэй дайлалдаха, сохилсохо гэһэн удхатай бэшэ. Спортын ямаршье зүйлөөр уласхоорондын мүрысөөнүүдтэ илажа, буряад-монгол алдараа дэлгэрүүлжэ, юһэн сагаан тугаа намилзуулжа байхада, гоёл ааб даа. 

- Шонын башада дүтэрхы ямар зүйлэй арганууд ондоо арадуудта бии гээшэб? 

- Үнэнииень хэлэбэл, шонын баша эхинэй эхин байгаа юм. Хитадууд – бэрхэ арад нэн түрүүлэн энээниие халан абаад, өөрынхеэрээ нарижуулһан, ушу-кун-фу болгоһон, Япондо каратэ болгон хубилгагдаһан, Солонгосто – таэк-вондо, Ород гүрэндэ – самбо нэрэтэй. Харин тиихэдэ бидэ өөрынхиеэ огто мартаад, ондоо арадуудай ёһодо һуража, шүтэжэ ябаһан зон бэшэ гүбди? Мүнөө үедэ энэ аргын гол һургаал гэхэдэ, бидэ үндэһэн юумэндэ һурахаяа, шүтэхэеэ айдаг ябадалаа болюулха ёһотойбди. Энэмнай хадаа бүхэли эрдэм, зориг түрүүлхэ, бадарааха, илагшын мэдэрэл мүндэлүүлхэ һургаал мүн болоно. Заатагүй һаа, бусадые булиха гэһэн бэшэ, харин бусад соо төөрингүй, өөрын хүндэтэ һууритай байха гэһэн удхатай бшуу. 

- Гансал бэе тамир хүсэжүүлгээр хизаарлаха гээшэмнай гүйсэд бэшэ ёһотой... 

- Мүргэлэймнай эгээ гол шухала юумэн түрэл хэлэн болоно. Бүхы арадай хахадайнь (50 процент) түрэл хэлэеэ мэдэхэеэ болиходо, мүргэлынь Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ хүрэхэеэ болидог гэдэг. Мүнөө манай буряадууд булта шахуу бурхандаа ондоо хэлэн дээрэ мүргэнэ. Баруунай буряадууд ород хэлэн дээрэ, зүүнэй буряадууд түгэд хэлэн дээрэ. Уламжалан һүлдэ һуладана, доошолно. Хүнэй нэрэ хадаа туг гээшэ. Харин диилэнхи зомнай ород, түгэд нэрэтэй. Тиихэдээ баруун буряадууд - туггүй, зүүнэй буряадуудай олонхинь мүн лэ туггүй гэбэл, буруу бэшэ. Иигээд байхадаа, арад гээшэ саһан шэнги хайлаад, үгы болошохо жэшээтэй ха юм. Монголшуудай солото саг тухай хэн бэшээ һэм? Бидэ өөһэдөө бэшэ, хариин зон - Венециин Марко Поло, Италиин санаартан Плана Карпини, Голландиин Вильгельм Рубрук. Өөрымнай түрэлхи баялиг – “Нюуса тобшо” гээ- шэ бэзэ. 

- Бурхан гурбан эрдэни ажабайдалдамнай ямар һуури эзэлнэб? 

- Буддын шажан гээшэ Замбиин хэмжээлэшэгүй ехэ һургаал ха юм даа. Зөөлэн шэнжэтэй, Сансарын хүрдэһөө гаргаха гэһэн гол номнолтой. Теэд энээниие туйлахань хүсэлдэшэгүй шахуу. 1 миллиард хүн зонһоо оройдоол 1-ниинь Сансарын хүрдэһөө сүлөөржэ магад. 260 гаран хорюулые сахиха, гэтэлгэгшэ ухаагаа хурсадхаха, бисалгал хэхэ гэхэһээ эхилээд бодоо һаа, хэдэн наһан соошье туйлагдахань ээлтэй ха юм даа. Гэбэшье бодисада зон хэзээдэшье олоор түрэнэ, тэдэнэр хүн зоной оюун ухаанай хүгжэлтэдэ нүлөөлнэ. Мүргэлэй зөөлэн ушарһаал Түбэдэймнай эрхэтэд газар, уһаяа алдаад байна бшуу. Теэд мүнөөнэй сэмүүн сагта Бурхан багшын, Бадма-Самбаавын, Сагаан, Ногоон Дари эхэнүүдэй хамгаалалта далибшагүйгөөр амидархань хэсүүл даа. Ойхон олтирогой дасанай шэрээтэ лама һая Буряад FМ радиогоор, Ара Монголой 13 ехэ эзэдые Улаан Сахюусантай (Жамсаран сахюусан) холбоод, түрэл буряад хэлэн дээрээ хуража захалхабди гэхэдэнь, ехээр баярлааб. Хуралнуудаа иимэ бодомжотойгоор үнгэргэхэдэ, һүлдэмнай өөдөө дэбжэжэ, хэлэмнай һэргэжэ, үргэл мүргэлнай хүсэтэй болоно, араднай хүгжэнэ ха юм. 

- Буян гээшые Та ямараар ойлгонот? 

- Нэгэтэ нютагаа ошоод, сэсэн бэрхэ, мүнөө 87 наһатай ахатанаа – Даши Монголовичые бараалхабаб. “Хүн ходо буян гэжэ ябаха ёһотой. Людофунай үри хүүгэдые харана гүш? Булта һайнууд, үндэр нэрэтэйнүүд, үлзы баянууд” гэбэ. Тэрэмнай ямар тиимэ буян хээ бэлэй гэхэдэмни, 1930 гаран оной хамалган тухай хэлэбэ. Людофун манай нютагай Сундуй гэжэ үндэр наһатай ехэ ламбагайе ой модон соо гэр баряад, нюужа абарһан, ото хооллуулжа, харууһалжа байһан. Тэрэ ехэ ламань бурхандаа харихынгаа урда, Людофундаа нэгэ хобто (сүндүүг) үлээхэдээ, иигэжэ захиһан: “Энээн соо минии багшын номууд, зэр зэмсэгүүдынь. Мүнөө түрэлдөө багшамни Хубрагай Лубсан боложо түрөөд ябана. Тэрэшни сагай зөөлэрхэдэ, танһаа номуудаа, зэр зэмсэгүүдээ эрижэ ерэхэ байха, ондоо хүндэ үгэжэ байбат, һайнаар хадагалаад байгты” гэһэн ха. 

- Жэгтэй ушаралнуудай нэгэн гээшэл даа... 

- Үнэхөөрөөшье, Людофун тэрэ хобтоёо дал дээрэ табяад, нюугаад байдаг байгаа. Энээн тухай намда, мэнэ һаяхан шүдөө эмнүүлхэеэ ерэһэн Людофунай басаган – Лидия Николаевна Очирова хөөрөө һэн. «Бидэ, үхибүүд, эхэ, эсэгынгээ ажалдаа ошоходонь, дал дээрэ гараад, хобто нээгээд, хонхо дамаарииень ханхинуулжа байгаад наададаг һэмди. Нэгэтэ милиционернүүд ерээд, нэгжэжэ, гэр байрыемнай хуу урбуулаад, дал дээгүүр, хобтодо торожо унажа ябаад, олоогүй ошоо. Нюдэнь хаалгатай байгаа юм бэшэ гү... Һүүлдэнь Лубсан Арсаланович ерэжэ абаашаһан байна». Иигэжэ Лубсан абгамни түрэлөө һэлгэһэн иимэ ехэ лама байгаа гэжэ һаял ойлгооб. 

- Цэбэг Цэнгеевич, Та өөрөө лама санаартан бэшэшье һаа, абгынгаа захяа заабариие даажа абаһан, дам зондо дамжуулха гэһэн табисууртай, үүргэтэй хаяат... 

- Абга тухаймни нютагаймнай Валентина Тарасовна Дармаева һая намда иигэжэ дуулгаа: Хубрагай Лубсанһаа мэргэн лама, бөөшье нютагтамнай үгы гээд эжымни хэлэдэг һэн. Хони, малайнгаа үгы болоходо, ошоод һурахадань, хаана байһыень алдуугүй зүбөөр хэлэдэг һэн ха. Лубсан абгамни 1906 ондо түрэһэн, бага наһанһаа хоёр ехэ ламанарта - Зазы лама, Бороони гэбшэ хоёрто ном заалгаһан, һүүлдэнь Эгэтын дасанда һуралсалаа дээшэлүүлжэ, габжа лама болоһон юм. Бурхан багшын ном мэдэхэһээ гадна Монголой түүхэ һайн мэдэдэг, түрэл арадтаа дуратай, шадал соогоо туһалха гэжэ оролдодог сэдьхэлтэй хүн байһан. 

- Танай үзэл сурталаа бүрилдүүлхэдэ үшөө хэд нүхэд гү, али һурган хүмүүжүүлэгшэд нүлөөлөө һэм? 

- Вьетнамһаа ерэһэн Вин-Чунь кунфу намда зааһан. Манай шонын башада адлиханшье һаа, һураггүй орёо, хүшэр эрдэм. Еврей яһанай Ян Самуилович Шварцмантай танил байһандаа, өөрыгөө ехэ азатай хүмби гэжэ тоолодогби. 1981 ондо марксизм-ленинизмын университедтэ һурахаяа орохом гэхэдэм, хэлээ бэлэй: “Э, Зүблэлтэ гүрэн, коммунизм гээшэ арбан жэл болоод үгы болохо, сагаа хооһоор бү һалгаа” гээ һэн. Иимэ мэргэн хүн байшоо. “Бидэ, еврейнүүд, эртэ урдын Египедэй Бурхан Атоноор 13 хүбүүдээ (Иисус+12 апостолнууд, Иисусэй шабинар) залгажа табяад, дэлхэйн олон арадуудые мэдэлдээ оруулаа һэмди. Теэд, танайхин, монголнууд шэнгеэр бэерхээд, хэлэеэ мартаад, ондоо арадай нэрэнүүдые зүүгээд, аршалжа байһан бурхадтаа танигдахаяа болёод байгаабди. Өөрынгөө хэлэн (иврит) дээрэ хөөрэлдэхэеэ болиходомнай, мүргэлнай сахюуса бурхадтаа хүрэхэеэ болёод, газар дайдаяа буляалгаабди, сохюулаа, алуулаабди. 6 гаран миллион еврейнүүдые дэлхэйн хоёрдохи дайнда Гитлер хюдаһан. Энээнэй удаа ухаа орожо, иврит хэлэеэ һэргээжэ, мүргэлнай хүсэтэй боложо, гүрэн түрэмнай - Израиль бии болоо”. 

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).