- Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр гэдэг. Хүндэтэ Виталий Цырендоржиевич, та 1940 оной сентябриин 17-до Алтай-Дунгы гэжэ нютагта түрөө һэм гэжэ манай сониндо бэшээ һэнта. Тиихэдээ тамнай үндэр наһатай, яһала юумэ үзэһэн, урданай үбгэд хүгшэдтэй харилсаһан хүн байнат. Нэн түрүүн өөрынгөө уг удам тухай хөөрэжэ үгыт даа.
- Абын аба Хандаһаа түүхэлжэ эхилээ һаа гэжэ һананаб. Тэрэ хүн бурхадай дүрэ бүтээдэг уран зурааша байһан. Лама нэрэнь Даншей һэн. Залуу наһандаа хасаг угтай байһандаа, “унтово” сэрэгтэй Севастополь хотодо алба хэһэн байна. Тэрэл үеэр Лев Николаевич Толстой дайн байлдаанда хабаадаһан байна. Эрэлхэг сэрэгшэ Ханда дайшалхы дүрбэн Георгиевско хэрээһээр шагнагдаһан байна. Дунгы нютагтаа айл бүлэ боложо, гурбан хүбүүдтэй, нэгэ басагатай болоһон байна.
Ууган хүбүүн Константин Хандуевич Цыбиков, буряадаараа Чой-Дагба, би ехэ аба гэгшэ һэмби, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнһаа уушхандаа бомбын түгдэрхэйтэй ерээд, Алтай нютагайнгаа сомоной түрүүлэгшээр ажаллаа һэн. Нэгэ басага, хоёр хүбүүдые хүмүүжүүлһэн байна.
Дулма Константиновна хоёр басагадтай, нэгэ хүбүүтэй болоо һэн. Владимир Константинович нэгэ хүбүүтэй, зургаан басагадтай. Бултыень айл бүлэ болгоо. Ашанар, зээнэртэйшье болоо һэн. Мүнөө Дулма нүхэрынь Мөөрөөшэ гэжэ нютагтаа. Борис Константинович хүбүүн, басаган хоёртой. Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.
Данжейн хоёрдохи хүбүүн минии түрэһэн аба Цырен-Доржо Хандуевич Цыбиков болоно. Хоёр хүбүүдтэй, нэгэ басагатай. Ехэ хүбүүниинь би болоноб. Мүнөө табан хүбүүдтэйб, дүрбэн басагадтайб. Дүү хүбүүмни Миша гэжэ нэрэтэй. Хоёр хүбүүдтэй, нэгэ басагатай. Люба дүүхэймни хоёр хүбүүдтэй, гурбан басагадтай.
Абамнай дайн соогуур түмэр харгы заһабарилжа ябаа. Будапешт хотодо Илалтые угтаа юм. Гэртээ бусажа ерээд, “Ворошилов” колхоздо механизатораар ажаллаа. Түрүүн “Коммунар” гэжэ түмэр мөөрэтэй трактораар, тиигээд “НАТИ” гэжэ гэнжэтэй трактораар “Сталинец» гэжэ комбайн шэрэдэг байгаа. Мал ажахыдашье ябаһан. Агнууришье хэхэ дуратай һэн. Ангуушанай биледтэй байгаа. Хээрын амитаниие бурханай мал гэхэ. Алажа эдихэ гээ һаа, эзэнһээнь эрижэ абаха хэрэгтэй гэгшэ һэн. Хулгайгаар агнагшадта огто дурагүй һэн.
Абын түрэһэн дүүнь, Очиржаб Хандуевич Цыбиков, япон дайнда морин сэрэгшэ ябаһан, Илалтын һүүлээр дайшалхы офицер боложо ерээд, багшаар ажаллаһан байна. Арбан үри хүүгэдтэй болоо һэн. Эгээ ехэнь Владимир Очирович Цыбиков, тиигээд Михаил Очирович, гурбадахи Борис хүбүүгээ ехэ аба Константинда үгэһэн байна. Үри хүүгэдынь – багшанар. Эжынь, Бадмасу Очировна, баһа багша байгаа. Бадмасу ахай ехэ дууша хүн һэн. Дашима Батуева, Анна Жапова – эдэ гурбан “трио” дуугаа дуулажа, хари гүрэнүүдээршье ябажа ерэһэн юм.
Данжейн ганса басаган Гуро Хандуевна Шаргалжан нютагай Лумбунов Дашей гэжэ хүндэ хадамда гараһан. Ехэ хүндэтэй дайнай ветеран байһан. Энгэрээрээ дүүрэн орден медальнуудаа зүүхэдэнь, ехэл омогорходог һэмби. Саша хүбүүгээ Очир Хандуевичһаа үргэжэ абаа һэн. Сашань хүбүүтэй, басагатай болоо һэн. Дашей хуряахын Маруся гэжэ басаганиинь мүнөө Шаргалжан нютагтаа ажаһуудаг. Хүбүүн басаган хоёройнгоо түрэ найр хэхэдээ, намайе уриһан юм.
- Шажан мүргэл тухай хөөрыт даа...
- Шаргалжан нютагта Дамба Аюшеев, мүнөө Бандида-Хамба лама, Балдан-Брэйбүүн дасан шэнээр бүтээлгэһэн байна. Һаяын жэлнүүдтэ Балдан Брэйбүүн дасанай Согшон дуган шэнэлэн һэльбэгдээ. Сахюусан дуган баригдаа. Будда бурханай найман субаргануудай дүрбэниинь арамнайлагдаа. Август һарада Бумхан добо дээрэ Мөөрөөшын зоной хүсөөр, арадай барилгын аргаар бодхогдоһон мянган Буддын Бумхан арамнайлагдаа.
Манай Алтайда гансал субарга бүгэдэ зоной хүсөөр бүтээгдэһэн юм даа. Хүгтэй Хаан ууладаал шүтэдэг зон байналди даа. Энэл Хаан баабаймнай Алтайнгаа зониие хаанашье байхадань орхидоггүй, хаража, һахижа байдаг.
- Нэрэ солотой үшөө ямар хүнүүдые нэрлэхэбта?
- Цыбиковтэнэй Заахай гээшые дурдахамни. Томитов Балжир гэжэ нэрэтэй байгаа. Загда хүбүүниинь дайнда ошоод, бусажа ерээгүй һэн. Заахай ехэ бэрхэ дархан байһан. Гансаараа нэгэ модон гэр сабшажа бүтээгээ гэгшэ. Ехэ олон үльгэр мэдэдэг байгаа. Минии багада “Шалдаган Пумаа” гэжэ үльгэр хөөрэжэ үгэһэн юм. Хээгүүр ябаад ерэхэдээ, геолог шэнги элдэб гоё шулуу асарагша һэн. Бүлюун шулуу, сахюур шулуу гэхэ мэтыел һананаб. Заахайн аша хүбүүн Николай Загдаевич Томитов Алтай нютагтаа ажаһуухадаа, арбан үри хүүгэдтэй болоһон юм. Үри хүүгэдынь айл бүлэ боложо, ан- бун жаргажа һуудаг даа.
Бадмаева Мидыгма гэжэ абгалжаагаа Цыбиковтэн «Авай» гэдэг байгаабди. Баян-Булаг нютагай Бунхан-Арада Бадмаевтан гэжэ айлнууд һуурижанхай байгаа. Би 50-яад, 60-аад онуудаар авайндаа дүү хүбүүн Владимиртай байгаад, Хүдэрэ-Сомоной арбан жэлэй буряад һургуулида һурадаг байгааб. Аваймни ехэ амтатай хилээмэ баридаг һэн. Үнеэнэй һүөөр амтатайхан тараг бүрихэ даа. Бадмаев Владимир гэжэ авайн хүбүүн Ленинградта һуража, артист болоһон юм. Баян-Булагтаа ерэхэдээ, баяанаар, гармошкоор энэдхэг хүгжэм наадажа, гоёор дууладаг байгаа. Тэрэ сагта Энэдхэгэй “Бродяга”, “Господин 420” кинонуудые харадаг байгаабди. Минии һургуулиин нүхэд Банеев Гоша, Аюшеев Владимир гэгшэд Радж Капурай дуунуудые дуулагша һэн.
- Өөрынгөө ажалай намтар хөөрыт даа.
- 1959 ондо 8 класс дүүргээд, нютагайнгаа колхоздо, удаань “Алтайский” гэжэ совхоздо малшанаар, тиигээд механизатораар ажаллааб. Комбайнаар һайн ажаллаа гэжэ магтуулаад, Москва хото ВДНХ- да ошоһон байнаб. Соёлой дээдэ һургуулиин уран зурагай факультет заочноор дүүргэһэмби. Тиигээд совхоздоо уран зурааша-шэмэглэгшээр хүдэлөө һэмби. Парторг Радна Доржиевич Гонсоруновай “зүүн гарынь” байгааб. Тэрэ хүн Хрущёвой үедэ тракторист байхадаа, кукуруза ургуулжа, үндэр ургаса хуряажа, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутат болоһон байна.
- Нэгэ хэды үгөөр ажахы тухайгаа хөөрыт даа...
- “Алтайский” совхоз байгуулһан Доржи Доржиевич Банзаров директор боложо, ехэл оролдожо хүдэлөө, олон байшан гэрнүүдые барюулһан байна. Мяха-һүнэй комплекс арбан жэл соо бүтээгээ. Хирпиисээр һургуули, алаабхинуудые, хонтооро, хоёр дабхар СДК, МТМ, таряанай тоок барюулаа. Тэрэ үедэ хониной 15 отара байгаа. Үхэр малһаа гадна адууншье бии һэн. Техникэ гэхэдэ, 10 гаран комбайнууд, гэнжэтэйшье, мөөртэйшье тракторнуудаар олон байгаа.
Хамаг талаяа хахалаад, таряа талха гээшые элбэгээр ургуулдаг һэн. Дунгы, Хабшуу, Шаазгайн сабшалангууд уһалагдаад, баһал баян ургасатай байгаа. Саг сагаараа байхагүй, сахилза хүхөөрөө байхагүй гэдэг. Мүнөө гол горхонууд шэргэжэ хаташанхай, газар хахалагдахаяа болинхой, хамхуул, шэбээхэй, шаралжада дарагдашанхай. Банзаровай бүтээлгэһэн комплекс, МТМ гэхэ мэтэ һандаршанхай. Гансал СДК, һургуули хүдэлһөөр байнал даа.
- Зай, һайн даа. Хүндэтэ Виталий Цырендоржиевич, тамнай уран үгэдэ дуратай ха юмта. Уншагшадайнгаа анхаралда уянгата мүрнүүдыетнай дурадхая даа.
Һанамжа бодолнууд
Газар Дэлхэйн хүн зондо
Гасалан асарһан дайе
Галзуу Гитлер үүдхээ һэн.
Улаан шуһа адхажа,
Уланхатаһан фашистнууд
Улад зониие туляагаа.
Европын гүрэнүүдые эзэлээд,
Еврей яһатаниие хороожо,
Ехэл нүгэл эхилээ.
Эзэлһэн газар багадаа гээд,
Үшөө ехээр хомхойржо,
СССР-тэ добтолоо.
Гэмгүй һууһан манайхинда
Гэнтэ орожо сошоогоо,
Гэрэлтэ нара бүрхөөгөө.
Дүлэтэ, шуһата тэрэ дайн
Дүшэн нэгэн онһоо эхилжэ,
Дүрбэн жэл соо зобоогоо.
Хайрата совет сэрэгшэд
Хара мянгаараа алуулаашье һаа,
Хамгаалан абараа нютагуудаа.
Хариин олон гүрэнүүдые
Хархис муухай фашистнуудһаа
Хани ёһоор сүлөөлөө.
Шуһата дай эхилһэн
Шулмас муухай Гитлерые
Шэбээлһэн эшээндэнь һүнөөгөө.
Хэдэн сая манай хүбүүд
Хорото тэрэ дайн сооһоо
Хото гэртээ бусаагүй.
Арад бүхэнэй жаргалай түлөө
Ами наһаяа үгэһэн сэрэгшэдэй
Алдар солонь мүнхэ байха!
Амиды мэндэ ерэһэн
Алтай нютагаймнай фронтовигууд
Аялаа булта Бурхандаа.
Шархатаад ерэһэн фронтовигууд
Шадалаараа Алтайгаа үргөө һэн -
Шамбалын Бурхад мэдэхэ.
Хэһэн ажал буянгынь
Хэншье гэхээр хэрэглэнэгүй,
Хэтэ мүнхэ хадагалнагүй.
Гансал сэрэгшын хүшөө
Гунхуулан доошонь толгойгоо
Гансаардажа зобоно.
Абанараа бидэ хүндэлнэгүйбди,
Ашата ехэ буянгынь
Ашанар зээнэртээ хүргэнэгүйбди.
Эсэгэнэрэйнгээ хэһэн барилгые
Эбдэжэ бидэ һалгаанабди -
Энэ ехэл нүгэл эдлэнэлди.
Хүгтэй Хаан хэзээ болотор
Хүнүүдэй хэһэн нүгэлые
Хүлисэн тэсэжэ байхаб?
Хэншье һаа мүнхэ бэшэ,
Хэһэн хэрэгүүдээрээл үйлөө үзэхэ -
Хэлэхэ дурамни хүрөө мүнөөдэр.
Аба эжынэрээ хүндэлэел даа,
Алтай нютагаа абараял даа,
Арьяа-Бааладаа зальбараял даа.
* * *
Хайран эжы абаяа
Халуун үгөөр дурдагшаб.
Шаазгай, Дунгы, Хабшуугаа
Шамарлангүй һанагшаб.
Шамай, гансахан нютагаа
Шадал соогоо магтагшаб.
Дулаан тоонто нютагаа,
Дуулим тоонто Алтайгаа,
Арад зоноо аршалагша
Агуу Хүгтэй Хангайгаа
Аялга дуугаар магтагшаб.
Василий Цыбиковэй бүтээһэн Һама сахюусан Бургалтайн дасанда