(Үргэлжэлэл. Эхиниинь мартын 22-ой дугаарта)
- Цэбэг Цэнгеевич, арад зоной ажабайдалые байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй холбожо тайлбарилха заншал хэр угһаа домогуудаар дамжан тогтонижонхой гээшэ. Иимэ ямар жэшээ дурдаха байнат?
- Мүнөөнэй Израиль абаад үзэел даа. Эндэ, Кинерет нуурай эрьедэ, мүнөө дэлхэйн олон арадуудые мэдэлдээ барижа, эрхилжэ байдаг хоёр бэрхэ арад – еврейнүүд, арабууд ажаһуудаг. Эдэнэр нэгэ эсэгэһээ түрэһэн, хоёр ондоо эхэтэй, Израиль, Исаф хүбүүдһээ түрэһэн гэдэг. Тэрэ Кинерет нуурые Иордан мүрэн һэтэ суу урдажа гарадаг. Иоан Креститель Иисус Христос хоёр уһан һахил хүртэжэ, тэрэ мүрэниие суурхуулһан, алдаршуулһан. Кинерет нуур манай Байгал далайһаа һураггүй заахан юм. Гэбэшье энэ хоёр бэрхэ арадай хүсөөр сууда ороһон.
Тиихэдэ манай Байгал далайе Ангар мүрэн (Дээдэ, Доодо Ангарнууд) мүн лэ һэтэ суу урдажа гарадаг. Энэ далайн эрьедэ дэлхэйе баһа оло дахин мэдэлдээ оруулжа, заргалжа ябаһан хоёр бэрхэ арад мүндэлһэн гэдэг. Эдэмнай түүрэг болон монгол арадууд болоно. Мүн лэ нэгэ эсэгэһээ, эхир хоёр хүбүүдһээ түрэһэн гэдэг. Эхинэйнь энэ уг хадаа мүнөөнэй сагта ябаһан эхирэд угсаатан болоно.
- “Эреэн гутаар эсэгэм бэлэй, эрьеын габа эхэм бэлэй” гэһэн угай дурдалгатай бэшэ гү, эхирэдүүднай?
- Тиимэ. Энээнэй удхань юун бэ гэхэдэ, дэлхэй дээрэхи амитадай эгээ түрүүн уһан сооһоо гаража, газар дээрэ түбхинэжэ эхилһые харуулна гээшэ. Байгал далайн хойто захада, Зүлхэ мүрэнэй эхиндэ энэ уг ажамидардаг байгаа. Хэлэниинь түүрэг, монгол арадуудые холбоһон, “һ” аялгатай эгээ эхин хэлэн гэдэг.
Һая буряад FM радиогоор манай суута Этигэлэй хамбын айладхаһан һургаал дуулааб. Тэрэ һургаал соо иигэжэ хэлэгдэнэ: “Хоёр хүнүүд, эрэ эхэнэр хоёр далайн эрьедэ ёбуун дунгар (раковина) олоод, һонирхожо хаража, үзэжэ байна. Этигэлэй хамба энэ үзэгдэлые иигэжэ тайлбарилба: “Энэ хадаа дэлхэйн бүхы амитадай уһан сооһоо гараһаниие гэршэлһэн юумэн”.
- Уламжалан лусад гарбалтан болоно гүбди?
- Тиигэжэ хэлэхэеэ һананагүйб. Эхинэй эхин – эхирэд угсаатан болоно. Бэшэ монгол угууд эндэһээ таһаржа һалбарһан. Түүхэ бэшэгүүд соо энээн тухай домог үгы. Гэбэшье эртэ урдын, үни заяанда мартагдаһан, тэнгэриин мүргэлэй, бөө санаартанай дурдалга соо бии байһан ёһотой даа.
Хори, хонгоодор угсаатан “Хун шубуун гарбалтайбди, хуһан модон сэргэтэйбди” гэдэг. Хүн боложо үрдиһэн, монгол хэлэн дээрэ ярилдадаг хүбүүн Тэнгэриһээ бууһан хун шубуудай һайхан гоё басагад болоод шунгажа байхадань, нэгыень барижа һамган болгоод, тэндэһээ эдэ уг гарбалнууд мүндэлһэн гэдэг. Булгад угсаатан “Хүхэ буха эсэгэтэйбди” гэдэг. Энэ ехэ һонин. Еврей арадай эзэн бурханиинь баһа иимэ дүрэтэй, манай Бурхан багшын һургаал соо Ямараджа гээд оронхой байдаг.
- Байгал далаймнай юрэл юртэмсын эрдэни-зэндэмэни бэшэ, харин монгол туургата арадуудые мүндэлүүлһэн нангин үлгы болоно ха юм даа...
- Эхин шүтэлнайл даа, Байгалнай. Тэнгис гэһэн үгэһөө гараһан. Тэнгээ – һэеы гэрэй гол бахана гэһэн ойлгосо бии. Гүйсэд хэлэбэл, Тэнгэри бариһан далай болоно.
Масон бүлгэмэй номдо арбан гурбан табсантай, орой дээрээ ганса нюдэтэй дүрбэлжэн субарга (пирамида) бии. Энэ ушарые нютагайнгаа шүтөөнтэй холбоё. 1206 оной Монголой карта (Агууехэ Чингис Богдо хаанай шэрээдээ һууһан, хаан боложо үргэмжэлэгдэһэн үе) харахада, баһа энэ субарга шэнги, орой дээрэхи нюдэниинь – Байгал далаймнай харагдажа байдаг. Тиигээд энэ далайемнай тойроод, баһал арбан гурбан эзэд бии. Гадна монголшууд 13 мүшэдтэ мүргэдэг байһан: 7 үбгэн, 6 баатар (ородоор хэлэбэл, Большая Медведица+6 Плеяд). Америкын нэгэ долларой саарһа – купюра анхаралтайгаар шэртэхэдэ, хуу тэмдэгүүдынь 13 тоотой – табсанууд, мүшэдүүд, үзэгүүд.
- Элдэб арадуудай ажабайдалда зурхайн тоогой эрдэм жэгтэйгээр дэлгэрэнхэй байгаал даа, тиихэ зуураа хоорондоо ямаршье харилсаагүй, холын арадууд адлихан тоонуудые хэрэглэдэг байһаниинь гайхалтай.
- Лүндэн буулгагшад, ерээдүйе соо харагшад зохёон гаргадаг байгаа ха юм. Дээрэ дурсагдаһан монголой субаргын (нюдэтэй пирамидын) оройдо эхирэд угсаатанай нютаг оршоно. Агууехэ Чингис Богдо хаан бурхандаа ошохынгоо урда иимэ захяа үлөөһэн: “Намайе хадын оройдо, ганса модоной узуурта хүдөөлүүлээрэйт”. Урданайшье, мүнөөнэйшье эрдэмтэд хадын оройнуудые малтажа байгаад, хүдөө табигдаһан газарынь бэдэржэ гүйлдэдэг. Хадын орой, ганса модон гээшэнь ондоо, нюуса далда удхатай хэлэн ха юм.
- Эхирэд тээшээл абаашахатнай бэзэ?
- Тэрэ 1206 оной Монголой карта, толгойгоорнь доошонь, хүлөөрнь өөдэнь харуулаад үзэхэдэ, хадань ганса модон боложо харагдаха (Уг изагуурай, эхинэй модон. Ородоор “древо жизни”). Тэрэ модоной узуурта, үндэһэндэ нөөхи эхирэд угнай харагдаад лэ байха. Эндэһээ тараһан, һалбарһан олон мянган түүрэг, монгол арадууднай эхин арадаа мартанхайнууд, мүргэл шүтөөнөө алданхайнууд, олонхинь ондоо бэрхэ арадуудай мэдэлдэ оронхойнууд, тэдээнэй ехэ бурхадай барлагууд болонхойнууд гүйлдэжэ ябадаг. Духаараа газар мүргэхын наана, һахы һалаг оролсон шүтэлөө ондоо тээшэнь зорюулан нэнгэдэг лэ.
Иимэ зониие буряад-монгол хэлэн дээрэ мангууд гэдэг, түүрэг хэлэн дээрэ манкурты гэдэг. Бэлигтэй бэрхэ киргиз уран зохёолшо Чингиз Айтматов энээн тухай угаа ойлгосотой тодоор бэшээ бэлэй. Эртэ урда сагта зарим нүүдэл булимтарагшад дайлажа абаһан зоноо барлаг болгохын тула толгойень үхэрэй нойтон арһаар орёодог байһан. Тэрэнь хатахадаа, тархииень таһа бажуужа, хүн ухаагаа алдажа, тэнэг болодог, уг изагуураа, бурхадаа мартажа, үхэр мал шэнги, эсэргүүсэхэ гээшые мэдэхэгүй, эзэдэйнгээ захиралтаар лэ ябадаг, адагай адаг барлаг зарасанууд болодог һэн. Тиимэ зониие мүнөө биоробот гэнэбди. Алта мүнгэнэйшье барлагууд өөрэгүй биорободууд мүн, эдэнэр мүнөө олошороо.
- Ямаршье уг гарбалай зоной өөһэдөө өөһэдынгөө уг өөдэнь татан, үндэртэ дэбжүүлхэ хүсэлтэй байдагынь ойлгосотой. Эхирэд угнай эхимнай гээд тоолоо һаа, ямар үндэһэ баримталха байнат?
- Манай эхирэд уг гарбал соо Шоно гарбал онсо һуури эзэлдэг. Домогынь иимэ: Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриһээ Гал ехэ заяаша буужа, (Замбиин бүхы элшэ хүсэн-энерги хуу плазма болоод байдаг), тэндэһээ Бүргэд Ехэ Шубуун гараһан. Тэрэнь ой тайгын эзэн – эмэ Шоноһоо хүбүү түрэһэн. Тэрэ хүбүүниинь бүргэд толгойтой, шоно бэетэй, хүнэй хэлээр үгүүлжэ байгаа гэхэ. Эхирэдэй үринэр шонын уурхай соо байхадань олоһон. Һүүлэй һүүлдэ тэрэнь хүн бэеэ бэелжэ, ехэ Баатар болон мандайжа, Байгал шадарай эзэн болон тодорһон.
Бурю гэһэн үгэ түүрэг хэлэн дээрэ шоно гэһэн удхатай. Олоной тоодо бурют, мүнөөнэй буряад болоно. Шоно Баатар монгол һамганһаа 7 хүбүүтэй байһан: Басай, Борсой, Бурлай, Нэтэб, Боогол, Соогол, Түмэнтэй. Үшөө 3 хажуу һамгадһаань (2 түүрэг, 1 хамниган) 9 хүбүүтэй болоһон, тэдэнь бага шононууд гэжэ алдартай, мүнөөнэй уряанхай, хакас, казах, киргиз, яхад яһатан соо олон гэдэг. Хоёрдохи хүбүүнһээ – Борсой шоноһоо 25 үе болоод, Агууехэ Чингис Богдо хаан түрэһэн гэдэг. Энээнһээ боложо борсойшуул Шонын хүбүүд сооһоо аха захань, алдартайнь гээшэбди гэжэ омогорходог.
- Та өөрөө Басай шоно угай гээшэт. Хэд ехэшүүл энэ угһаа гараһан бэ?
- Суутай, эрдэмтэй аграмба лама Гомбо Занданов нюуса тарниин эзэн багша байһан. Манай нютагай мэдээжэ баряаша хүн – Шагжи Цыбикжапович Чирипов (мүнөө 78 наһатай, Мормон гээд алдаршаһан) тэрэ ехэ нагаса ламынгаа түрэһэн нютагтань, хадын бооридо ехэ субарга, мүргэлэй, бисалгалай бишыхан гэр бариһан. Жэл бүри олон ламанарые урижа, ном хуруулдаг. Хүнтэйн ташаланһаа тэрэ субаргын хойто таладань Гомбо абгаймнай дүрэ бии болоһон, зүүн талаһаань шонын 7 дүрэ харагдаад байдаг. Энэ субарга барихаяа газар һэндэхэдэнь, газар соо хадагалаатай хонхо олдоо һэн. Энэ ехэ ламамнай эндэ хойтын сагта субарга бодхоогдохо гэжэ бэлигүүн ухаагаараа тэмдэглэһэншье байжа болоо.
- Шэди гээшэ түрэлөө урилаашье һаань, үгы болодоггүй, тэмдэг үгэжэл байдаг байна...
- Шагжи Цыбикжапович хөөрэдэг, тэрэнэй 5 наһатай байхадань, хүреэ соонь заахан гэр соо ламхай байдаг һэн. Газаагуур һайса хаража байгаарай, ондоо зоной ерээ һаань, намда түргэн дуулгаарай гэхэ. Теэд заахан үхибүүд наадандаа дашуураад мартажархёо. Нэгэтэ харан гэһээнь 2 милиционер хүреэ руунь орожо ябаба. Заахан үхибүүн бархираа шашхаатайгаар хүлеэгдээгүй айлшадтай суг хамта ламхайн гэртэ гүйжэ ороходонь, зула хүжэнь бадарһан зандаа, өөрөө үгы. Үхибүүн ламхайн үүдэнэйнгээ саада тээ зогсожо байхые обёорбо, харин милиционернүүд бэдэрээд, юушье олоогүй ябаа һэн. Муу нюдэндэ харагдахаяа болидог эрдэмтэй хүн байгаа бшуу.
- Урданайнгаа уг домогуудые хадуужа абаад, мүнөө зондоо дэлгээжэ байһантнай хэды һайшаалтайб даа...
- Минии түрэһэн Аргата нютаг баһа суута нютаг юм. Абгамни хэлэдэг һэн, эртэ урда сагта Аргата хадаа Ариг Уһата гэжэ нэрэтэй байһан. Агууехэ Алан Гуа эндэ түрэһэн, тэрээнһээ 12 үе болоод, Чингис Богдо хаан мүндэлһэн гэжэ... “Борджигин” гэһэн буруу үгэ гэдэг һэн, “Баргуджин” гү, али “Борчонойн” гэһэн үгэ байгаад, хэдэн зуугаад жэлнүүд соо аялгаа хубилгажа, “Борджигин” болошоһон гэхэ.
- Буряад-монгол гэһэн ойлгосо ниитэ нэгэн, хэзээдэшье таһаршагүй гээшэ...
- Нэгэн арад хадаа яахаа амяарлаха юм? Байгал далай хадаа монголшуудай дайдын нюдэниинь һаа, Буряаднай – толгойнь, Халха Монголнай бэень болоно бэшэ гү? Энээниие һайн ойлгоһон элитэ түрүү хүнүүднай Базар Барадин, Элбэг-Доржо Ринчино, Сүхэ - Баатар В.И.Ленинтэй хөөрэлдэжэ байгаад, Буряад-Монголой Союзна Социалис Республика бии болгохо гэжэ туршаһан, тиин панмонголизм гэжэ хардуулаад, булта саазада орожо һалаһан бшуу. Мүнөө хилэнүүд нээгдэжэ, хоёр талын соёлой дураараа харилсажа байхада, ямаршье дэмбэрэлтэй һайхан саг мүндэлбэ гээшэб гэжэ мүнөөнэйнгөө сагта баярые хүргэжэ байхаар лэ.
- Цэбэг Цэнгеевич, Тэнгэриин мүргэл Бурхан багшын һургаал хоёрто Та нэгэ адлихан шүтөөд ябанат...
- Энэдхэгээр би гурба дахин аяншалжа ерээб. Эртэ урдын Наланда гэжэ дээдэ һургуули анхан бии байһан байна. Бурхан шажанай номой эгээн ехэ 18 багша тэндэһээ гараһан. Хатуу мүргэлтэн ерэжэ, энэ һургуули һандаан бутаргаһан, мүнөө гансал һууринь үлэнхэй. Олон лама багшанарые хюдаһан, зариманиинь лэ дайша шанга, хүсэ ехэтэй Тэнгэриин мүргэлтэй арадуудай дали доро хоргодожо абарагдаһан байна. Тиихэдээ энэ Агууехэ, Сансарын хүрдэһээ мултаруулха аргатай, эгээл шухала, ори ганса һургаал – Бурхан багшымнай ном Тэнгэриин мүргэлтэй арадуудай ашаар энэ дэлхэй дээрэ үлэжэ, бидэндэ мүнөө туһалжа, бидэнээ абаржа байна ха юм.
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).