​Һүлдэ тухай бодомжо

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь мартын 22-ой дугаарта)

- Цэбэг Цэнгеевич, арад зо­ной ажабайдалые байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй холбожо тайл­барилха заншал хэр угһаа домо­гуудаар дамжан тогтонижонхой гээшэ. Иимэ ямар жэшээ дурдаха байнат?

- Мүнөөнэй Израиль абаад үзэел даа. Эндэ, Кинерет нуурай эрье­дэ, мүнөө дэлхэйн олон арадуудые мэдэлдээ барижа, эрхилжэ байдаг хоёр бэрхэ арад – еврейнүүд, арабу­уд ажаһуудаг. Эдэнэр нэгэ эсэгэһээ түрэһэн, хоёр ондоо эхэтэй, Израиль, Исаф хүбүүдһээ түрэһэн гэдэг. Тэрэ Кинерет нуурые Иордан мүрэн һэтэ суу урдажа гарадаг. Иоан Крести­тель Иисус Христос хоёр уһан һахил хүртэжэ, тэрэ мүрэниие суурхуулһан, алдаршуулһан. Кинерет нуур манай Байгал далайһаа һураггүй заахан юм. Гэбэшье энэ хоёр бэрхэ арадай хүсөөр сууда ороһон.

Тиихэдэ манай Байгал далайе Ан­гар мүрэн (Дээдэ, Доодо Ангарнууд) мүн лэ һэтэ суу урдажа гарадаг. Энэ далайн эрьедэ дэлхэйе баһа оло да­хин мэдэлдээ оруулжа, заргалжа ябаһан хоёр бэрхэ арад мүндэлһэн гэдэг. Эдэмнай түүрэг болон монгол арадууд болоно. Мүн лэ нэгэ эсэгэһээ, эхир хоёр хүбүүдһээ түрэһэн гэдэг. Эхинэйнь энэ уг хадаа мүнөөнэй саг­та ябаһан эхирэд угсаатан болоно.

- “Эреэн гутаар эсэгэм бэ­лэй, эрьеын габа эхэм бэлэй” гэһэн угай дурдалгатай бэшэ гү, эхирэдүүднай?

- Тиимэ. Энээнэй удхань юун бэ гэхэдэ, дэлхэй дээрэхи амитадай эгээ түрүүн уһан сооһоо гаража, га­зар дээрэ түбхинэжэ эхилһые ха­руулна гээшэ. Байгал далайн хойто захада, Зүлхэ мүрэнэй эхиндэ энэ уг ажамидардаг байгаа. Хэлэниинь түүрэг, монгол арадуудые холбоһон, “һ” аялгатай эгээ эхин хэлэн гэдэг.

Һая буряад FM радиогоор манай суута Этигэлэй хамбын айладхаһан һургаал дуулааб. Тэрэ һургаал соо иигэжэ хэлэгдэнэ: “Хоёр хүнүүд, эрэ эхэнэр хоёр далайн эрьедэ ёбуун дунгар (раковина) олоод, һонирхожо хаража, үзэжэ байна. Этигэлэй хамба энэ үзэгдэлые иигэжэ тайлбарилба: “Энэ хадаа дэлхэйн бүхы амитадай уһан сооһоо гараһаниие гэршэлһэн юумэн”.

- Уламжалан лусад гарбалтан болоно гүбди?

- Тиигэжэ хэлэхэеэ һананагүйб. Эхинэй эхин – эхирэд угсаатан бо­лоно. Бэшэ монгол угууд эндэһээ таһаржа һалбарһан. Түүхэ бэшэгүүд соо энээн тухай домог үгы. Гэ­бэшье эртэ урдын, үни заяанда мартагдаһан, тэнгэриин мүргэлэй, бөө санаартанай дурдалга соо бии байһан ёһотой даа.

Хори, хонгоодор угсаатан “Хун шубуун гарбалтайбди, хуһан мо­дон сэргэтэйбди” гэдэг. Хүн боложо үрдиһэн, монгол хэлэн дээрэ ярил­дадаг хүбүүн Тэнгэриһээ бууһан хун шубуудай һайхан гоё басагад болоод шунгажа байхадань, нэгыень барижа һамган болгоод, тэндэһээ эдэ уг гарбалнууд мүндэлһэн гэдэг. Булгад угсаатан “Хүхэ буха эсэгэтэйбди” гэдэг. Энэ ехэ һонин. Еврей арадай эзэн бурханиинь баһа иимэ дүрэтэй, манай Бурхан багшын һургаал соо Ямараджа гээд оронхой байдаг.

- Байгал далаймнай юрэл юр­тэмсын эрдэни-зэндэмэни бэшэ, харин монгол туургата арадуудые мүндэлүүлһэн нангин үлгы боло­но ха юм даа...

- Эхин шүтэлнайл даа, Байгалнай. Тэнгис гэһэн үгэһөө гараһан. Тэнгээ – һэеы гэрэй гол бахана гэһэн ойл­госо бии. Гүйсэд хэлэбэл, Тэнгэри бариһан далай болоно.

Масон бүлгэмэй номдо арбан гурбан табсантай, орой дээрээ ганса нюдэтэй дүрбэлжэн субарга (пира­мида) бии. Энэ ушарые нютагайнгаа шүтөөнтэй холбоё. 1206 оной Мон­голой карта (Агууехэ Чингис Богдо хаанай шэрээдээ һууһан, хаан боло­жо үргэмжэлэгдэһэн үе) харахада, баһа энэ субарга шэнги, орой дээ­рэхи нюдэниинь – Байгал далайм­най харагдажа байдаг. Тиигээд энэ далайемнай тойроод, баһал арбан гурбан эзэд бии. Гадна монголшу­уд 13 мүшэдтэ мүргэдэг байһан: 7 үбгэн, 6 баатар (ородоор хэлэбэл, Большая Медведица+6 Плеяд). Аме­рикын нэгэ долларой саарһа – ку­пюра анхаралтайгаар шэртэхэдэ, хуу тэмдэгүүдынь 13 тоотой – табсану­уд, мүшэдүүд, үзэгүүд.

- Элдэб арадуудай ажабайдал­да зурхайн тоогой эрдэм жэгтэй­гээр дэлгэрэнхэй байгаал даа, тиихэ зуураа хоорондоо ямар­шье харилсаагүй, холын арадууд адлихан тоонуудые хэрэглэдэг байһаниинь гайхалтай.

- Лүндэн буулгагшад, ерээдүйе соо харагшад зохёон гаргадаг байгаа ха юм. Дээрэ дурсагдаһан монголой су­баргын (нюдэтэй пирамидын) орой­до эхирэд угсаатанай нютаг оршоно. Агууехэ Чингис Богдо хаан бурхандаа ошохынгоо урда иимэ захяа үлөөһэн: “Намайе хадын оройдо, ганса модо­ной узуурта хүдөөлүүлээрэйт”. Ур­данайшье, мүнөөнэйшье эрдэмтэд хадын оройнуудые малтажа байгаад, хүдөө табигдаһан газарынь бэдэржэ гүйлдэдэг. Хадын орой, ганса модон гээшэнь ондоо, нюуса далда удхатай хэлэн ха юм.

- Эхирэд тээшээл абаашахатнай бэзэ?

- Тэрэ 1206 оной Монголой кар­та, толгойгоорнь доошонь, хүлөөрнь өөдэнь харуулаад үзэхэдэ, хадань ганса модон боложо харагдаха (Уг изагуурай, эхинэй модон. Ородоор “древо жизни”). Тэрэ модоной узу­урта, үндэһэндэ нөөхи эхирэд угнай харагдаад лэ байха. Эндэһээ тараһан, һалбарһан олон мянган түүрэг, мон­гол арадууднай эхин арадаа мар­танхайнууд, мүргэл шүтөөнөө ал­данхайнууд, олонхинь ондоо бэрхэ арадуудай мэдэлдэ оронхойнууд, тэдээнэй ехэ бурхадай барлагууд болонхойнууд гүйлдэжэ ябадаг. Ду­хаараа газар мүргэхын наана, һахы һалаг оролсон шүтэлөө ондоо тээ­шэнь зорюулан нэнгэдэг лэ.

Иимэ зониие буряад-монгол хэ­лэн дээрэ мангууд гэдэг, түүрэг хэ­лэн дээрэ манкурты гэдэг. Бэлигтэй бэрхэ киргиз уран зохёолшо Чингиз Айтматов энээн тухай угаа ойлгосо­той тодоор бэшээ бэлэй. Эртэ урда сагта зарим нүүдэл булимтарагшад дайлажа абаһан зоноо барлаг бол­гохын тула толгойень үхэрэй ной­тон арһаар орёодог байһан. Тэрэнь хатахадаа, тархииень таһа бажуужа, хүн ухаагаа алдажа, тэнэг болодог, уг изагуураа, бурхадаа мартажа, үхэр мал шэнги, эсэргүүсэхэ гээшые мэдэхэгүй, эзэдэйнгээ захиралта­ар лэ ябадаг, адагай адаг барлаг за­расанууд болодог һэн. Тиимэ зони­ие мүнөө биоробот гэнэбди. Алта мүнгэнэйшье барлагууд өөрэгүй биорободууд мүн, эдэнэр мүнөө оло­шороо.

- Ямаршье уг гарбалай зоной өөһэдөө өөһэдынгөө уг өөдэнь та­тан, үндэртэ дэбжүүлхэ хүсэлтэй байдагынь ойлгосотой. Эхирэд уг­най эхимнай гээд тоолоо һаа, ямар үндэһэ баримталха байнат?

- Манай эхирэд уг гарбал соо Шоно гарбал онсо һуури эзэлдэг. Домо­гынь иимэ: Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриһээ Гал ехэ заяаша буужа, (Замбиин бүхы элшэ хүсэн-энерги хуу плазма болоод байдаг), тэндэһээ Бүргэд Ехэ Шубуун гараһан. Тэрэнь ой тайгын эзэн – эмэ Шоноһоо хүбүү түрэһэн. Тэрэ хүбүүниинь бүргэд толгойтой, шоно бэетэй, хүнэй хэлээр үгүүлжэ байгаа гэхэ. Эхирэдэй үринэр шо­нын уурхай соо байхадань олоһон. Һүүлэй һүүлдэ тэрэнь хүн бэеэ бэел­жэ, ехэ Баатар болон мандайжа, Бай­гал шадарай эзэн болон тодорһон.

Бурю гэһэн үгэ түүрэг хэлэн дээ­рэ шоно гэһэн удхатай. Олоной тоо­до бурют, мүнөөнэй буряад болоно. Шоно Баатар монгол һамганһаа 7 хүбүүтэй байһан: Басай, Борсой, Бур­лай, Нэтэб, Боогол, Соогол, Түмэнтэй. Үшөө 3 хажуу һамгадһаань (2 түүрэг, 1 хамниган) 9 хүбүүтэй болоһон, тэдэнь бага шононууд гэжэ алдар­тай, мүнөөнэй уряанхай, хакас, ка­зах, киргиз, яхад яһатан соо олон гэдэг. Хоёрдохи хүбүүнһээ – Бор­сой шоноһоо 25 үе болоод, Агууехэ Чингис Богдо хаан түрэһэн гэдэг. Энээнһээ боложо борсойшуул Шо­нын хүбүүд сооһоо аха захань, алдар­тайнь гээшэбди гэжэ омогорходог.

- Та өөрөө Басай шоно угай гээшэт. Хэд ехэшүүл энэ угһаа гараһан бэ?

- Суутай, эрдэмтэй аграмба лама Гомбо Занданов нюуса тарниин эзэн багша байһан. Манай нютагай мэдэ­эжэ баряаша хүн – Шагжи Цыбикжа­пович Чирипов (мүнөө 78 наһатай, Мормон гээд алдаршаһан) тэрэ ехэ нагаса ламынгаа түрэһэн нютаг­тань, хадын бооридо ехэ субарга, мүргэлэй, бисалгалай бишыхан гэр бариһан. Жэл бүри олон ламана­рые урижа, ном хуруулдаг. Хүнтэйн ташаланһаа тэрэ субаргын хойто таладань Гомбо абгаймнай дүрэ бии болоһон, зүүн талаһаань шонын 7 дүрэ харагдаад байдаг. Энэ субарга барихаяа газар һэндэхэдэнь, газар соо хадагалаатай хонхо олдоо һэн. Энэ ехэ ламамнай эндэ хойтын сагта субарга бодхоогдохо гэжэ бэлигүүн ухаагаараа тэмдэглэһэншье байжа болоо.

- Шэди гээшэ түрэлөө урилаа­шье һаань, үгы болодоггүй, тэмдэг үгэжэл байдаг байна...

- Шагжи Цыбикжапович хөөрэдэг, тэрэнэй 5 наһатай байхадань, хүреэ соонь заахан гэр соо ламхай байдаг һэн. Газаагуур һайса хаража байгаа­рай, ондоо зоной ерээ һаань, намда түргэн дуулгаарай гэхэ. Теэд заахан үхибүүд наадандаа дашуураад мар­тажархёо. Нэгэтэ харан гэһээнь 2 милиционер хүреэ руунь орожо яба­ба. Заахан үхибүүн бархираа шаш­хаатайгаар хүлеэгдээгүй айлшад­тай суг хамта ламхайн гэртэ гүйжэ ороходонь, зула хүжэнь бадарһан зандаа, өөрөө үгы. Үхибүүн ламхайн үүдэнэйнгээ саада тээ зогсожо бай­хые обёорбо, харин милиционернүүд бэдэрээд, юушье олоогүй ябаа һэн. Муу нюдэндэ харагдахаяа болидог эрдэмтэй хүн байгаа бшуу.

- Урданайнгаа уг домогуудые ха­дуужа абаад, мүнөө зондоо дэлгээ­жэ байһантнай хэды һайшаалтайб даа...

- Минии түрэһэн Аргата нютаг баһа суута нютаг юм. Абгамни хэлэдэг һэн, эртэ урда сагта Аргата хадаа Ариг Уһата гэжэ нэрэтэй байһан. Агууехэ Алан Гуа эндэ түрэһэн, тэрээнһээ 12 үе болоод, Чингис Богдо хаан мүндэлһэн гэжэ... “Борджигин” гэһэн буруу үгэ гэдэг һэн, “Баргуджин” гү, али “Борчо­нойн” гэһэн үгэ байгаад, хэдэн зуугаад жэлнүүд соо аялгаа хубилгажа, “Бор­джигин” болошоһон гэхэ.

- Буряад-монгол гэһэн ойл­госо ниитэ нэгэн, хэзээдэшье таһаршагүй гээшэ...

- Нэгэн арад хадаа яахаа амяар­лаха юм? Байгал далай хадаа мон­голшуудай дайдын нюдэниинь һаа, Буряаднай – толгойнь, Хал­ха Монголнай бэень болоно бэшэ гү? Энээниие һайн ойлгоһон элитэ түрүү хүнүүднай Базар Барадин, Эл­бэг-Доржо Ринчино, Сүхэ - Баатар В.И.Ленинтэй хөөрэлдэжэ байгаад, Буряад-Монголой Союзна Социа­лис Республика бии болгохо гэжэ туршаһан, тиин панмонголизм гэжэ хардуулаад, булта саазада орожо һалаһан бшуу. Мүнөө хилэнүүд нээгдэжэ, хоёр талын соёлой дураараа харилсажа байхада, ямаршье дэмбэ­рэлтэй һайхан саг мүндэлбэ гээшэб гэжэ мүнөөнэйнгөө сагта баярые хүргэжэ байхаар лэ.

- Цэбэг Цэнгеевич, Тэнгэриин мүргэл Бурхан багшын һургаал хоёр­то Та нэгэ адлихан шүтөөд ябанат...

- Энэдхэгээр би гурба дахин аян­шалжа ерээб. Эртэ урдын Налан­да гэжэ дээдэ һургуули анхан бии байһан байна. Бурхан шажанай но­мой эгээн ехэ 18 багша тэндэһээ гараһан. Хатуу мүргэлтэн ерэжэ, энэ һургуули һандаан бутаргаһан, мүнөө гансал һууринь үлэнхэй. Олон лама багшанарые хюдаһан, зариманиинь лэ дайша шанга, хүсэ ехэтэй Тэн­гэриин мүргэлтэй арадуудай дали доро хоргодожо абарагдаһан бай­на. Тиихэдээ энэ Агууехэ, Сансарын хүрдэһээ мултаруулха аргатай, эгээл шухала, ори ганса һургаал – Бурхан багшымнай ном Тэнгэриин мүргэлтэй арадуудай ашаар энэ дэлхэй дээрэ үлэжэ, бидэндэ мүнөө туһалжа, бидэ­нээ абаржа байна ха юм.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).