Аймаг нютагуудай Сагаалганай уулзалгын үедэ уран гартанай бүтээлнүүд олоной hонорто дэлгэгдээ бэлэй. Буряад заншалта хубсаһанай хажуугаар ехэ һонин зүйлнүүдые обёороо бэлэйб.
Унтари хэбтэриин дэбисхэр (постель), үнгэ бүриин аршуулнууд дээрэ буряад һайхан үреэлнүүд утаhаар бэшээтэй. Буряад угалзаар гоёогдоhон торгон, атлас, сатин пулаадууд. Тус үзэсхэлэнэй хажууда олон зон байгаа һэн. Энэ хадаа “Баян бэри” гэһэн хубиин олзын хэрэгэй эмхи, хүтэлбэрилэгшэнь – 20 наһатайхан Баярма Цыренжапова. Олзын хэрэг эрхилжэ эхилһэн басагантай уулзажа, ажал хэрэгээрнь һонирхожо хөөрэлдэбэбди.
Урагшаа һанаатай, шэнэ юумэ hанажа, һонин хэрэг эрхилжэ байһан хүнэй жэшээ мүнөө үеын залуушуулда тон шухала. Мүнгэ зөөриин талаар шахардуу эрхэ байдалда ажалгүй, гажаржа, уйдажа байнгүй, өөрыгөө, гэр бүлэеэ хангаха хэрэг эмхидхэхэ гээшэ мүнөө сагай эрилтээр тон зүб ябуулга ха юм даа.
- Баярма, энэ һонин түсэлтнай юунhээ эхитэйб?
- Хоёр жэлэй саана би хадамда гараха болобоб. Эжымни, хүгшэн эжы, нагаса эжы, эгэшэмни – бултадаа хэлсэжэ, бэриин заһал бэлдэхэ гэжэ шиидээ. Дэлгүүрэй наймаанда байдаг обоо хүбөө унтари бэшэ, харин бултыень өөрынгөө гараар, буряад маягаар бүтээжэ эхилбэ. Би тиихэдэ Эрхүү хотодо Новосибирскын американ олзын хэрэг эрхилэлгын дээдэ һургуулида һуража байгааб. Түрэлхидэйнгөө һахы һалаг юумэ бэлдэжэ байхадань, ехэ гайхаа һэм: “Үгы, ямар юумэеэ һанаба гээшэб? Тэрээншьегүй хэрэг ехэ ха юм!”.
- Бэриин заһалда юу бэлдээ гээшэб?
- Эгээл түрүүн ханза (абдар) дархалуулаа. Урданай томо, элдэб үнгэтэй бэшэ, тон мүнөө үеын интерьертэ таарама ханза. Эжымни өөрөө дизайнер, хубсаһа болон буряад заншалта эд бараа мүнөөнэй маягаар бүтээдэг юм. Тэрэ ханзань ехэ гоё, хэдэн хайрсагуудһаа бүридэнхэй, хэдэн хабхагуудтай, мүнөө үеын байдалда тааруу. Орон, шкаф болон бусад бараан баhал буряад маягтайшье һаа, оршон үеын түхэлтэй. “Түмэн жаргалан” угалза шэрэhэн сагаан торгон бүреэдэһэн, унтариин зүйлнүүд, дэрэ, шэрээгэй хушалта, аршуулнууд, буряад дэгэлнүүд болон арhан дэгэл (нэхы) гээд лэ, гэрэй ажахыда хэрэгтэй элдэб хэрэгсэлнүүд. Залуу бэриин гэр бүлынгөө гуламтын эзэн боложо, ан-бун ажаһуухын тула хэрэгтэй бүхы юумэн бэлдэгдээ.
- Мүнөө үеын зарим залуушуул “урданай түрэ найр ута унжагай, тиимэһээ шэнээр, хүнгэнөөр түрэ хэхэбди” гэжэ байжа хэлэхыень дуулаһан байнаб. Энэ зүб гээшэ гү, юун гэжэ һананаш?
- Түрэ найрай ёһо гурим хэр угһаа байһан ха юм даа. Манһаа уридшье байгаа, һүүлдэшье байха. Бидэ тэрэниие үгы хэжэ шадахагүйбди, харин мүнөө үеын түхэлэй, минии hанахада, “нео-этно” болгомоор. Арадайнгаа ёhо заншал дээрэ үндэhэлхэ, зүгөөр мүнөө үеын эрилтэнүүдтэ тааруу зүйлнүүдые оруулха хэрэгтэй гэжэ би hананаб. Бишье түрэ хурим дээрээ мүнөө үеын плати үмдөөд байхаб гэжэ һанаа һэм. Теэд бэлдэһээр байтараа, түрэлхидэйнгөө хүсэл оролдолгоор түрэ хуримаа буряад заншалаар бүтээгөөбди. Заншалта ёhоор тон түрүүн бурхандаа хадаг табюулаабди. Зарим зон хадаг табюулдаггүй, зүгөөр ямар нэгэ муу юумэнэй тохёолдоходонь, танай бүлэ хадаг табиха гурим сахяагүй байнат гэжэ хэлүүлдэг. Бурханhаа зүбшөөл абажа, гэр бүлэ болоходоо, шэнэ айлай сахюусан өөдөө байха. Би өөрөө энээниие ойлгодог hэн тула үетэн нүхэдтөө ходол хэлэжэ байдагби.
- Энжэ заhал түгэс бэри хүргүүлжэ ошобот…
- Би энэ ёһололой удхыень хүсэд ойлгоогүй ябааб. Хадамуудни бэриин заһал харахадаа, ехэтэ сэгнээ. Хүгшэн эжымни хэлэһээр, бэриин заһал һайнаар, баян бардамаар бэлдэхэдэ, залуу айлай саашанхи байдал бата бэхи, сэбэр арюун байха, залуу бэришье өөрөө ажабайдалаа һайнаар зохёожо, гал гуламтаяа сахиха болоно. Би хадамуудайнгаа һайгаар юундэ энэ үйлэ ехэ удха шанартайб, шухалаб гэжэ ойлгооб. Намайе Ага хүргэжэ ошоходоо, бүхы эд бараагаа бэшэ, ганса ханза, унтари абаашаа. Бүхы зүйлнүүд буряад маягаар, гэхэтэй хамта мүнөө үеын байдалда тааруугаар бүтээгдэһэн байгаа. Айлшад ехэ һонирхоо. Жэл болоод байхада, хадамуудни намайе айлшалуулжа, бэриин хэшэгтэйгээр асархадань, тон hонин байгаа.
- Улаан-Үдэдэ үндыһэн аад, ехэ һайнаар буряад хэлэеэ мэдэдэг, жэнхэни арадайнгаа ёһо заншалда түшэглэдэг хүн байнаш. Энэ хаанаһаа гээшэб?
- Манай бүлэ хотодо ажаһуудагшье һаа, гэртээ гансал буряадаар дуугаралсадаг. Номуудые уншадагби, шэнэ юумэ мэдэхэ гэжэ наһатайшуулhаа һурагшалжа байдагби. Хурим түрын hүүлээр “Баян бэри” гэһэн түсэл зохёохо гэһэн бодол түрөө. Бэриин заһал тухай мэдээнүүдые суглуулааб. Заһалай удха шанар ехэ гэһэн мэдэрэл залуушуулда дамжуулха зорилготойб. Бэри гээшэ гэр бүлынгөө гал гуламта сахигша болоноб гэжэ мэдэрхэ, гэр байраяа арюун сэбэрээр абажа ябаха, гэр бүлынгөө харилсаа хандаса наринаар абажа ябаха уялгатай гэжэ ойлгохо бшуу. Минии hанахада, гэртэ ороходо, эндэ буряад айлайхи байдаг гэжэ эли байха ёhотой. Залуушуул урданай заншалта зүйлнүүд хуушараа гэжэ һанадаг, тиимэ бэшэл даа. Ажаhуудалдаа шэнэ үеын тааруу, hайхан зүйлнүүдые оруулха хэрэгтэй юм бэзэ, зүгөөр арадайнгаа анханай hуудал байдалда, заншалда түшэглэхэ хэрэгтэй гэжэ hанадагби. Тиимэhээл энэ түсэл тухай бодомжолжо эхилээб.
- Энэ түcэл хэр зэргэ бэелүүлэгдэжэ байнаб?
- Наймаанай газар, дэлгүүр нээгээгүйб, интернедээр, инстаграмм, Вконтакте гэхэ мэтэ холбоондо залуушуултай харилсанаб. Жэшээнь, энэ ханза хараад үзыт даа. Урданайхяар дархалбал, мүнөө үеын гэртэ багтахагүй, ехэ һуури эзэлхэ, харин шэнээр, иимэ түхэлөөр гэрэй бараа бүтээхэдэ, залуу бүлэнүүд һонирхоно. Тус түсэлөө Сагаалганай үедэ бэелүүлжэ эхилээбди. Бидэ бултадаа – эжымни, эгэшэмни, хүгшэн эжымни – хабааданабди. Гоёор оёдог оёдолшонтойбди. Хүгшэн эжымни – Рыксылова Рэгжэдма ород хэлэнэй багша ябаһан. Би буряад хэлэ бэшэг шудалаагүйб, тиимэһээ олоһон, һайшааһан үреэлнүүдыемни грамматикын талаар заhажа байдаг. Буряад үреэлнүүд гүнзэгы удхатайшье һаа, ехэ утанууд байдаг. Харин тэдэниие утаhаар шэрэжэ бэшэхэ богонихон аад, удхатай үреэлнүүдые бэдэрнэбди. Буряад хэлэн ямар баян гээшэб! Буряад арадай заншалнууд гэжэ одоол дундаршагүй: олоншье, hониншье, удхатайшье! Аймаг нютаг, отог омогоор ондо ондоо, тэдэниие бултыень хэрэглэхые оролдонобди. Эдэ бүгэдэ манда хэрэгтэй гэжэ минии ойлгоо хада ондоо залуушуул баһал ойлгохо ёhотой гэжэ hананаб.
- Танай хубиин хэрэг һаял эхилжэ байна ха юм даа. Саашадаа ямар түсэбүүдые табинабта?
- Унтари хэбтэриин торгон дэбисхэр багаһаа эхилээбди, аршуул, пулаадууд ехэ түргэн наймаалагдана. Буряад угалзатай пулаад боохо булта дуратай байна. Шэрээгэй хушалтануудые hурагшалhан зон бии. Буряад угалза, бэшэгтэй амһартануудые бүтээжэ, трикотаж хубсаһа гаргажа эхилхэ түсэбтэйбди. Үхибүүдэй хубсаһа, нялха үхибүүдые орёодог конвертһээ эхилээд, буряад маягтайгаар бүтээхэбди. Монгол торго хэрэглэнэбди, һаяар Хитад гүрэнэй торго үйлэдбэрилэгшэдтэй харилсаа байгуулха хараатайбди.
- Һайн даа, Баярма! Амжалта хүсэел даа танай hонин ажал хэрэгтэ!
Баярма Цыренжапова нүхэртэйгөө
Абдартай алтанһаа үнэ сэнтэй баялиг
Абдар ханзаар дүүрэн бэлэг, хэшэг бэлдэхэ заншал буряад арадта байгаал аабза. Гэбэшье, буряад арадай сэсэн үгын ёһоор, эрдэм бэлиг дээдын баялиг, эд зөөри адаг баялиг гэдэг. Сэсэн ухаатай, бэрхэ шадамар басаган хадамда гарахадаа, хэзээдээшье хүндэтэй бэри болохол ха юм. Тиимэһээ буряад арад хэр угһаа хойшо басаган үри хүмүүжүүлхэ, һайн, бэрхэ гэрэй эзэн эхэнэр болохо, шадамгай бэрхээр гал гуламтаяа сахиха, уран оёдолшон болохыень һургадаг байгаа. Түрэһэн гэртэхинтэеэ ажаһууха сагтаа олоһон эрдэм бэлиг, шадабаринь абдартай алтанһаа үнэ сэнтэй баялиг гээшэ.
Эхэнэр хүнэй юһэн эрдэм
1. Үнгэдэ сэбэр (үнгэ тааруулжа һургаха).
2. Үйлэдэ уран, бүтээлдэ обтой.
3. Үридөө энхэргэн. Эхын нангин һургаал дамжуулха.
4. Ханидаа түшэгтэй, үнэн һууха.
5. Хадамдаа эльгэтэй, харида болгоомжотой.
6. Найрта дуугай, түбшэн даруу.
7. Наһатанда үреэлтэй.
8. Нарата юртэмсэдэ буянтай.
9. Үетэндэ хүндэтэй.
Басагадые хүмүүжүүлгэ
Басаган хүнэй заяан харида гэдэг һэн. Хүн түрэлтэнэй басаган үритэй гэр бүлын гол үүргэ үхин үриеэ һайн хадамда үгэжэ, түбхинүүлхэ гээшэ. Басаган хариин эд гээд ород арадай үгэ бии. Басагаяа алишье талаһаа урагшатайгаар хадамда үгэжэ, олзо олохошье гэжэ обтодог зон байгаа. Басаганайнгаа түлөө калым - энжэ үгэхэ гээд баһал бии. Басага хүбүүгээ ниилүүлжэ, олзо оршошье нэгэдүүлхэ, элбэгжүүлхэ гэһэн ёһо заншалшье зарим арадуудта байгаа ха юм.
Буурал сагаан холо сагһаа буряад зон эхэ, эхэнэр хүниие үндэр дээрэ үргэжэ, үльгэр туужа соошье шэн зоригыень буруушаангүйгөөр, сэсэн ухаатай, уран наринаар, дайшалхы хани нүхэр болон найдамтайгаар бэшэдэг байһан ха юм.
Үри хүүгэдээ үнэн сэхээр хүмүүжүүлдэг, ажал хүдэлмэриин нягта, уран наринай арга оньһонуудые заажа үгэдэг. Гутал хубсаһа оёхо, ажаллаха, хадагалха, арһа элдэхэ, угааха, утаха, эсхэхэ, һалхитуулха, хатааха. Хадагалхадаа, хибэн хүйрһөө һэргылхэ мэтые илангаяа шадаха болгодог. Иигэжэ өөһэдөө үйлэдэжэ хэхэ гээшэ хэсүү ехэ ажалтай. Мүн тиимэ элбэг хубсаһан үгы байгаа, гамнаагүйдэнь аргагүй болоно.
Торгон аршуул, пулаадууд һайн наймаалагдана
Иимэ гоё ханза дархална
Цырегма Сампиловагай гэрэл зурагууд
Бүхы зүйлнүүд буряад маягаар, гэхэтэй хамта мүнөө үеын байдалда тааруугаар бүтээгдэнхэй