​Шэнэ үгэнүүд - шэнэ үеын эрилтэ

Буряад хэлэндэмнай мүнөө үедэ шэнэ үгэнүүд хаанаһаа, хайшан гээд бии болоноб, хэн тэдэниие “зохёоноб”?

Түүхэтэ зам

Дэлхэйн мянган хэлэнүүдэй алини­иньшье нэгэ зандаа байдаггүй. Сагай ошохо тума, арадуудай өөһэд хоорондоо харилсахада, энэ тэрэ һалбариин хүгжэн һалбарха бүри, хэлэндэ шэнэ үгэнүүд бии болодог, ондоошье хэлэнүүдһээ нэбтэрэн ородог гээшэ. Нүгөөдэ зарим үгэнүүдынь хуушаржа, үдэр бүриин харилсаанда хэ­рэглэгдэхэеэ болижо, түригдэн гарадаг, мартагдадаг. Энэмнай – ажабайдалай, ами наһанай, алтан дэлхэйн жама ёһо.

Түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд, дайн байлдаа­нууд, хубисхал болон элдэб хүдэлөөнүүд, олониитын, гүрэн түрын ажабайдалда ушардаг хубилалта, шэнэлэлтэнүүд хэ­лэнэй хүгжэлтэдэ мүн лэ өөрын горитой нүлөө үзүүлдэг.

Түрэһэн нютагтаа, Буряад орондоо ажамидаржа байгаа арадаймнай түрэлхи хэлэн хэдэн олон түүхэтэ дабаануудые да­бажа, энэ хүрөө. Хүнгэн бэшэ зам гаталаад, олон орёо шалгалтануудые сагай урда ба­рижа, сошордомо шиидхэбэринүүдэйшье гэршэ болоһон гэрэлтэ һайхан үндэһэн хэлэнэйнгээ үхэлгүйдэ үри хүүгэднай – ерээдүйн үенүүд – нангинаар этигэжэ, үеын үедэ үндэр дээгүүр тэрэнээ тахин абажа ябаха гэһэн һайхан найдал буряад сэдьхэлтэй хүн бүхэндэ бии. Тэрэ найдал бэелүүлхын тула олоной оролдолго, агу­уехэ ухаан, айхабтар ехэ ажал, мүхэшэгүй зориг, унтаршагүй ошон хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ, хүндэтэ манай уншагшад, нюта­гаархид, - манайл гарта. Түрэл хэлэмнай манһаа ондоо хэндэшье хэрэггүй.

Орёо хэлэн

“Буряад үнэн” сониной хэлэн орёо са­анаа үшөө хүндэ боложо байна, хүнэй мэдэхэ, танихагүй үгэнүүд, нэрэ томьё­онууд (терминүүд) элбэг болошоо, мон­гол хэлэнһээ үлүү олон үгэнүүд абтажа, бэшэгэй хэлэндэ хэрэглэгдэнэ гэхэ мэтэ һанамжанууд һаянай хэлэгдэдэг, эндэ тэн­дэ бэшэгдэдэгшье болоо. Энэ ойлгосотой. Бүри саашань харахада, ехэ һайн тэмдэг гээд бодогдоно.

Ушарынь гэхэдэ, зариманай һанамжаар, “Буряад үнэндөө” ганса сайд дарганар, ноёд онсо анхаралаа хандуул­на, харин хэблэлэй байшанайхид хэлэеэ хүгжөөхэмнай гэжэ хооһон ама гарга­ад, худал болгоно. Иимэ бодолой бурууе, хүндэтэ уншагшад, танай һанамжанууд гэршэлнэ.

Гүрэнэй гансахан буряад сониноо хото, хүдөөдэ ажаһуудаг юрын зонойм­най уншажа, “Үнэндэ” бэшэгдэжэ байһан юумэ шэнжэлэн һагад, шүүмжэлэн хан­дадагынь һайшаалтай. Ошоһон аймаг, нютаг бүхэндэмнай, Ага, Усть-Орда тойрогуудтамнайшье сониной хэлэн ондоо болоо гэжэ уншагшад тэмдэглэнэ. Эдэб­хитэй, олон жэлэй туршада түрэл сони­ноо захижа абадаг зарим нүхэднай шэнэ үгэнүүдые эрид буруушаадагшье байна. Олон зон һайшаана. Тиимэ ушарһаа “Эхэ хэлэн” хуудаһандаа тус сэдэбээр тусхай хөөрэлдөө эмхидхэхэ хүсэлэнтэйбди.

Хуулиин ёһоор

Мүнөөдэрэй “Буряад үнэндэ” толилог­дожо байһан шэнэ үгэнүүд, илангаяа нэрэ томьёонууд – сэтгүүлшэдэй зохёоһон зо­хёол бэшэ. Хуулита шиидхэбэринүүдэй, албан ёһоной дансануудай, олондо мэ­дээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй хэлэн­дэ шэнэ үгэнүүдые нэбтэрүүлхэ хэрэг хуулиин ёһоор гуримшуулагдадаг юм. Ушар тиимэһээ Буряад Уласай Заса­гай газарай дэргэдэ буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ асуудалнуудай талаар, нэрэ то­мьёонуудай комиссинууд байгуулагдан­хай. Тэдэнэй бүридэлдэ ороһон зон – хэлэ бэшэгэй талаар мэргэжэлтэд, эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэд, уран зохёолшод, ур­даа хараха буряад һургуулинуудаймнай захиралнууд болон багшанар, соёлшод ба сэтгүүлшэд, оршуулагшад, арадай һунгамалнууд, аймагуудай засаг эрхилэг­шэд, яаман, хороонуудай албатад.

Эгтээ баталаа бэшэ

Ажалай тусхай бүлэгүүдэй, эрдэмтэдэй бэлдэһэн үгэнүүдые эсэсэй эсэстэ энэ хоёр комиссиин гэшүүд хаража үзэдэг, зүбшэн хэлсэдэг. Үгэ бүхэн олон дахин шэнжэлэг­дэнэ, хатуугаар шүүмжэлхэшье ушарнууд байха. Буряад бэшэгэй хэлэндэ оруулагда­ад, мүнөө хэрэглэгдэжэ байгаа үгэнүүдэй диилэнхи олониинь анхандаа, хаанта за­сагай үедэ, удаань хубисхалай һүүлдэ, лата үзэгтэшье ороод байха үедэ хэрэглэг­дэдэг байһан үгэнүүд болоно. Зарим нэрэ томьёонууд үнэхөөрөө монгол хэлэнһээ абтанхай. Тиигээшьегүйдэ аргагүй. Юун­дэб гэхэдэ, хэлэнэймнай эшэ үндэһэниинь нэгэ, илгаань ехэ бэшэ. Илангаяа нэрэ то­мьёонуудые шэнээр зохёохын орондо эхэ монгол хэлэнһээ абахань зүб гээд бодог­доно.

Энэ ехэ ажалай бүтэһэнэй удаа нэрэ томьёонууд һайшаагдабал, Болбосоро­лой болон эрдэм ухаанай яаманда комис­синууд тэдэниие дамжуулдаг юм. Энэнь баһа удхатай. Уласай Засагай газарай да­абаряар энэл яаман нэрэ томьёонуудые өөрынгөө захиралтаар баталжа, эрдэмэй гуламтануудта – сэсэрлигүүдһээ эхилээд, юрэнхы дунда болон мэргэжэлэй дунда, дээдэ һургуулинууд хүрэтэр дамжуул­даг. Гадна, тэрэ захиралтынь ёһоор, за­сагай бүхы зургаанууд, нютагай өөһэдын хүтэлбэриин зургаанууд өөһэдынгөө бэ­шэмэл хэлэндэ иигэжэ баталагдаһан нэрэ томьёонуудые хэрэглэхээр уялгалагдана.

Буряад Уласай засагай дээдын зургаа­нууд бултадаа, яаман, албанууд, бүхы ай­маг болон сомонуудай захиргаанууд хуу­лита дансануудаа, албан ёһоной бэшэгүүд дээрэхи нэрэнүүдээ, тамгануудаа шэнэлхэ ёһотой юм. Мүн тиихэдэ буряад хэлэн дээ­рэ бэшэдэг, хэлэдэг олондо мэдээсэл тара­адаг хэрэгсэлнүүд баһал энэ захиралта ба­римталха ёһотой. Хатуугаар хэлэхэ болоо һаа, хэрэглээгүй зон хуули хазагайруулһан болоно.

Заһажа болохо гү захиралта?

Мүнөөдэр танай анхаралда Буряад Ула­сай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай захиралта толилнобди. Энэ дан­саар баталагдаһан үгэ бүхэн заатагүй зүб, хэтэ мүнхэдөө хэрэглэгдэхээр абташоо бэшэ, тэдэниие заһажа, һэлгэжэ болохо гэжэ һанагдана. Танайшье дурадхалнуу­дые тусхай комиссинуудта дамжуулха ар­гатайбди.

Жэшээнь, баталагдаһан нэрэ томьёо­нуудай тоодо манай гүрэнэй “Российская Федерация” нэрэнь “Оросой Холбоото Улас” гэжэ оршуулагданхай. Монгол хэ­лэндэ “Российская Федерация” гэжэ нэрэ “Орсын Холбооны Улас” гээд хэлэгдэдэг. Теэд жэнхэни буряадаар хэлэхэ болоо һаа, “Оросой” гэжэ үгые “Ородой” гээд оршу­улха хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, бүхы нютаг хэлэнүүдтэмнай “ород” лэ гээд хэлэгдэ­дэг ха юм. Харин эрдэмтэ нэгэ нүхэрнай “Оросой” гээшые бүри үргэнөөр, “Росси­ин” гэһэн удхатайгаар ойлгохо хэрэгтэй, “Ородой” гэжэ үгэ “Русский” болохо гэнэ.

Мүн тиихэдэ “Холбоото” гэжэ үгыень монгол хэлэ дууряажа, Холбооной” гэхэдэ, тааруу байха һэн гээд зарим мэргэжэлтэд тоолоно. Теэд олон уласуудһаа бүридэһэн гүрэнэй нэрые тодорхойлдог “федераци” гэжэ ойлгосые «холбоото улас» гээшэм­найл тэмдэглэнэ бэшэ гү? Харин “холбоон” гээшэмнай “союз” болошоно.

Иимэрхүү жэшээнүүд үсөөн бэшэ. Тиимэһээ олоной хабаадалгатай­гаар зүбшэн хэлсэжэ, ондо ондоо һанамжануудые хараадаа абажа, шэнэ үгэнүүдые хэлэндээ хэрэглэдэг болоо һаа, зүб байха гэжэ һананабди. Үнгэрһэн намарһаа эхилээд, үшөөшье олон нэрэ томьёонууд зүбшэн хэлсэгдэжэ байна. Тэдэнээ баталагдаагүйдэнь сониндоо баһа толилхо һанаан бии. Хөөрэлдөөндэ хабаадалсажа, һанамжаяа хубаалдахы­етнай уринабди. Мартаһанаа һанажа, хуушарһанаа шэнэлжэ, бултадаа, хамтын хүсөөр арад олон соогоо дэлгэрүүлхэбди, уян һайхан хэлэндээ нэбтэрүүлхэбди.

Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

ЗАХИРАЛТА

2016 оной февралиин 29 № 376 Улаан-Үдэ хото

Буряад Уласай гүрэнэй засагай гүйсэдхэхы

зургаануудай гуримшуулгын хуулита

шиидхэбэринүүдэй реестртэ бүридхэлдэ абтаа

Гүрэнэй бүридхэлдэ абтаһан дугаар – 032016093

2016 оной мартын 30

Буряад хэлэнэй ниитэ-политическэ зарим тэды нэрэ томьёонуудые баталха тухай

“Буряад Уласай арадуудай хэлэнүүд тухай” Буряад Уласай 1992 оной июниин 10-най 221-XII дугаар Хуулитай, “Буряад Ула­сай гүрэнэй хэлэн болохо мүнөөнэй буряад хэлэ хэрэглэлгын дүримүүдые баталха гурим тухай” тогтоолтой зохилдуулан, Буряад Уласай гүрэнэй хэлэн болохо мүнөөнэй буряад хэлэнэй дүримүүдые нарижуулан һайжаруулха зорилготойгоор, мүн тии­хэдэ Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэргэдэхи шэнжэлэгшэдэй зүблэлэй 2016 оной февралиин 25- най шиидхэбэри хараада абан, захирнаб:

1. Буряад хэлэнэй зарим тэды ниитэ-политическэ нэрэ томьё­онуудые баталха.

2. Тус захиралта албан ёһоор толилогдоһон үдэрһөө хүсэндөө ороно.

Сайд А.В. ДАМДИНОВ