​Үнэн болоһон ушарнууд

НҮХЭРӨӨ АЙЛГАБА

Зунай дулаахан үдэр хүдөөгэй малшан Галсанай малаа адуулжа ябатарнь, нохойнуудынь нэрэ һурагүй хусалдаад, томо ан намнаа хэбэртэй, үгы болошобод. Уданшьегүй нохойнуудынь нэгэ хара тураг эзэндээ намнажа асараад, хабсагайда хашажа байлгаха гэхэдэнь, тэрэнь дээшээ харайжа гараад, хаб­сагайн эрмэгтэ байгаад үгэбэ.

Баарһан Галсан буугаа абангүй гараһандаа хала­глажа, миин лэ хараад бай­ха баатай болобо. Нохой­нуудайнгаа саашаа гүбээ гараад, далда ороходонь, Галсан һанаандаа нохойну­удни саанаһаань добтолжо, энэ хандагайе хабсагай руу халяаха байха гэжэ бодобо.

Хабсагай дээрэ байһан хандагай һүрөөтэй гоё­ор харагдана. Тиигэһээр байтар Галсанай дүрбэн нохойнууд хандагайе хай­шаншье табихагүйгөөр дүрбэн тээһээнь хашан добтолон оробо. Ханда­гайн хэдышье эбэрээрээ мүргэхэ һанаатай, хурса туруугаараа сабшаха гээд туршахадань, нохойнууд халба һүрэнэ. Яажашье яда­хадаа, хандагай нэгэ нохой­до сэхэ добтолон оробо ха. Нохой бэеэ абархаяа хажуу тээшээ собхорноб гэхэдээ, хабсагайһаа хиидэшэбэ. Мүргэнэб гэһэн хандагайшье хойноһоонь доошоо халин унашаба.

Галсан хаража бай­тараа, эгээл һайн ангуу­ша нохоймни һалаба даа гэжэ халаглаһаар, морё­ороо хада өөдэ оодорон гараба. Дээрэһээ хараха­дань, хандагай бута-биса һүрэшэнхэй, шуһан далай, доторынь газаашаа гара­шанхай, хирээ турлаагуу­дай хоол болохоһоо бэшэ, ондоо абаха юуншьегүй, шулуун дээрэ хэбтэнэ. Харин нохойнгоо нэгэ модоной узуурта, һөөг бургааһад дээрэ гангинажа хэбтэхэдэнь, Галсан ехэтэ баярлаба.

Зуһаландаа харайлга­жа ерээд, хүршэ Баяр мал­шандаа ошожо, нохойемни абараял даа гэжэ гуйба. Хо­юулан хоёр гэртээ байһан аргамжануудаа бултыень суглуулжа абаад ошобод.

Хабсагайн оройдо га­ража доошоо хараха­дань, гушаад метр болохо гүнзэгыдэ нохойнь ганги­нажа хэбтэнэ.

Нэгэ модонһоо аргам­жаяа уяжа торгоод, нүгөө үзүүрээрнь бэеэ уяад, но­хойн эзэн доошоо орохоо бэлдэбэ. Нүгөөдэ малшани­инь модонһоо уяһан аргам­жаараа бэеэ тойруулаад, нүхэрөө доошонь аргамжа­ар буулгаба.

Доошоо ороод, Галсан нохойгоо барижа аргамжа­ар уяад, тата гэжэ нүхэртөө хашхарба. Дээрэ байһан Баярайнгаа уяатай нохой татажа эхилхэдэнь, доро байһан Галсанай:

- Бишни дээшээ аһалдажа үзэһүү! – гэжэ хаш­хархадань, дээрэ байһан нүхэрынь айхын ехээр айжа:

– Нэгэ бага хүлеэ! Но­хойешни гаргаад, аргамжа­яа дахин буулгахаб! – гэжэ һүхирбэ. Доро байгшань:

– Хамаагүй, аһалдаад га­рахаб, – гээд, дээшээ абиржа эхилбэ. Дээрэ байһан Баяр һанаагаа зобожо, айһандаа мэдэхэ бурхан сахюусадаа дурдажа, энэ нүхэрэйнгөө эндэһээ халижа бурхандаа харишабалнь, гэртэнь ошо­од юун гэжэ хэлэхэ болоно­биб, халаг даа, яахаяашье ерээ гээшэбиб гэжэ бодоно.

Бурхан зайлуул гэжэ олон табые бодоһоор бай­тарнь, хабсагайн орой­до нүхэрэйнь толгой бултайһаар гаража ерэбэ. Нохойгоо таталсажа гарга­ад байхадаа, нүхэрэйнгөө айһанаа хэлэхэдэнь:

- Ямаршьегүй гараа ха юмбиб, юундэ һүрдөө, ай­гаа хүмши! - гэхэдэнь: - Шамтай дахин ябахаяа болёоб, һүнэһэ һүүдэрээ зайлашан алдааб! – гээд, бушуухан зуһалан тээшээ гэшхэлшэбэ.

- Байгыш, нүхэ-аар, сугтаа доошоо орохобди, хоюулан нохойгоо абараа ха юмбибди. Хүлеэгыш! – гэхэдэнь, хүршэнь ехэ гомдоһон янзатай, гэдэр­гээшье харангүй, дуушье гарангүй, саашаа ябажал ябана.

“Энэ нүхэрөө айлгахын ехээр айлгаба гээшэ хаб даа. Туһалыш гэжэ асараад, нүхэртөө тулам зоболон үргэлүүлээд табиһан шэн­ги болобоб. Ай, халаг даа,” – гэжэ Галсан һанаа алдан, хойноһоонь дугшуулба.

ТАРНИИН ТУҺА

Урда зуун жэлэй 90-ээд онуудаар зул­гы зунай нэгэ үдэр үбһэ тармалгын үедэ болоһон ушар.

Трактораар үбһэ тар­маад үгэхэдэнь, үхибүүд бухал табихаяа гарабад ха. Бухал табижа байтараа, хоёр залуу хүбүүд нэгэ мо­гой барижа, могойгоо ба­ряад, басагадаа айлгаха гэжэ намнабад ха. Басагад айһандаа шашхалдаад, ба­рижа ябаһан тармуурнуу­даа иишэ тиишэнь хаяад гүйлдэшэбэ. Хүбүүд бүри үнгэржэ, могойгоо дээрэ үргөөд, басагадаа амадажа, тойроод харайлдаба.

Уданшьегүй хоёр баса­гад хүхэ сагаан шарайтай болоод, хүдэлхэеэ болёод байшабад. Тиигэжэ байхы­ень саанахана бухал таби­жа байһан ахашаг хүбүүн харахадаа, харайжа ерэбэ. Могойтой хүбүүдые саа­шань болгоод, тэдэ хоёр ба­сагадай шэхэ руу ээлжээгэ­эр шэбэнэн һагад: “Аа-хуры, аа-хуры, аа-хуры,” – гэжэ нилээд удаан дуугархадань, басагад һэгээ орожо, хуу­шан түхэлдөө ороод, газар­та һуушабад.

Тээ саана эрэшүүлтэеэ үбһэ соможо байһан брига­дир ерэжэ, ушарыень ойл­гожо, хоёр басагадые гэр­тэнь эльгээхэдээ: “Ошоод, лама, бөөдэ үзүүлээрэйгты,” - гэжэ захиба. Бригадир эдэ басагадни айһандаа, һүнэһэ һүүдэрээ зайлашоогүй юм гү гэжэ һанаһан байгаа.

Үглөөдэрынь сэлеэн­дээ ерээд, басагад үзэлшэ, мэдэлшэ ламада ошожо үзүүлбэд. Лама шоогоо хая­жа үзөөд, иигэжэ хэлээ һэн:

- Нэгэ залуу хүн тар­ни уншажа, һүнэһыетнай зайлуулангүй байл­гаа юм байна. Һанаагаа зоболтогүй, хуу һайн бай­на. Үбһэндөө гарагты даа.

Совет засагай үедэ лама бөөнэрэй хомор һэн тула зон айһан үхибүүдые ха­ана айгааб, тэндэнь абаа­шажа, ёһолол үнгэргэдэг бэлэй. Үхибүүдэйнгээ гарта багахан табаг барюулаад, табаг соогоо ехэ багаар­шье һаань, шэхэр бообо хэдэг һэн. Үхибүүдэйнгээ малгайень абажа, толгой дээгүүрнь тэрээгээрнь нара зүб хэды дахин эрью­улжэ: “Аа-хуры, аа-хуры, аа-хуры!” -гэжэ тарни ун­шажа, һүнэһыень дуудадаг байһан юм гэжэ үбгэ эсэгэ­нэрнай хөөрэлдэгшэ һэн.

Энэ тарни тэрэ хүбүүн дуулаһан байжа, басага­дай һүнэһые зайлуулангүй абаржа шадаһан байна.

«МОРИЁО ХАРАЯ»

Намарай һүүл һарада зургаан ангуушад хүбшэ тайгада агна­хаяа гарабад ха. Даба­ан дээрэ хүрэжэ ерэхэдэнь, наран баруун тээшээ тон­гойхо тээшээ боложо, үдын тэн үнгэржэ байна гэлдэбэд. Моридһоон буужа, бэеынгээ шалаае гаргажа, гэшүүһэ су­глуулжа, галаа түлибэ.

Сайгаа шанаад, Орон хан­гайдаа сэржэмээ үргэжэ, эдеэлһэн бэеэрээ, нэгэ наһатай ангуушан хоёр залуу хүбүүдтээ:

- Юумэеэ суглуулжа, мо­риндоо ашажа байгаарайт. Бидэ моридоо хараад ерэ­хэмнай, – гээд, саашалбад. Хотоһоо ерэһэн залуу айлшан Буда хүбүүн: “Хүдөөдэ байһан хүнүүд олон моридтой хадаа эндэ бэлшэнэ гү гэжэ хара­хань ха,” – гэжэ һанаад:

- Юундэ теэд моридоороо тойрон хараад ерэнэгүйбта, бэлэн ха юм? – гэхэдэнь, газа­алхаяа гаража ябаһан дүрбэн ангуушад энеэлдэһээр, мо­доной саагуур орошобод. Нүгөө хүбүүниинь айлшан хүбүүнһээ:

- Ши өөрөө мориёо хараха гэнэгүй гүш? – гэжэ асууба ха. Урдаһаань айлшан Буда гай­хангяар хараад:

- Бишни ямар мориёо хара­ха хүнбиб. Нагасымни хүрин хээр тээ саана уяатай байнал, – гэжэ харюусаба. Тиигэхэ­дэнь нүгөө хүбүүниинь унажа бодожо байжа энеэбэ. Айлшан Буда урдаһаань уйдхартайга­ар хараад:

- Бишни ямаршье энеэдэ­тэй юумэ хэлээгүйлби, - гэжэ хэлээд, урдаһаань сэхэ хараад һуушаба. Нүгөөдэнь энеэжэ садаад, нюдөө аршаад, ойлгу­улха һанаатай:

- Манайш нютагта эртэ урда сагһаа эхилээд, мүнөө бо­лотор газаалхаяа һанахадаа, хаанашье байхадаа, мориёо хаража ерэхэм гээд, газаашаа гарадаг ха юм. Мүнөө боло­тор мэдэхэгүй хүн гүш? – гэжэ гайхаба. Айлшан хүбүүн уйда­жа: “Агнууриингаа дүүрэтэр эдэ ахатандаа наадалуулхам хаш даа. Абяагүй байхаяа яа­гаа хүнбиб. Ута хэлэн элдэб юумэндэ оруулха гээшэнь тон зүб байна даа. Юун гэгшэ бэлэй даа: “Хормойн ута хүл орёохо, хэлэнэй ута хүзүү орё­охо”. Эдэ ахатандаа энэ ушар тухайгаа нютагтаа ошоод бү хөөрыт гэхэм гү даа. Ямаршье эшхэбтэр юм гээшэб, халаг даа”, - гэжэ олон табые бодо­жо һууба.

- Бү уйда, хөөрэлдөөд үнгэрхэ, болоһон юумэн бо­лоо, үнгэрөө, – гэжэ нүгөө хүбүүниинь хэлэбэ. - Шам шэнги зон олон даа. Нэгэтэ автобусоор хото ошожо яба­тараа, эрэшүүлэй машинаяа байлгаад, мориёо хаража ерэе гэлдээд гарахадань, нэгэ за­луу эхэнэр:

- Манай абын мори харал­сыт даа, үгы болоһоор, хэдэн үдэр болошоо, эндэ ерээд, мо­ридоор бэлшэжэ байгаагүй юм гү. Холоһоо танихаар малаан зээрдэ юм, – гэжэ хэлэхэдэнь, тэндэ һууһан зон эгшэтэрээ энеэлдээ һэн. Харин газаашаа гаража ябаһан эрэ хүн:

- Хүнэй малааниие яажа ха­раха юмбибди. Мориёо хараха гээ һаа, өөһэдөөл харахаһаа дээрэ юумэ үгы! – гээд, ма­шинынгаа үүдэ хаб гэтэр хаа­жархиба. Тиигэхэдэнь һууһан зон баһа энеэлдэбэ. Нэгэ наһатайшаг эхэнэрэй залуу эхэнэртэ:

- Мориёо хараха гэжэ газа­алхые хэлэнэ, саашадаа ойл­гожо ябаарайш, – гэхэдэнь, залуу эхэнэр шад улаан боло­шоод һуугаа һэн.