​Хэн тухай һануулнаб хуушан хүхэ дэбтэр

Гар бэшэгүүдээ онгилон хаража байта­раа, хуушан хүхэ дэбтэр оложорхибоб. 1977 оной нажар аман зохёол суглуул­гын практика гараха үедөө ниитэлһэн мэдээнүүдни. Түрэл Түнхэнэйнгөө Таһархай нютагта үндэр наһатай үбгэдые бараалхажа, урданай дуу, онтохо болон үльгэр домогуудые бэшэжэ абаад байхадамни, “абгайндаа ороод гара” гэжэ Намжил Бальжиновна эжымни хэ­лээ һэн. Хойто эсэгымни ехэ ахань болохо Иван Сыдыпович Маланхановта ошоходом, ехэ ба­яртайгаар угтажа, сай аягалаад, ябаһан хэрэгэ­эрни һонирхобо.

- Абгай, Та өөрөө дуу зохёогоод дууладаг ха юмта. Һайхан юрөөл хэлэхыетнай оло дахин ду­улааб. Битнай бэшэжэ абаһууб, дуулажа үгыт даа, - гэхэдэм, гайхаба, аягүйрхэбэ. Аргадахадам, маһайн баярлажа, бага зуура хоолойгоо заһаад, эрын дээжэ ёстой баритон хоолой гарган, хэдэн дуу ханхинуулба.

Түнхэндөө түрэһэн нютагтайхан,

Түрүүлээд хүдэлһэн Долгорхон даа.

Толтоёо сомондо һууритайхан,

Томоотой, эрдэмтэй Долгорхон даа.

Тоһо, тараг үршөөгөөл

Тобир тарган малнуудынь.

Торхоор халиса билтараал

Тогооной бэльгэн хэшэгынь.

Арбан хурганай хүсэндэ

Ударник боложо ябанал даа.

Хоёр гарай хүсэндэ

Хүндэтэй, ямбатай ябанал даа.

Һүүлээрнь ехэ олон юрөөлнүүдые хэлэбэ. Тэдэ­нэй заримыень дамжуулһуу:

Дүрбэн булантай гэртнай

Дүлэ татама дулаан байг.

Дүнэн һайхан хүбүүнтнай

Дура буляама нүхэртэй байг.

Нарһан модон гэртнай

Нараар дүүрэн һаруул байг.

Энэрхы сэдьхэлтэй басагантнай

Эльгэ хушама нүхэртэй байг!

Хүшэлэн бариһан хорёотнай

Хони, хурьгадаар дүүрэжэ байг.

Хүндэтэй, ямбатай нэрэтнай

Холо ойроор суурхажа байг.

Арьбадхажа бариһан хорёотнай

Адуу малаар дүүрэжэ байг.

Алдар габьяатай нэрэтнай

Айл аймагтаа суурхажа байг!

Иван Сыдыповичэй арбан гурбатай ябахада, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Сыдып Сыбенович эсэгэнь мордоо һэн. Ханда Гонгоровна эхэнь гурбан хүүгэдтэеэ, үшөө хээлитэй үдэшэһэн юм. Хайрата эсэгэнь шуһата дайнһаа бусаагүй һэн. Эжынгээ түшэг тулгуури болоһон хүбүүхэн арбан дүрбэтэйдөө Сталинай нэрэмжэтэ колхоз­до хүдэлжэ эхилээ. Суута хубисхалша, Коминтер­нын гэшүүн Сырен Нацовай дүү хүбүүн Бамбу Шойжолов тэрэ үедэ түрүүлэгшэ байгаа. Дайнай үедэ, мүн дайнай һүүлээрхи хүндэ жэлнүүдтэ зон бэеэ гамнангүй хүдэлөө. Иван Сыдыповичэй ню­дэнэй хараа мууда муудаһаар, 1962 ондо харахаяа болишоо һэн. Хэды тиибэшье, гурбан дүүнэрээ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэлсөө. Таһархайнгаа алишье үйлсөөр нэгэшье төөрингүй хэрэгтэй айлдаа хүрэдэг бэлэй. Гэртэхи ажалаа жэншэдгүй хээд, шүлөө шанаад байгша һэн. Бүхы наһаараа колхозой һаалишанаар хүдэлһэн Дол­жон Жалсараевна нүхэртэеэ зургаан хүүгэдые үргэһэн, таабай боложо, аша, зээнэрэй амта үзэхэ хубитай байгаал даа.

Бурханай үршөөһэн бэлиг — һайхан хоолой­той һэн. Гадна өөрөө дуу зохёохо шадабаритай байһыень дэмжэжэ, нюдэ муутай зоной эблэлэй аймагай таһаг элдэб хэмжээ ябуулгануудта, уран һайханай харалгануудта хабаадуулдаг байһан юм. Ондоо эрхэ байдалда, магад, суута дуушаншье бо­лохо аалам...

Энээн тухай бодомжолхо зуураа, суута буряад үльгэршэд Альфор, Аполлон Тороев харадаггүй байгаа, мүн наһажаал үедөө Папа Тушемилов баһа харахаяа болёо һэмнай гэжэ гэнтэ ойндом оробо. Эдэ үндэр үбгэдэй хуби заяан тухай шэбшэһээр байтараа, бодолни эжэлүүдгүй Гомертэ хүрэжэ ерэбэ.

Манай ээрын урда тээ VIII зуун жэлдэ ажаһууһан агууехэ энэ рапсод (үльгэршэн) гүн удхата уран бэ­лигэйнгээ ашаар саг үеые һэтэлэн гараа, тэрэнэй түүрээһэн гайхамшаг бүтээлнүүд мүнөө хүрэтэр хүн түрэлтэнэй ухаан сэдьхэл хүлгүүлһэн зандаа. Тэрэнэй “Илиада” 15691 мүртэй, “Одиссея” 12110 мүрһөө бүридэнэ. “Илиада” хадаа урда сагай Элла­дын бүһэтэйшүүлэй эрэлхэг зориг хүмүүжүүлдэг ном байһан. Александр Македонский энэ ном бэедээ ходо абажа ябадаг, унтаха дэрэ дороо ху­тагатай хамта хадагалдаг байһан тухай түүхэтэ мэдээнүүд бии юм.

Арадай ехэ һүлдэ

Буряад томо үльгэрнүүд шүлэглэмэл 20-30 мянга хүрэтэр мүртэй юм. Аполлон Тороев аяар 44 үльгэр сээжээр мэдэдэг һэн. Гадна 88 арадай, 31 өөрын зохёоһон онтохонуудые, олон арбаад түүхэ домогуудые, 14 өөрын зохёол-поэмэнүүдые, тоогүй олон дуу, таабари, оньһон хошоо үгэнүүдые һанаандаа хадуужа ябаа. Харахагүй аад лэ, ямар эли тодоор, хёрхо хурсаар шүлэглэн зурагладаг агуу уран үгэтэн байгаа гээшэб? Энэ ехэ баяли­гые алдарта буряад эрдэмтэд саашанхи үенүүдтэ сэгнэшэгүй бэлэг болгон бариһан юм. Тэрэнэй бүтээлнүүд арадай аман зохёол ба литература хо­ёрые холбоһон тон шухала үе боложо үгөө бшуу. Тэрээнһээ бэшэжэ абаһан зохёолнууд буряад ба ород хэлэн дээрэ 20 ном боложо, арад түмэндэ хүрөө.

Буряад арадай ехэ һүлдэ болохо үльгэр “Абай Гэсэр” мянган жэлһээ үлүү холын түүхэтэй гээд элитэ эрдэмтэд тодорхойлно. Энэ мянган жэ­лэй туршада арад түмэниие зоригжуулһан, һүр һүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь жэгүүр болоһон зохёол гээшэ. Энээниие ойлгоһон совет засаг дарганар хатуу шэрүүн дайнай үедэ, 1943 ондо Улаан-Үдэдэ суута үльгэршэд Аполлон Торо­ев, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Майсаан Алсыев, Бажей Жатухаев гэгшэдые урижа, олон зониие багтааха аргатай ЛВРЗ-гэй ехэ Соёлой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) үдэшэ эмхидхээ бэлэй.

Эдэ үльгэршэд барандаа “Гэсэрэй” өөр өөрын вариант түүрээдэг байгаа. Гадна совет шэнэ үе байдал тухай, баатар мэргэн сэрэгшэд тухай үльгэр домогуудые зохёоһон түүхэтэй. Жэшээнь, Үнгын голһоо гарбалтай Бажей Жатухаев алдар суута генерал Балдынов, снайпер Тулаев, пол­ковник Борсоев тухай дуу зохёоһон юм. Парамон Дмитриев “Шоно-Баатар”, “Дэгдээхэй мэргэн”, “Энгир мэргэн” гээд, бүхыдөө жараад (!) морин үльгэр мэдэдэг һэн. Гадна монголшуудай түүхэдэ өөрын мүр сараа үлөөһэн Амарсанаа, Шуударма­ан тухай түүхэтэ дуунуудые гүйсэдхэдэг байгаа. Папа Тушемилов дайнай үедэ иимэ дуу зохёоһон:

Зуларайн түмэр харгы

Зүблэһэн тээшээ һалаатай.

Зоной баатар Балдынов

Зүһэни олон ордентой.

Астанцын шэрэм харгы

Аряа олон һалаатай.

Арадай хүбүүн Балдынов

Арбан ялагар ордентой.

Түнхэнэй үльгэршэн Майсаан Алсыевай нэрэ солые Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов “Саяанай домог” гэжэ туужа соогоо мүнхэрүүлээ. Тэрэнэй нэрые түрэл Охор-Шэбэ­рэйнь дунда һургуули зүүжэ ябана.

...Малагар үргэн магнайтай, бууралтаһан үһэеэ гэлиитэр гэдэргэнь һамнаһан, хоёр нюдэндөө хара булгайраар хэһэн “шэлтэй”, үндэр бэетэй Аполлон Тороевой ЛВРЗ-гэй ордоноор дүүрэн сугларһан зоной урда хонгёо хурса хоолойгоо хашажа бай­гаад, уянгатуулан татажа, дуулаха бөөлэхэ хоёрой хоорондо түүрээхэнь эли дуулдаһан мэтэ:

Уланхатажа ябаһан Гитлер

Улаяа һамна гэшхэбэ.

Түргэдэжэ ябаһан Гитлер

Түриигөө һамна гэшхэбэ...

Шагнагшадай хуухын үһэн үрзэгэд гэтэр тэрэ түүрээдэг эди шэдитэй һэн гэжэ олон эрдэм­тэд, яруу найрагша В.Петонов гэршэлһэн байна. Үльгэр—буряад арадай аман үгын дээжэ бүтээл, тэрэниие хүн бүхэн гүйсэдхэхэ аргагүй юм. Урда үеын үльгэршэдһөө дуулаһан олон мянган мүрнүүдые хадуужа, сээжээр хэлэхэһээ гадна, до­тоодо удхыень, хүгжэмтэ бүридэлыень мэдэрхэ уян сэдьхэлэй бэлиг хэрэгтэй. Тэрэ үльгэрэйнгээ үгын хүсэндэ үлгыдүүлэн, түүрээлгын эльбэ шэдидэ абтажа, онгоёо оруулаагүй һаа, үльгэр ёһотоор гүйсэдхэгдэхэгүй бшуу. “...түүрээгдэһэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараһан мэтээр шаг­нагшадтаа дамжуулжа этигүүлхэдээ, үни галабта үнгэрһэн түүхэ домогто ушартай мүнөө сагай зо­ниие психофизическэ аргаар холбон нэгэдүүлхэ болоно. Юрын эрхэ байдалда үльгэршэн—жии­рэй хүн, юушьеб даа, ямар нэгэ үйлэ ушар марта­жашье болохо. Харин үльгэр түүрээхэ үедөө—тэрэ бүтээлшэ, хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэгшэ мүн” гэжэ Б.Д.Баяртуев “Предыстория литературы бурят-монголов” гэһэн эрдэмэй шэнжэлэлгэ соогоо тэмдэглээ һэн.

Уран зохёолой эхин булаг

Гомерэй түүрээлгэнүүд саашадаа бүхы евро­пын уран зохёолой гол шэглэлнүүдэй хүгжэлтын эхи табиһан габьяатай. Тэрэниие даган Вергилий, Катулл, Гораций, Овидий, Данте, Лессинг, Гёр­дер, Гёте гэгшэд уран үгэеэ далижуулаа. Лев Толстой, Джеймс Джойс өөһэдынгөө захатануудые бүтээхэдээ, Гомерһээ үндэр жэшээ абаһан гэжэ тухайлхаар.

XX зуун жэлэй агууехэ һохор яруу найрагша Хорхе Луис Борхес (1899-1986) “Барнуудай ал­тан” гэжэ ном соогоо уран зохёол бүтээлгын арга шадабари тухай “Дүрбэн үлхөө дабталга” гэжэ новеллэ хэблүүлээ һэн. Авторай тодорхойлһоор, ямаршье яһанай, ямаршье үеын уран зохёолшод гол түлэб дүрбэн лэ түүхэ дахин дахин дабтан түүрээдэг юм ха. Түрүүшын түүхэ—шанга бэхи­лэлтэтэй хотые баатарнуудай дайлан абаһан ба хамгаалһан тухай; хоёрдохи түүхэнь нэгэдэхи­тэй нягта холбоотой—бусалга тухай; гурбадахи түүхэ болбол хоёрдохи түүхын нэгэ янза—бэдэ­рэлгэ тухай; дүрбэдэхи түүхэ—Бурханай өөрыгөө һүнөөһэн тухай. Түрүүшын хоёр түүхые зохёогшо Гомерэй үүргэ нүлөөе, саг үедэ хубиршагүй уран бэлигэйнь шэдиие иигэжэ сэгнэбэ ха юм даа: “Түүхэ оройдоол дүрбэ юм. Хэды саг маанадта үлөөб, тэды соо бидэ тэдэниие дахин дахин даб­тахабди— али ондоо түхэл янзаар” (Борхес Х. Л. Рассказы.—1999.—373 н.)

Борис Сыренов поэзиин хизааргүй далай­да аяншалгынгаа эхиндэ Гомерэй эрдэни зэндэ­мэнитэ үнэн ехэ бүтээлнүүдэй эльбэ шэдииень, дабташагүй үндэр бэлигыень уян сэдьхэлээрээ мэдэрһэнээ иигэжэ дамжуулһан юм:

Эртэ урда сагта

Һохор Гомер

Грегүүдэй соло дуудан

Һуугаа гэдэг.

Мүнөө би,

Задарюун хүбүүн

Буряадуудай соло магтан,

Бишыхан юумэ бэшэнэб.

( Б. Сыренов. Дархан соло.-2010.-248 н.)

“Номо һаадаг тухай” гэһэн гаршагтай тэрэнэй дүүргэгдээгүй поэмын дүрбэдэхи хуби соо элдэб ондоо арадуудай түүхэтэ үедэ нүлөөлһэн үльгэр домог, дуун болон нангин шүтөөн тухай иимэ мүрнүүдые уншахаар:

Грегүүдэй гимн...

Гэгээн нангин тугуудынь

Горн доро далбалзажа,

Гераклтай байһан үе.

Монголшуудай дуун...

Морин һүүлтэй тугуудынь

Мөөрөөн доро далитажа,

Гэсэртэй байһан үе.

(Б.Сыренов. Дархан соло.—286 н.)

2800 жэлэй саана Гомерэй энэ замбида мүндэлүүлһэн шэдитэ түүрээлгэ мэтэ хүсэеэ буурангүй, юһэн тугай һүр һүлдэтэ хиисээн доро буряад үльгэрнүүднай түүрээгдэжэл, морин хуу­рай аялга дуун зэдэлжэл, шэнэ үеын хүбүүд, баса­гадай зүрхэ сэдьхэл үндэһэн арадай хүсэтэ мэдэ­рэлээр үлгыдүүлэн байхань болтогой!