​Хүдөө ажахын һалбари хэр бэ?

Буряад Уласай хүдөө ажахын үйлэдбэри экономикын ша­хардуу байдалай оршондо дэлгүүр дээрэ өөрынгөө һуури эзэлхэ гэжэ оролдоно.

Оролдобол, үрэ дүн туйлахаар

Буряад Уласай хүдөө ажахын про­дукци үйлэдбэрилгын ехэнхи ху­бинь үмсын ажахынуудай гарта гэжэ мэдээжэ. Юрэнхыдөө уласай хүдөө ажахынхид ажаһуугшадаа мяхаар болон һүөөр 70 хуби, харин харта­абхаар, хилээмээр бүрин хангадаг юм. Красноярскынхид манай эндэ бага сага хилээмэнэй зүйлнүүдые худалдадаг. Эрхүү можын, Усо­лье-Сибирскын, Үбэр Байгалай үйлэдбэрилэгшэдэй мяханай, кол­басагай зүйлнүүдые манай дэлгүүр дээрэ наймаалха һэдэлгэ гаргадаг­шье hаань, нютагайхиднай эндэхи дэлгүүрээ 90 хуби хангадаг юм. Ха­рин һүнэй үйлэдбэри оройдоол 40 процент хангадаг, сыр дүүрэн хэм­жээндэ үйлэдбэрилэгдэдэггүй.

- 2016 оной тоосоогоор, манай хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэд яһала бараг ажаллажа гараа, 2015 онойхитой жэшэхэдэ, доошоо бэшэ. Жэлэй туршада 10 миллиард түхэригэй эдеэ хоолой зүйлнүүд үйлэдбэрилэгдэжэ наймаалаг­даа. Бүхыдөө Буряад Уласта 400-гаад хүдөө ажахын үйлэдбэриин эмхинүүд 4 мянгаад шахуу ажалшад­тай. Иимэ олон зон хүдөө ажахын эдеэ хоолой зүйл үйлэдбэрилгэдэ ажаллана бшуу, - гэжэ Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яа­манай эдеэ хоолой болон болбосору­улгын үйлэдбэриин таһагые даагша Татьяна Полозова мэдээсэбэ.

Хүдөө аймагуудаар багахан үйлэдбэринүүд хүгжэжэл байна: мяха үйлэдбэрилгын, хилээмэ баридаг, хээрын ургамалнуудые буйлуулдаг, кондитерска зүйлнүүдэй багахан үмсын эмхинүүд байгуулагдана.

Хүдөө ажахыда үйлэдбэрилэгдэдэг эдеэ хоолой 70 хубинь мал ажалай шэглэлдэ хабаатай. Һү, мяха үйлэдбэрилгэ хаа-хаанагүй хүгжэжэ байдаг һаань, ургаса таряанай үйлэдбэри тон ахир гэжэ тэмдэ­глэмээр. Ушар юуб гэхэдэ, һүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ тохёолдоһон ган гасуурhаа таряанай ургаса хохидо­жо, таряа талха, малай тэжээл буй­луулга хүгжэнэгүй. Гэхэ зуура, ком­бикорм, малай бэшэшье холимог тэжээл үйлэдбэрилгэ манай эндэхи ажахынуудта амин шухала байна бшуу.

Мяха үйлэдбэрилгэ хүгжэнэ

Бүхыдөө Буряад Уласта мяха үйлэдбэрилгэ яhала түргэн хүгжэнэ. Жэлэй туршада олзологдоhон 10 миллиард мүнгэ зөөриин 70 хубинь мяха үйлэдбэрилгэhөө ороо.

- Манай үйлэдбэрилэгшэд жэ­лэй туршада 55 мянган тонно мя­ханай зүйлнүүдые үйлэдбэрилхэ аргатай. Һүүлэй 5 жэлэй турша­да мяханай томо үйлэдбэринүүд: «Бурятмяспром», «БМПК» “Селен­га”, “Пиката” гэхэ мэтэ ажалайн­гаа шанар дээшэлүүлнэ, шэнэ түхеэрэлгэнүүдые тодхоо. Теэд оройдоол 35 мянган тонно мяха­най зүйлнүүдые болбосоруулаа. Үйлэдбэри оройдоол 60 процентээр ашаглагдана, - гэжэ Татьяна Полозо­ва мэдээсэбэ.

Ушар юуб гэхэдэ, үйлэдбэрилэгдэһэн бүхы эдеэ хоолой 35 хубинь манай эндэхи малай мяхан, бэшэни­инь хүршэ нютаг можонуудһаа болон Монгол оронһоо асарагдаhан 2 мян­гаад тонно мяхан. Тиимэhээ яаха­даа нютаг дээрээ үcхэбэрилэгдэhэн малай мяхан буйлуулагданагүйб, юундэ ондоо тээhээ мяхан асараг­данаб гэhэн асуудал гарана юм ааб даа. Зүүн Сибириин гахайн фер­мын ашаар энэ янзын мяхаар уласай ажаhуугшад бүрин хангагдабашье, үхэрэй мяхан дуталдана, тиимэhээ ондоо тээһээ асарха баатай бологдо­но.

- Тиигэбэшье үйлэдбэри hаадгүй ябуулагдана, хүн зон эндэ ажаллана, налог татабари Буряад Уласай һанда оруулагдана. Иимэ үйлэдбэриин ашаар олзо ороно, хүдөө ажахын эдеэ хоол буйлуулан үйлэдбэрилэгшэд дэмжэгдэнэ, - гэжэ Татьяна Влади­мировна онсолбо.

Уласай эдеэ хоол үйлэдбэрилэгшэд нёдондо жэлдэ өөһэдынгөө мүнгэ зөөриһөө 320 сая түхэриг ин­вестици хэрэглээ, тэрээндээ шэнэ түхеэрэлгэнүүдые, шэнэ түхэлэй оньһон хэрэгсэлнүүдые худалдажа абаа. Богонёор хэлэхэдэ, байра дэ­эрээ тогтонгүй, хүгжэжэл байнад.

Бэрхэшээлнүүд ушарна

Эдеэ хоол үйлэдбэрилдэг шэнэ оньһон хэрэгсэлнүүд хари гүрэндэ бүтээгдэһэн ушарһаа тэдэнэй үнэ сэн хоёр дахин дээшэлжэ, урьһаламжын хэмжээн нилээд ехэ болоно. Тиимэһээ эдеэ хоол болбосоруулаг­шад ехэ бэрхэшээлнүүдтэй ушарна. Ганса хүдөө ажахынуудта гүрэнэй дэмжэлтэ үзүүлэгдэдэг, харин эдэ үйлэдбэрилэгшэдтэ үгтэдэггүй. Мал, таряа худалдажа абалгада болон сыр, тоһо үйлэдбэрилгэдэ тушаагдаһан һүнэй түлөө гарзын хубинь бусаагдадаг, харин хилээ­мэ үйлэдбэрилэгшэд хари газарһаа хэрэглэхэ түүхэй эд худалдажа аба­даг hэн тула эдэ программануудта хабаадуулагдадаггүй.

- Эдэ бэрхэшээлнүүдэй байгаа­шье һаань, манай үйлэдбэрилэгшэд дэлгүүр дээрэ зохихо харилсаа бай­гуулжа, хоорондоо мүрысэжэ, ажал хэрэгэйнгээ шанар дээшэлүүлжэ байдаг юм,- гэжэ Татьяна Полозова тодорхойлбо.

Ондоо нютагуудта мэдээжэ болонхой

Мяханай зүйлнүүдые үйлэдбэрилдэг 100–гаад эмхинүүд манай Буряадта ажалладаг. Тэдэнэй 23-иинь мяханай эхин шатын болбо­соруулга хэдэг. Yбшэжэ, гэдэһэ доторынь арилгадаг эмхинүүдые байгуулха ажал һүүлэй 6-7 жэлэй туршада яһала амжалтатайгаар ябуулагдаа. Харин нүгөө 80-яад эмхинүүд мяханай зүйлнүүдые, колбаса, консервэнүүдые үйлэдбэрилдэг юм. Гэхэ зуура, эдэ­эндэ бэлэн продукци наймаалха дэлгүүр дуталдадаг. Тиимэһээ арга шадалтайшуулынь болбосоруулhан эдеэ хоолойнгоо зүйлнүүдые хүршэ нютаг можонуудаар наймаалдаг болонхой. Тобшолон хэлэхэдэ, ма­най эндэ үйлэдбэрилэгдэдэг бүхы мяханай зүйлнүүдэй 40 хубинь ондоо тээшээ эльгээгдэдэг бай­на. Гүрэн түрын экспорт хүгжөөхэ гэһэн зорилготой зохилдуулан, мүнөө дээрээ гүрэн соогоошье һаа, хүршэ нютаг можонуудаар үйлэдбэрилһэн зүйлнүүдээ найма­алжа байһаниинь һайшаалтай. Бу­ряадай мяханай комбинадай кол­баса, мяханай консервэнүүд һайн шанартай гэжэ үни сагһаа Ород гүрэнэй түбэй нютагуудта болон Алас-Дурна хүрэтэр суурхадаг ха юм даа. Мяханай полуфабрикаду­удые үйлэдбэрилдэг “Гарифулли­на Е.С” гэһэн хубиин ажахы түргэн муудадаг, удаан хадагалагдадаггүй зүйлнүүдые Эрхүү можо абааша­жа, амжалтатай наймаална. Мүн лэ “Хоол”, “Катюша” үйлэдбэринүүдэй “Ёохор” бага түхэлэй эмхи хүршэ нютаг можонуудта ажаллажа эхи­лэнхэй. “Ёохор” эмхи Краснояр­скын хизаарташье һайн шанартай, амтатай эдеэ хоолой зүйлнүүдээрээ мэдээжэ болонхой. Хубиин бага эмхинүүд Эрхүү можодо, Үбэр Бай­галай хизаарта баһал танил боло­жо байна. Үйлэдбэрилхэ мяханай байбал, буйлуулан үйлэдбэрилхэ хэрэг хүгжэхэ байна. Манай эндэ эдеэ хоол үйлэдбэрилгын hалбариин дээдэ, тусхай дунда эр­дэмтэй мэргэжэлтэдые һурган гар­гадаг һуралсалай эмхинүүд бии ха юм.

Шахардуу байдалда эсэргүүсэн...

Мүнөө үедэ тохёолдоод байhан экономикын шахардуу байдалда ма­най уласай үйлэдбэрилэгшэд һалаа, һандараагүй. Сагай эрилтээр хэрэг­тэй эдеэ хоолой зүйлнүүдые гарга­даг болонхой. Илангаяа мүнөө сагта хүн зон элүүр энхэ байдал сахижа, һайн шанартай, тоһо багатай, бэедэ аша туһатай эдеэ хоол хэрэглэхые оролдодог болоо бшуу. Тиимэһээ эл­дэб үнэтэй эдеэ хоолой зүйлнүүдые үйлэдбэрилхэеэ болижо, үнэгүйшэг зүйлнүүдые үйлэдбэрилнэ. Мэргэ­жэлтэдэй шэнжэлһээр, бүхы Ород гүрэн дотор шоколад хүн багаар эдидэг болоод, талхаар буйлуулhан амтатай эдеэ хоол ехээр худалдажа абадаг болонхой. Үйлэдбэрилэгшэд элдэб ажаһуугшадта тааруу сэн та­бина гээшэ.

Элүүр энхэ байдал сахигша­дай урманда һүнэй зүйлнүүдые үйлэдбэрилэгшэд бага тоһотой һү, зөөхэй, тараг гэхэ мэтые гар­гадаг болоо. Мяханай зүйлнүүдые үйлэдбэрилэгшэд баһал гээгдэнэгүй, жэшээнь, “Бурятмяспром” бэе ма­хабадта аша туһатай хойто зүгэй хандагайн мяха үйлэдбэрилжэ, “Се­верное сияние” гэһэн эдеэ хоолой янзануудые, илангаяа үхибүүдэй эдихээр зүйлнүүдые дурадхадаг болоо. Юуб гэхэдэ, хойто зүгэй хан­дагайн мяхан селен гэһэн бэе маха­бадта тон хэрэгтэй бодосоор элбэг гээшэ. Харин манай эндэ селен ду­талдадаг гэжэ мэдээжэ.

«Бурятхлебпром» үйлэдбэри баһа иимэ шэглэлтэйгээр ажаллажа, хи­лээмэнэй элдэб зүйлнүүдые гарга­даг юм. Теэд олонхи зон бэе махабад­та туһатай клетчатка, йод, железо гэһэн зүйлнүүдтэй эдеэ хоол хэрэ­глэхэ шухала гэжэ үшөөл ойлгоодүй бшуу.

Yйлэдбэриин шэнэ эмхинүүд

Үнгэрһэн 2016 ондо Буряад Ула­сай аймагуудта аяар үйлэдбэриин 8 шэнэ эмхи байгуулагдаһан байна. Сэлэнгэ аймагта байгуулагдаhан “Сырный дворик” гэһэн үйлэдбэри багаханшье һаа, өөрсэ юм. Юуб гэхэ­дэ, эдэ Европын маягтайгаар зөөлэн сыр гаргажа, хүн зондо һайшаагдана. Кабанск аймагтахи “Рубин” гэһэн эмхи тэндэхи ажаһуугшадһаа һү ху­далдажа абаад, һүнэй зүйлнүүдые үйлэдбэрилнэ. “Аква-Вита” хадаа уудаг сэбэр уһа амһартада юулэ­дэг, манай эндэ иимэ шэглэлтэй түрүүшын эмхи болоно. Зэдэ аймаг­та мал үүсэлжэ үбшэдэг, эхин шатын болбосоруулга хэдэг “Хамтаа” гэһэн ажахы ядамаггүй ажалаа ябуулна. Хүдөө ажахын кооперацинуудые хүгжөөхэ талаар гүрэнэй дэмжэлтын хэмжээндэ холын аймагуудта һүнэй үйлэдбэринүүд байгуулагдажа, Түнхэн аймагта “Хуторок”, Захаамин аймагта “Захаамин-Агропродукт” болон Ивалга аймагта “Возрожде­ние” гэһэн хүдөө ажахын потребко­операциин эмхинүүд ажалладаг бо­лонхой.

- Эдэ шэнэ эмхинүүдэй үйлэдбэрилһэн зүйлнүүд багаханшье һаа, нютагтаа социальна удха шанартай бшуу. Холын аймагуудта ажаһуугшад һүеэ тушааха газар олодоггүй байгаа, харин мүнөө тиимэ арга­тай болобо ха юм. Эдэ эмхинүүд һайн шанартай һүнэй зүйлнүүдые үйлэдбэрилжэ, һургуулинууд, сэсэрлигүүд, эмнэлгын газарнууд­та худалдана. Жэшээнь, энээнhээ урда тээ Түнхэн аймагай социаль­на эмхинүүд, эмнэлгын газарнууд Эрхүүдэ үйлэдбэрилэгдэһэн һүнэй зүйлнүүдые хэрэглэдэг байгаа ха юм, - гэжэ Татьяна Полозова тодор­хойлбо.

“Молоко Бурятии” орёо байдалда

Аймагуудаар албанай хэрэгээр ябахада, хүдөөгэй үмсын ажахыну­удай эзэдhээ хэды үнеэ һаанабта, сагаан эдеэгээ яажа буйлуулнабта гэжэ асуухада, үнеэдээ һаадаггүйбди гэжэ харюусадаг бэлэй.

Yмсын ажахынуудай һү тушаал­га эмхидхэгдэбэшье, олон үнеэдтэй зариман һүеэ бага сэнгээр тушаа­жа тухашархагүйн тула, өөһэдынгөө эдихэ һү һаагаад, бэшыень тугал, гахайдаа үгэдэг болонхой. Иланга­яа 2016 ондо ажаһуугшадһаа тон таһалгаряагүй һү абажа байһан “Молоко Бурятии” үйлэдбэри хүн зондо хүндэгүй болоо. Юуб гэхэ­дэ, хүдөөhөө һү зээлеэр абаад, мүнгыень түлэжэ шадангүй, орёо байдалда ороо бэлэй. Энэ асууда­лаар хэды ехэ шууяан гарааб, хэ­дэн һанамжануудшье хэлэгдээ һэн. Тиигэһээр бултанда һайшаагдаһан «Тетра пак» һүмнайшье үсөөрөө бшуу. Татьяна Владимировнае энэ ушар тайлбарилхыень гуйбабди.

- Үнэхөөрөө, урдаа хараха һүнэй үйлэдбэримнай шахардуу байдалда ороо һэн. Юуб гэхэдэ, тэдэнэр тон мүнөө үеын томо түхеэрэлгэнүүдые худалдажа абаа бшуу. Түрүүн һү амһартада юулэдэг хэрэгсэл болон оньһон түхеэрэлгэ тодхоо, тэндэ һүнэй зүйлдэ ажалшад дүтэлнэгүй, автомат һүнэй үйлэдбэри нарин бэрхээр, ариг сэбэрээр ябуулдаг гэжэ хэлэлтэй. Энэ хари гүрэнэй түхеэрэлгэ ехэ үнэтэй. Тэрэниие абаха урьһаламжын хэмжээн эгсэ дэ­эшэлжэ, тэдэнэр түлэжэ ядаа, - гэжэ тэрэ мэдээсэбэ.

Үйлэдбэриин бүхы мүнгэ зөөри банкын урьһаламжын түлөө үгтэжэ, тэдэ һү тушаагшадтаяа тоосожо ша­дахаяа болёо бэлэй. Мүнөө энэ асу­удал Буряад Уласай Толгойлогшын уялга саг зуура дүүргэгшэ Алексей Цыденовэй анхарал доро табигда­жа, һаяын сагта шиидхэгдэхэ арга олдохо ёһотой. Гүрэнэй дэмжэлтэ­дэ хүртэхын түлөө харалга сонос­хогдонхой, энэ ажахы бэлэдхэлэй ажал ябуулжа байна. Тиигэһээр хэ­рэг бүтэжэ, гүрэнэй дэмжэлтээр энэ үйлэдбэри хүл дээрээ гараха бэзэ гэжэ найдагдана.