​Намнанай-багша хэн гээшэб?

«Элитэ ехэ, гайхамшагта санаартадаа, гүнзэгы оюун ухаатай, ехэ ном­той, мэргэн эди шэдитэй ламанараа, тэдэнэйнгээ дурасхаа­лые ёһолон хүндэлжэ байдагбди. Эдэнэй дундаһаа Россида Буддын шажан нэбтэрүүлгын эхи табиг­ша, түрүүшын Бандида хамба лама Дамба-Даржа Заяев, агууехэ буряад егоозориин бүрин шэдитэ ламанар Соодойн Сэдэн, Намнанай Шагдар гурбаниие онсолон дур­даха байнабди. Эдэмнай бурханай орон гэжэ алдаршаһан уулануудта хэдэн арбан жэлдэ даяан бисалгал хэжэ, эдэ үндэр хангай уулануудые нангин шүтөөнэй газар болгоһон байна», - гэжэ Россиин Буддын ша­жантанай Заншалта Сангхын ХХIV Бандида Хамба лама Дамба Аюше­ев уулзалга нээхэдээ хэлэбэ.

- 2013 оной уһан харагшан Мо­гой жэлэй Сагаалганай хуралай Ивалгын дасанай Согшон дуган соо үнгэргэгдэжэ байха үедэ Буддын шажанай номоор йогин гэхэ гү, али егоозори лама Намнанай-багшын хүндэлэлдэ зорюулагдаһан уншал­га хэхэмнай. Ушар иимэһээ мон­гол литын 13-най үдэр болохо ун­шалгада Агын Буряадай тойрогой түлөөлэгшэдэй хабаадахыень уриха байнабди, - гэжэ Россиин Буддын шажантанай Заншалта Сангхын ХХIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев Үбэр-Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрогһоо Буряад Республи­када байдаг Түлөөлэлгэтэ эмхиин хүтэлбэрилэгшэ Б.Ц.Дашибаловта хандахадань, тойрогой дасангуудай түлөөлэгшэдһөө бүридүүлэгдэһэн делегаци уншалгада хабаадаба. Агын дасанһаа Дамба Оротов, Баяр Сүхэбаторов, Данжан Оротов, Баяр Дабаев, Сүүгэлэй дасанһаа Бадма Надцалов, Зугаалайн дасанһаа эсэ­гэ хүбүүн хоёр Баяр болон Жаргал Баторовтан, Үзөөнэй дасанһаа Бата Дондоков, Баяр Цырендашиев, Аюр Шойбонов, Шэтын дасанһаа Тимур Ламбаев, мүн Улаан-Үдэһөө хэлэ бэ­шэгэй эрдэмэй докторнууд – дайнай ба ажалай ветеран Дашинима Дамди­нов, Лубсан Шагдаров, Дарима Шаг­дарова, сэтгүүлшэн Бата-Мүнхэ Жиг­житов, медицинын хүдэлмэрилэгшэ Римма Надцалова, Түлөөлэлгэтэ эмхиин хүтэлбэрилэгшэ Батацы­рен Дашибалов гэгшэд делегациин бүридэлдэ ороһон байгаа. Егоозори лама Намнанай бүтээлшэ хэн гээ­шэб?

...Уридхын Намнанай бүлын Үлирэнгэ нютагта зуһажа бай­тарынь, тулюур муу хубсаһатай, ойлгогдосогүй хэлэтэй, нялха нарай үхибүү тэбэриһэн залуухан гуйран­шан эхэнэр орожо ерэбэ ха. Энэ эхэ­нэрые хайрлажа, Намнантан тэрэ­ниие ундалуулба, эдеэлүүлбэ. Тэрэ эхэнэрынь гаража ошобо ха. Байд гээд, Намнантанай хэн нэгэнэй газаа гарахадань, үхибүүнэй иираглаха абяан дуулдаба. Тиишэ бэдэржэ ошо­ходонь, тэмээн тэргын сахаригай забһарта хабшуулаад орхижорхиһон үнөөхи һамганай нарай үхибүүн байба. Гэртээ оруулжа харахадань, хүбүүн байба. Манайда хүбүүн өөрөө ерэбэ гээшэ гэжэ ехэ баярлабад. Энэ хүбүүемнай гуйраншанай үхибүүн гэжэ хожомоо шоолохо байха, түргөөр нютагаа бусая гэлдэбэ ха.

Боржогонтоёо орожо, Хаан уу­лын хормойдо, Жараанай нуурай баруун-хойно байрлабад. Зөөжэ ябахадаа, харгыдаа хүбүүтэй боло­обди гэлдэжэ, түрэл түтимөө ури­жа, энэ хүбүүндэ найжые Сүүгэлэй дасанһаа залажа, Шагдар гэжэ нэрэ үгөөд, түрүүшын найр милаан хээ һэн ха. Хори буряадай Хуасай угай эсэгэ Намнан эхэ Содномаа хоёрой гэр бүлэдэ ХIV Рабжуунай 1825 оной модон хүхэгшэн Тахяа жэлдэ тэрэ түрэһэн намтартай. Шагдарһаа хой­шо Намнантан үшөө хоёр хүбүүтэй болоо һэн ха.

Хүбүүтэй болохоһоо урид сэсэн мэргэн Гэзэгэ багшада бараалха­жа, манай хотондо хүбүүн үгы гэжэ гомдоходонь, “Гурбан хүбүүтэй бо­лохот, ехэнь лама болохо ёһотой”, - гэжэ абарал буулгаһан байгаа. Энэ багшын абаралда түшэглэн, Шагдар хүбүүгээ Сүүгэлэй дасан абааша­жа, Вампил багшын шаби болгоһон түүхэтэй.

Намнанай Шагдар Түбэдэй түб һаса хотын дасанда алдарта ламада заалгажа, ехэ юумэндэ һураһан бай­гаа. Тэрэ егоозориин бүрин шэдиие олоһон, хүнэй бэеын туяа харадаг, газар доро булаатай юумэ мэдэ­дэг тусгаар мэргэн, зүн бэлигтэй Ямандагын хубилгаан гэлсүүлжэ, суурхаһан байгаа.

Эндэ тэндэһээ бусажа ерэхэ­дээ, Алханаяа ошоод, һүүлээрнь Сүүгэлэй ба Агын дасангуудай арад зондо амгалан байдалай түлөө ном табидаг һэн ха. Алхана уула хадаа удха шанарайнгаа талаар Будаа­ла болон Утайшань уулын һүүлээр Буддын шажанай аглаг нангин шүтөөнэй гурбадахи эрдэни зэндэ­мэнитэ газар, бурханай орон болоно гээшэ. Агууехэ буряад йогин Намна­най лама 20 гаран жэлэй туршада зонһоо таһархай, гэбэшье үзэсхэлэн гоё газарта даяанда һуужа, Байгалай саагуур Буддын шажан нэбтэрүүлэн дэлгэрүүлһэн алдартай. Эндэ дая­анда һуухадаа, тэрэ Алхана уулые арюудхаһан, хангил хабсагайнуудай нэрэнүүдые тодорхойлһон байгаа. 1884 ондо Үүдэн сүмэдэ субарга бод­хообо, 1891 ондо Алханын обоогой бунхан барюулба, Дэмчэгэй дуган байгуулба.

...Монгол туургата арадууд адууһа малтаяа Ази түбиин үргэн дэлю­ун газар нютагуудаар зөөжэ ябадаг байгаа. Гол мүрэнүүд байгаалиин хилэнүүд болодог һэн. Онон голһоо Байгал нуур хүрэтэрхи дайда Ара- Халха (мүнөөнэй Үбэр-Байгал) гэжэ нэрлэгдэдэг байһан юм. Эндэ Алхана уула зоной дура татадаг, зүрхэ сэдь­хэл буляадаг нютаг байһан гээшэ.

Нангин уула элдэб нэрэнүүдтэй байһан. Эдэнэй нэгэниинь Алаг Хаан гэжэ нэрэтэй байһан юм. Ламын ша­жанай иишэ нэбтэрэн дэлгэрхын урда тээ Ара-Халхын улад зон Ал­хана уулада һүзэглэдэг байгаа. Ехэ зиндаатай бөөнэр Үүдэн Сүмөөр га­ража, Ойхон аралай, Байгал нуурай, тойроод байһан һүмбэр уулануудай эзэдтэ – Арын арбан гурбан ахай но­ёдто үргэл мүргэл хэдэг байһан юм.

Буддын шажанай һургаалые дэлгэрүүлхын тула 1712 ондо Түбэд болон Монголһоо 150 ламанар Ара- Халхада ерээ һэн. Алхана хадаа хойто Буддын шажанай нангин газар нюта­гуудай нэгэниинь болохо ёһоороол болоно гээшэ. Тэрэ Лхуншим, Гара гэжэ түбэд нэрэтэй юм. Дэмчэг бур­хан (түбэдөөр) гү, али Агуу ашата буян хадаа Алхана уулын аршалагша бурхан болоно бшуу...

...Намнанай багша тухай элдэб үльгэр домогууд хөөрэгдэдэг гээшэ.

Намнанай лама энэ наһандаа да­яанда һуухые шиидээд, Алхана уула­да жэлэй туршада даяан бисалгал­да һууба ха. Тэрэ үедэ эндэ шэдитэй бөөнэр олон байгаа. Тиин тэдэ дая­анша залуу ламада баһангяар, харша муугаар хандаха. Һайн багшагүйгөөр эдэ бөөнэрые булижа бирахагүй байһанаа Намнанай лама ойлгохо­доо, даяан бисалгалаа орхижо, тиимэ багшые бэдэрхэеэ Түбэд орон ошобо ха.

Һаса хотын дасан дугангуу­даар удаан ябажа, ламанартай хөөрэлдэбэ. Теэд эндэ һанаа сэдьхэл­дэнь таарама хүнтэй уулзабагүй. Нэгэтэ дэлгүүр дээгүүр ябатараа, Намнанай аралжаа наймаашантай хөөрэлдэбэ ха. Хада уулануудта гара­жа, зэрлиг хүйтэн, зонһоо таһархай газарта багшаяа бэдэрээ һааш, үлүү дээрэ ха даа гэжэ тэрэнь һанамжаяа хэлэбэ.

Намнанай олон үдэр соо ябажа, үндэр хадада гараба. Агы нүхэнэй амһарта хоршогор туранхай, ганса араг яһан шэнги болоһон үбгэжөөлэй даг һаари хүлһэн болошоһон до­тор самсаяа нудхагар муухай тэб­шэтэй уһан соо угаажа байхыень хараба ха. Наратай сэлмэг халуун үдэр Намнанай ундаа хүрөөд ябаа. Уһа уулгаха гуйлтатайгаар тэрэ доро дохижо, үбгэжөөлдэ хандаба ха. Тиихэдэнь үбгэн юушье хэлэнгүй, тэбшэеэ тэрээндэ түлхибэ. Үбгэнэй һайн һанаашалгануудта огто һэжэглэнгүй, залуу лама булангир муухай уһыень уужа захалхадань, гэн­тэ уралнууд дээрээ булагай хүйтэн уһанай амта мэдэрээ һэн.

Имагтал олон удаан жэлнүүдтэ даяанда һууһан энэ үбгэжөөл На­мнанай багшань боложо, эгээл үндэр дээдэ дадал шадабариингаа нюусану­удта шабияа һургаһан байгаа. Энээ­нэй һүүлээр Намнанайн дахинаа Ал­хана ерэхэдэнь, Түбэд орондо ошожо, эрдэм номоо, тарни мэгзэмээ улам дээшэлүүлһэн ламын хаба шадалһаа айжа, нютагай бөөнэр бултадаа эндэһээ гаража ошоо һэн ха. Тиигэжэ Намнанай лама хорёод жэлдэ Алха­нада даяанда һууһан юм...

...Намнанайда хабаатай үшөө нэгэ гайхалтай һонин ушар тухай хөөрэе.

Намнанай лама удаан саг соо Ал­хана уулада даяанда һуухадаа, Яман­дага бурханай хубилгаан боложо, аймшагтай һүрөөтэй бухын түхэл дүрсэдэ ородог байһан юм гэхэ.

Шиираг залуу наһандаа энэ лама үргэл мүргэл хэхэеэ дахин Түбэд орон ошожо, нэгэ хэды саг соо Брайбун гэжэ суута дасанда ажаһууһан бай­гаа. Тиихэдэнь тэрээндэ юрэ бусын ушар тохёолдоо һэн ха.

Үглөөгүүртээ Намнанай энэ да­санай үндэр үргөө үүдээр ороходоо, ходо доро хүрэтэр тонгойжо ородог байгаа. Энээниие харахадаа, нютагай ламанар тэрэниие наада баридаг бо­лобо:

- Харыт даа, энэ мэдээжэ буряад лама маанадые хүндэлжэ бай­на ха юм. Бидэнэй урда хэншье бэшэ байһанаа ойлгожо, газарта хүрэтэр доро дохижо тонгойн мүргэжэ бай­нал даа.

Энэ дасанай шэрээтэ холын хараа бодолтой хүн байгаа. Нэгэтэ Намна­найн дасан хиидтэ орожо ябахыень харахадаа, шэрээтэ тэрээндэ иигэжэ хандаба ха:

- Үндэр түрэлтэ лама, үглөөдэр бодото түхэл шарайгаараа дасан­дамнай морилжо хайрлаарайгты!

Хойто үглөөниинь Намнанай лама Ямандагын һүрөөтэ буха бо­ложо хубилаад, дасан руу ороходоо, эбэрнүүдээрээ үүдэнэй тотогодо гүнзэгы хоёр зурлаа үлөөжэрхёо һэн ха...

Намнанай багша олон шабинар­тай байһан гээшэ. ХIII Далай-ламын багша алдар суута Агваан-Лубсан Доржиев оюун бэлигтэй шабинь байһан юм.

Арад түмэнэй аша туһада айхаб­тар ехэ юумэ хэһэн егоозори лама Намнанай-багша 1897 оной шорой шарагшан Тахяа жэлдэ тагаалал бо­лобо. Шэнын 13-най хуралай һүүлээр Агаһаа бууһан айлшад ХII Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэловэй мүнхэ бэедэ мүргэжэ, үргэл хэбэ.

Удаань Намнанай ламхайн нангин дурасхаалые ёһолон хүндэлэлгэдэ хабаадагшад Россиин Буддын ша­жантанай Заншалта Сангхын ХХIV Бандида Хамба лама Дамба Аюше­евтэй уулзабад. Россиин Президент В.В.Путинай Зарлигаар гүрэн түрын үндэр дээдэ хайра шагналда – Хани барисаанай ордендо хүртэһөөрнь уулзалгада хабаадагшад Дамба Аю­шеевые халуунаар амаршалбад.

- 2009 ондо Россиин Прези­дент Дмитрий Медведевэй Ивал­гын дасанда бараалхахадаа, мүнгэн һангай туһаламжа үзүүлһэнэй ашаар Россиин Буддын шажанта­най Заншалта Сангхын дасангуу­дые һэргээһэн, шэнэ дугангуудые бариһан, тэрэ тоодо Агын тойрогой Могойтын аймагай Зугаалайн да­санай Сагаан Дара эхын ордоной барилга эхилһэн байнабди, - гэжэ Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев хөөрөө һэн.

Һүүлээрнь Сагаалганай хүндын шара улаахан сай уужа, амтан эде­эндэ хүртэжэ байхадаа, делега­циин гэшүүд үгэ хэлэһэн, баяраа мэдүүлһэн байгаа.

Үүдэн сүмэ