​Ятагын дуунай эрдэмтэ багша

Ятагын аялганай тоглолто Улаан-Үдэдэ һаяхан үнгэргэгдэбэ. Энэнь хадаа ятага зэмсэгэй хүгжэлтын тоосоото хэмжээ ябуулга болоно гэхэдэ, алдуу болохогүй гэжэ hанагдана.

Ятага хаанаһаа Буряадта бии болооб?

1976 ондо анха түрүүн Буряад Уласай арадай уран бүтээлэй түбтэ багахан, 13 хүбшэргэйтэй, ятага зэмсэг Монголһоо асарагдаһан бай­гаа. Энээнhээ урда тээ манай эндэ хэншье ятага дээрэ наададаггүй hэн.

Тэрэ үедэ Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулида Монголой ятага­шадай түрүүшын шаби Цыренбат һуража байгаа. Тиин энэ хүгжэмшэн уласай хоорой дуушадые ятага дэ­эрэ наадажа һургаа һэн. Буряадай түрүүшын ятагашад тэрэл жэлдээ Москва хотодо Түбэй телевидени­ин үнгэргэдэг “Шире круг” гэһэн фестивальда ехэ амжалтатайгаар хабаадаһан юм.

1978 ондо Улаан-Үдын хүгжэмэй училищиин тэрэ үеын захирал Зи­наида Богдановна Тогочеевагай үүсхэлээр тус hургуулида ятагын таһаг нээгдээ hэн.

Бэрхэ багшанарай ашаар

Хүгжэмэй багша Ольга Иванова

Ольга Иванова ятагын таhагай түрүүшын оюутадай нэгэн болоно. Тэрэ хадаа эдир залуудаа хүгжэмэй шэдитэ оршон руу алхажа, бүхы эр­мэлзэл хүсэлөө, ажабайдалаа энэ хэ­рэгтэ зорюулһан хүн гээшэ.

Тоонто нютаг Хэжэнгэ айма­гай Могсохон һууринда хүгжэмэй һургуулиин үгышье һаань, хүгжэмшэн болохо хүсэлтэй Ольга Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида hурахаяа ороһон юм. Тэрэ үедэ Бу­ряадай мэдээжэ хүгжэмшэн, баг­ша Аюша Арсаланов буряад арадай зэмсэгүүдые хүгжөөхэ талаар ехэ ажал ябуулжа байгаа. Тиин энэ баг­ша хорёод басагадые хүгжэмшэдэй таһагта абаба. Тэдэнэй гурбаниинь лэ ятага дээрэ наададаг болоо һэн.

- Манай багшанар Аюша Арса­ланович, Валентина Цыденовна гэгшэд ямар бэрхэ, унтаршагүй эр­мэлзэлтэй, элшэ хүсэтэй зон байгаа гээшэб! Иимэ багшанарта заалгажа эхилхэдээ, хүгжэмшэнэй харгыга­ар үсэд нэтэрүүгээр дабшааб, - гэжэ Ольга Дондоковна мүнөө дурсана.

Ольга Иванова үшөө гурбадахи шатын оюутан ябахадаа, учили­щидаа багшалжа эхилhэн юм. Тэрэ гэһээр эндээ 35 жэлэй туршада таhалгаряагүй ажаллана.

Хүгжэмшэн гээшэ мэргэжэлтэн болохын тула гурбан шата дабаха ёһотой. Yхибүүн ябахадаа, хүгжэмэй һургуули гараха, удаань хүгжэмэй училищида hураха, тиигээд дээдэ һургуули түгэсхэхэ ёһотой. Оль­га Дондоковна Иванова хүгжэмэй һургуулида, училищида, дээдэ һургуулида ятага заадаг юм.

Буряад ятага

Ольга Ивановагай монголой бага­хан ятага дээрэ үхибүүдые һургадаг hэн. Тиигэhээр 2003 ондо Хитадһаа 21 хүбшэргэйтэй томо зэмсэг асару­улагдаба.

- Урдань хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй хүбшэргэй үхэр малай дэлһэ, шүрбэһөөр хэгдэдэг байгаа. Мүнөө түмэрөөр хэдэг болоо. Иимэ хүбшэргэйнүүд хүгжэмэй абяа һайнаар гаргадаг, - гэжэ багша хөөрэнэ.

Манай нютагта ятага зэм­сэг хүгжөөгдэжэ, гурба-гурбан хүбшэргэйтэй ори ганса буряад ята­га дархалагдаад байна. Тэрэниие Зүүн Сибириин соёл, урлагай дээдэ һургуулиин профессор Виктор Васи­льевич Китов, багша Эльвира Ном­шоевна Доржиева, уран дархан Ша­ров гэгшэд бүтээгөө.

- Манай мүнөө наададаг ятага 5 аялгатай – пинтатонико гэдэг, харин энэ буряад ятага тиатонико гээшэ. Хамаг ноото байдаг. Иигэжэ манай буряад ятага бии болобол даа, - гэжэ Ольга Дондоковна тайлбарилна.

Буряад ятага олон болгохо хэ­рэгтэ мүнгэ зөөри хэрэгтэйл даа. Бүхы һургуулинуудта тэрэниие нэбтэрүүлхэ гэбэл, тэдэниие олоор дархалха тусхай үйлэдбэри байгуу­лагдаха болоно.

- Ятагаар наададаг үхибүүдэй гэртэхин тус зэмсэг Хитадһаа захижа асаруулдаг, тиигэжэ түрэлхидэй хүсөөр энэ зэмсэгээр дуталданагүйбди. Гэбэшье, сэхыень хэлэхэдэ, 6-7 –той багахан үхибүүдтэ томо 21 хүбшэргэйтэй ятага хүндэ, түмэр хүбшэргэй татахань хүшэр. Харин энэ буряад ятага эгээл зохид байна бшуу, - гэжэ багша хэлэбэ.

Тиимэһээ хүгжэмэй багша мүнгэ зөөри, ятага бүтээхэ һайн дархашуул олдожо, энэ хэрэг хүгжэһэй даа гэжэ досоогоо зальбаран һуунал даа.

Хүгжэмэй hайн зэмсэг дархалхын тула һайн шанартай, үнэтэй модон хэрэгтэй, хүбшэргэйень олохо шу­хала. Мүнөө Хитадһаа асарагдадаг ятага 40-өөд мянган түхэриг сэнтэй. Буряадта бүтээгдэһэн ятагын хям­дашаг сэнтэй байбал, олон үхибүүд энэ зэмсэг дээрэ наадажа эхилхэ hэн гэжэ hанагдана.

Бэрхэ шабинар - багшын омогорхол

Эдэ жэлнүүдтэ багша ятага дээрэ наададаг нилээд олон хүгжэмшэдые һургаа. Суута Намгар Лхасаранова багшынгаа хэрэг саашань хүгжөөжэ ябаһан шабинь юм.

- Байгал театрта хүдэлдэг ята­гашад булта минии шабинар гээ­шэ. Бидэ ятагадаа дуратайбди, энэ хэрэгтээ үнэн сэхээр хандадагбди. Шабинарни хүгжэмэй элдэб харал­га, мүрысөөнүүдтэ иладаг, амжал­татай ябадаг. Ятага зэмсэгэй улам хүгжэхын, олон үхибүүдэй энээндэ hурадаг болохын тула ажал ябуул­набди, - гэжэ Ольга Дондоковна хэ­лэнэ.

Мүнөө дээрээ Буряадта эгээл бэр­хээр наададаг хүгжэмшэн Хяагта ай­магай Алтай нютагай Евгения Томи­това гэбэл, алдуу болохогүй ха. Женя хадаа Ольга Дондоковнагай шаби Евгения Дашинимаевнада заалгаа. Хүгжэмэй колледждо, соёлой дээдэ һургуулида һураад, Монголдо жэл тухай тусхай һуралсал гараад, нюта­гаа бусанхай. Евгения Монгол ошо­жо, магистратурада һураха түсэбтэй. “Байгал” театрта ажаллаха гэхэдэнь, ятага дээрэ наадаха хүгжэмшэнэй ажалай сүлөө һуури үгы.

Юундэб даа, энээнhээ урда тээ ятага дээрэ ганса басагад наададаг байгаа. Мүнөө хүдөө нютагуудаар һургуулинуудта хүбүүдшье ятага дэ­эрэ наадажа һуража байна. Жэшээнь, Хурамхаан аймагта ажалладаг Ольга Ивановагай баһа нэгэ шаби Надеж­да Хайбзановна Бадмаева хүбүүдые һургажа, энэ hая үнгэргэгдэһэн на­аданда асараа бшуу.

Аймагуудта, хотыншье хүгжэмэй һургуулинуудта ятагада олон үхибүүд һурадаг, зүгөөр мэргэжэл­тэ хүгжэмшэн болохо зон үсөөн лэ байна. Иимэ мэргэжэлдэ hураа hаа, саашадаа хүгжэмшэнөөршье, багша­аршье ажаллаха аргатай.

Дээдын шадабарида һураха

Хүгжэмшэд мэргэжэлтэй болоод лэ, дүүрэдэг бэшэ, саашадаа үргэлжэ, үдэр бүри һуражал байдаг юм. Ама­ралта гэжэ байхагүй, бэлиг шадаба­рияа мүлижэл байха ёhотой.

Ольга Дондоковнагай hайн нүхэр, Монгол ороной бэлигтэй хүгжэмшэн Мүнхэ Эрдэни хадаа юрэл ятага дээ­рэ наададаг бэшэ, элдэб онол арга­нуудые бэдэрдэг хүн юм.

- Бидэ тэрэниие hажаажа, баһал эл­дэб аргануудые туршажа, хүгжэмэй абяа гоё болгохо гэжэ оролдонобди. Ятагын хүбшэргэйнүүдые элдэб юу­мээр, хитад лапшаагай модохонуу­даар, иочинай модоор, ручкааршье тоншожо туршаад, харандаашаар тоншоһомнай, ехэ гоё, эгээл хэрэг­тэй аялга гарашоо бшуу, - гэжэ багша хөөрэнэ.

Монголой бэлигтэй хүгжэмшэн Мүнхэ Эрдэни шэнги Евгения Томи­това хүгжэмэй аялга гоё болгохо гэжэ оролдодог. Багшын һанамжаар, энэл залуу хүгжэмшэн холо ошохо, дээдэ шатын артист болохо аргатай.

Хүгжэхэ арга бэдэрһээр…

Хүгжэмэй багша ажалаа хайшан гэжэ хүгжөөхэб, яахада ятага зэм­сэг ирагуу гоё аялга нааданаб, ята­га хүгжэмэй ондоо зэмсэгүүдтэй яажа тааралданаб гэхэ мэтэ шэнжэлэлгэнүүдые хэһээр, мүнөө ажалайнгаа дүн согсолбо гээшэ. “Ятагын зөөлэн аялга” гэһэн тоглол­то-наадан хадаа бэлигтэй багшын өөрын зохёоһон түсэл гээшэ. Энэ на­аданда эдирхэн үхибүүдһээ эхилээд, бэеэ хүсэһэн хүгжэмшэд хабаадаа.

- Энэмнай һарын хугасаада үдэр һүнигүй бэлдэһэн ажалнай гээшэл даа. Харагшадай һанамжаар, ехэ гоё наадан, ятагашадай хүгжэмэй ехэ жагсаал болоо. Бидэшье өөһэдөө ба­яртайбди, - гэжэ Ольга Дондоковна хөөрэнэ.

Ородой Холбоото Уласай арадай артист Дамба Занданов, Буряадай арадай артист Баттувшин, бэлигтэй дуушан Цыпилма Аюшеева, залуу морин хууршан Эрдэм Дымбрылов гэгшэд энэ нааданда хабаадалсаа.

- Минии шабинар, тэдэнэй ша­бинар – булта тайзан дээрэ гаража, ёһотойл оркестр болоо. Цыпилма Аюшеева ятагашадай ансамбль­тай хамта “Тэргынгээ холесоогой” гэһэн буряад арадай дуу дуулаа. Хамта дээрээ 27 ятагашадай на­адажа байхадань, һүрөөтэйшье, һайхашаамааршье байгаа. Эдирхэн ятагашаднай бэлигтэй дуушадта хүгжэм наадажа байһандаа, тон ехэ­эр омогорхоо, - гэжэ Ольга Иванова тэмдэглэбэ.

Энэ нааданда хүгжэмшэнэй мэр­гэжэлдэ һурадаг гурбан шатын hурагшад, оюутад бэлиг шадабари­яа харуулба. Һуралсалай шатанууд­та ятага зэмсэг яажа шудалагданаб гэжэ хабаадагшад бэлиг шадабари­яа, эрдэм мэдэсэеэ харуулжа шадаа бшуу.

Ном хэблэхэ түсэбтэй

Ольга Дондоковна Иванова­гай хэлэһээр, оюутадай шудалха, ятагаша-хүгжэмшэдтэ туһатай ме­тодическа заабаринуудшье, теориин номуудшье огто үгы. Ятага зэмсэг ту­хай үшөө нэгэшье ном хэблэгдээгүй. Тиимэhэээ мэргэжэлтэ багша 35 жэлэй туршада хэhэн ажалайнгаа дүн согсолжо, ном хэблэлдэ бэлдэ­жэ байна. Ятага заадаг багшана­рай элдэб заабаринуудые Ольга Иванова үнинэй суглуулна.Улаан- Үдын хүгжэмэй училищида ятагын таһагай байгуулагдаhаар 50 жэлэй ойн баяр ерэхэ жэлдэ тэмдэглэгдэхэ. Энэ ушартай дашарамдуулан, багша номоо хэблүүлхэ түсэбтэй.

- “Ятагын түүхэ ба мүнөө үеындэ” гэһэн ном гаргахабди. Мүнөө һуража байһан оюутадта, мэргэжэл­тэ хүгжэмшэдтэ тон хэрэгтэйл даа. Багшанарайшье ажалда туhатай байха. Энэ ажалыемни захиралнай дэмжэжэ, ном хэблэгдэхэ бэзэ, - гэжэ багша найдалаа мэдүүлнэ.

Энэ ажалдань хамһалсаһан зон гэ­хэдэ, түүхын эрдэмэй доктор Дарима Николаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Евгения Новочеркишина, Александр Желаев, Анна Борисова болон бусад.

Багшын согсолhон ном hаяын сагта нара хараг лэ даа!

Тоглолтын үедэ

Ятагаша басагад