​"Мүнхын аршаан" мүндэлбэ

«Үнэнэй» үнэн нүхэр, арадай дархан алдартай, Буряадай соё­лой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, дүрэ буляалдалгын барилда­агаар СССР-эй спортын мастер, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Ородой Холбооной юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ Валерий Дашеевич Цыбиков түрэл Захаамин аймагайнгаа 90 жэлэй ойдо зорюулжа, “Мүнхын аршаан” гэжэ номоо уншагшадтаа бэлэглэбэ. Энэ номынь өөрынь 65 наhанай үрэ дүн, туй­лалта харуулһан ном болобо гэжэ тэмдэглэе.

Номой эхиндэ Дондок Улзытуе­вай:

Хазаар ногтын ханхинаан дор,

Халзан зээрдын турьяан дор

Зохёон ябаһан дуунуудым

Золтой нэгэн шагнуужан, -

гэһэн удхатай мүрнүүд үгтөөтэй.

Саашань Надежда Шагдурова- Гармаевагай “Уран дархашуулай ню­тагта урданай дуунууд зэдэлһээр”, Булат Жанчиповай “Уран зохёолой дээжэ – арадай дуунууд”, Галина Ба­заржапова-Дашеевагай “Урданай урлалай, уянгын хани нүхэр”, Сэн­гэ Ринчиновэй “Зуун найман үлхөө шүлэгүүд” гэhэн гаршагуудтай яруу найрагшын уран зохёолнуудай шэнжэлэлгэнүүд һубарина.

Номой нэрэ болоһон “Мүнхын ар­шаан” шүлэг номой удха тайлбарил­на гэхэдэ зүйтэй:

Үсэгэлдэр һүни би

Мүнхын аршаан олооб

гэжэ зүүдэлээб.

Аша зээ, хүбүүд басагадтаяа

Амсажа байнабди гэжэ зүүдэлээб.

Эхэ буряад хэлэмнай –

Эрдэни зэндэмэни гэжэ зүүдэлээб.

Энэ шэдитэ аршаан

тандаа баринаб би!

Тиигээд лэ дүрбэ-дүрбэн ба­дагуудтай зуун найман шүлэгүүд “зуун найман дуунуудай зэдэлээн доро” һубаринад. ”Бурхадни” гэжэ эбии, баабайгаа магтаһан шүлэг эхи табина. Тиигээд заяата нюта­гайнгаа, наһатай баабайнгаа, хай­рата эбиингээ, үбгэн таабайнгаа үреэлдэ хүртэхые уряална. Үйһэшэ дархан юундэ дун сагаан модоёо магтахагүйб даа, үгын һайханаар уянгатуулна. Эбии, баабайн буян хэнииешье үргэжэ байдаг, тиимэhээ үтэлхэ наһандань тэдэнээ хайрлажа, хүндэлжэ ябаял гэжэ дабтана. Хүнэй үтэлхэдэ, үри бэень хэһэн хэрэгыень үргэлжэлүүлхэ, “ түлэгдөөгүй үри шэрииень” харюулха ёһотой гэжэ ба­тална.

Баян хүбшэтэй нютагтаа

Баярлажа, зугаалжа ябаял даа.

Баабай, эбиин хэшэгһээ

Бултадаа амсажа ябаял даа, - гэ­хэдээ, багша-поэт илангаяа залуу үетэндэ һургаал болгон хандана гэ­хээр, юундэб гэхэдэ:

Байса үндэрэйнгөө модоной

Бутаржа унахыень мэдээгүйб.

Буурал гансахан баабаймни

Бусахагүй юм гэжэ һанаагүйб.

Мундарга уулынгаа модоной

Мухарижа унахынь мэдээгүйб.

Мансылһан хайрата эбиимни

Мордохо юм гэжэ һанаагүйб...

Заяанайнгаа хайрата нүхэртэ зорюулһан ирагуу мүрнүүд олон шүлэгүүд соо зэлэ татана. Ажамида­ралай эхи табиһан инаг дуран мүнхэ гэжэ поэт этигэнэ. Танилсаад, хани­лаад, эжэлээд, хайрлаад, хүндэлөөд ябахада, наһанай найдамтай нүхэр иимээр лэ өөртэшни хандаха гэжэ тэрэ батаар хэлэнэ.

Олон шүлэгүүд ёһо заншалаа са­хия, гурим журамаа бү алдая гэһэн шанга удхатай. Тула загаһанда шарбуулһан хүрин хара хүрхүүд угаа, дээдэ ехэ төөбии, таабайнараа ехэтэ хүндэлнэ:

Буймаан, Уяа, Бортоон –

Баабай Мүнхын хүбүүд лэ.

Байдалаа гоёор зохёогоол

Борто, Нурта, Үлэнтөөр.

Домог түүхэтэ Дулаан-Хаан уула­яа шүлэг бүхэндөө гэхээр дуулан маг­тана: Дулаан-Хаанай хараса, Үндэр- Дулаанай хормойе / Үүрэй толон шэмэглэнэ, Үндэр-Дулаанай оройһоо / Үдэрөөр буухань бэрхэтэйл, Бару­угаараа талатай Дулаан-Хаамнай / Баянхан нютагым шэмэглээд байн, Үндэр-Дулаанай хормойдо / Үнгын сэсэгүүд ургажал байн...

Валерий Цыбиковэй олон шүлэгүүдтэ хүгжэмшэд аялга таару­улжа, арадай дуратай дуунууд бол­гонхой: орон нютагаа, Захаамин дайдаяа, Буряад ороноо магтаһан; эбии, баабайгаа шаналһан: инаг ду­ранай сог зали бадарааһан...

65-яа угтажа ябаһан яруу найраг­шада захия:

Уураг тархииншни сэсэнһээ,

Уужам сэдьхэлэйшни оёорһоо,

Улаан зүрхэнэйш сохилоонһоо,

Уран гарайш гүйдэлһөө

Уран мүрнүүд урдажал байг,

Уран нарин зохёолнууд

Уурагтал дэлбэржэл байг!

Мүнөө уншагшадайнгаа анха­ралда Валерий Цыбиковэй уянгата үгүүлэл болон шэнэ шүлэгүүдэйнь дээжэhээ дурадханабди.

ЗЭРЭЛГЭЭТЭҺЭН ЗЭДЭМНИ

Үүрэй сэлмэг үглөөгүүр хүбэн сагаан үүлэдэй доохонуур, үзэсхэлэнтэ дайдынгаа адагһаань хэбэртэй, арюун тунгалаг уһатай Зэдэеэ үгсөөд ниидэжэ ябанаб. Оо, ямар гоёб даа, алтан дэлхэй... Харамаар, гайхамаар, һонирхомоор элдэб үзэсхэлэнгүүд олон болобо. Тиихэдэнь ниидэлгэеэ халта түргэн болгохоо һанаад, баруун хүлөө урагшань аалиханаар түлхеэд, зүүн хүлөө яаралгүйгөөр үргөөд табихаа байтараа ... гэнтэ һэришэбэб.

Зэдэ... Зэдэ... Зэрэлгээтэһэн Зэдэмни! Балшар бага наһанһаа энэ голой эрьедэ эрэ боложо тэн­жээб. Хэды олон ехэ, бага гол мүрэнүүдые хаража, хүлөө норгожо, аян замда ундаа харяагаашье һаа, Зэдэ минии наһанда элдин дэлхэйн нэгэл шэмэг мэтэ һанаандам байдаг. Байдалай бүхы орёо ябасые, алтан дэлхэйн нюусые ойлгоһомни энэ голой эрье дээрэ, эндэһээл эхитэй. Бул­тадаа түрүүшын алхам хэһэн шэнги хүйтэн долгитой уһан соонь шунгажа һураабди, тэрэ сагта һургаха, заабари үгэхэ хүнүүд үгы һэн. Ти­игэжэл онгосоор голоо гаталжа, үндэр эрьеһээ шанха доошоо айхаяа мэдэхэгүй һүрэжэ, нама­рай һүүлээр һая хүрэжэ байһан нимгэн мүльһэн дээгүүрнь, хотойтор, абяа гаратарнь коньки­гаар гүйлдэдэг һэмди. Ехэ бороогой һүүлээр уһанай үерлэхэдэ, бүхы хүүгэд эрье дээрэ су­гларжа, хэды шэнээн, хэды саг соо яажа нэмэ­нэб, бага болоноб гэжэ адаглажа, бэе бэетэеэ боосолдожо, үглөөгүүр баһал һөөргөө гүйлдэжэ ерэдэг бэлэйбди. Одоо хэды олон жэлэй турша­да загаһа барижа, түүдэг дээрэ шаража, амтар­хажа һуудаг һэмбибди. Дан олые баридаггүй, уһаяа бузарладаггүй, байгаалидаа наринаар хандадаг, гамнадаг байгаа гээшэ гүбди. Баабай, эбиин һургаал һэн бэзэ даа.

Хэды олон баяртай, жаргалтай үдэрнүүд го­лой эрьедэ үнгэрөө гээшэб, одоол мартагдахаар бэшэ. Даши Намсараевич Цыбиков баабаймнишье дайнда ябахадаа, Зэдэ голни ходо нюдэнэйм урда миралзан урдажа байһандал болодог һэн гэжэ хөөрэдэг һэн. Баабайнгаа хөөрэһэн нэгэ ушар һанаандаа бүхөөр хадуужа абаа бэлэйб...

«…1945 ондо ябаган сэрэгэй 892-дохи пол­кын бүридэлдэ оодон шарануудтай (японтон­той) болоһон дайнда хабаадаа һэн. Элһэн губяар 150 модоной зайе сэрэгшэд хэдэн сүүдхын тур­шада дабажа гараха ёһотой байгаа. Бултанай абажа ябаһан уһан удангүй барагдашаба. Той­роод хооһон губи. Дүтэ нааша уһан байхагүй. Шанга наран, шара тооһон. Ундаа хүрэжэ, амаа хатахаһаа ехэ зоболон үгы. Гурбан сүүдхэ яба­ад, нэгэ горхо харажархибабди. Литр хахад хэмжээнэй фляжка соогоо уһа абаад, нэгэ амя­ар гудамхижархиһан хүм. Хүнэй амидаралда уһанай сэн сэгнэшэгүй.

Тиихэдэл Зэдэ голни нюдэнэйм урдуур эзэлүүдгүй миралзан долгилhондол, амтан уһанһаань дуһал дуһалаар амсажа байһан мэтэ һанаа бэлэйб.”

Абынгаа энэ дурсалгые ходо һанажа, зэрэлгээ­тэ Зэдэдээ шүтэжэ ябадагби.

Валерий Цыбиковэй эсэгэ Даша Намсараевич Цыбиков

Зэдэ голой арюунда

Нурта голой арюунда

Наратай байха ёһотой даа,

Наһатай баабайн үргөөндэ

Найртай байха ёһотой даа.

Зэдэ голой арюунда

Зэрэлгээтэй байха ёһотой даа,

Заяатай баабайн үргөөндэ

Зугаатай байха ёһотой даа.

Хабтагай Зэдын эхиндэ

Хуратай байха ёһотой даа,

Хүгшэн баабайн үргөөндэ

Хүхюутэй байха ёһотой даа.

Жалга, Амбын оройдо

Жабартай байха ёһотой даа,

Жарантай баабайн үргөөндэ

Жаргалтай байха ёһотой даа.

«Хүрьгэн хүбүүн хүсэтэй, хүригшэ үнеэн һүтэй” гэдэг ёһоор Валерий Цыбиков хадамайн­гаа нютагта магтаал-дуу зорюулба. Ононой эрьедэ оршодог Тариин “Гигант” колхоз-мил­лионер (түрүүлэгшэнь – Николай Николаевич Ешеев) 50 жэлэйнгээ ой 1979 ондо тэмдэглээ. Тэрэ үедэ табан хушуу мал үдхэдэг энэ ехэ ажа­хы 100 мянган хонитой, 200 тэмээтэй байһан. Нэгэ гектарһаа 17 центнер хүрэтэр ургаса хуря­адаг һэн. Онон аймагтаа түрүүлһэн комбайнер Нордо Цоктоев “Жигули” автомашинаар шаг­нагдаа һэн. Мүнөө Тариин зон һандарһан хуу­шан байшан заһабарилжа, дасан нээгээ.

СЭЛГЕЭХЭН ТАРИМНАЙ

Тари Нуурай тала дайдаар

Табан хушуу малаа үдхэһэн,

Орон дэлхэйн замби дээр

Одон мэтэл хэтэдээ яларһан.

Дабталга:

Эндээл дурамнай,

Эндээл жаргалнай -

Эгээл сэнтэйхэн

Эхэ нютаг Таримнай.

Хамаг хүбүүд, басагадайнгаа соло

Хамагай дээрэ хэзээдэш үргэһэн,

Холын харгыһаа ходол энхэрэн,

Хүлеэн угтаһан Үлзытэ обоо.

Дабталга: Эндээл дурамнай,

Эндээл жаргалнай -

Эгээл сэнтэйхэн

Эхэ нютаг Таримнай.

Баяртай, жаргалтай хододоо

Бултанай түрүүдэ тэгүүлһэн,

Буян хэшэгээ зондоо дэлгээһэн

Баян байдалай Тээлиин обоо.

Дабталга: Эндээл дурамнай,

Эндээл жаргалнай -

Эгээл сэнтэйхэн

Эхэ нютаг Таримнай.