​Александр Лыгденовэй жаран табадахи хабар

«Александр Лыгденовэй рассказууд хорёод онһоо эхилээд, манай зохёолдо тогтонижоһон заншалта гурим алдангүй, дахаһан шэнгишье һаа, бэшэгдэһэн маягаараа тон он­доо, шэнэ шата, шэнэ арга боломжо буряад уран зохёолой саашаа хүгжэхэ замда нээжэ үгэнэ. Энэ юуб гэхэдэ, нэн түрүүн Алек­сандр Лыгденов үгэ бүхэнэйнгөө удха шанарые үндэр дээдын бодол­до хүргэжэ, мүнөөдэрэй орёо ажабайдалай хатуухан асуудалнуудые табижа шадана. Ехэнхи рассказуудынь олониитын удхатай гэбэшье, бултадаа юрын ушарһаа үндэһэлһэн, үргэн далайса абаһан байха юм. Александр Лыгденовтэ үгын хооһон гоёолто үгы. Энэ талаар тэрэнэй рассказууд Александр Жамбалдоржиев, Даша-Дабаа Мункуев гэгшэ­дэй бэшэдэгые һануулна. Тиигэжэ манай уран зохёолдо 50-60-аад ону­удта олдоһон рассказ шэнээр бэшэхэ маягые саашань үргэлжэлүүлбэ гээшэ. Гадна Александр Лыгденов буряад хэлэнэйнгээ баялигые улам хурсаар удхалжа, ганса хориин бэшэ, сартуул, сонгоол үгэнүүдэй аялга, хүгжэм рассказууд соогоо хэрэглэхэеэ оролдоно. Энэнь баһа айхабтар һайшаалтай», - гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо, Ородой Холбоото Уласай болон Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Цырен Галанов Александр Лыгденовэй зохёолнууд тухай бэшэһэн юм.

“Наранай баруун хадын үндэрэй оройдо дүтэлхэдэ, одоо гэжэ энэ үдэрэй халуун бууража, хойто зүгһөө һэрюуншэг һэбшээн нариихан годи­гор горхо зубшажа үлеэхэдэл гэбэ. Теэд яахаб, буряад тала дайдаарнай богонихоншье һаа зулгы һайхан зу­най саг түлэг дундаа ябана гээшэ.

... Зунай сагта Ангарскда байхада, эндэхи буряад талын шанга шэрүүн аадар мүндэр, тэнгэриин шанга ду­ун-нэрьеэн, хүнэй бэеые хайлуулхын тэндэ боложо байдаг халуун нарата үдэрнүүдыньшье шамда ходол ду­талдажа байһаншуу байха”.

“...Зунай зулгы һүни. Байгаали хатуухантай буряад тала дайда­арнай үсөөн тоото үзэгдэдэг дула­ан һүнинүүдэй нэгэниинь мүнөө энэ дайдаар аргагүй буужа ерэ­шэбэ. Майхан тэнгэриин үндэртэ мүнгэн сагаан мүшэдүүд олоороо һэринхэйнүүд, үүрэй сайтар, Үүрэй солбоной гаража үлдэтэрнь, ониб- аниб энеэбхилэлдэн, оршон той­ронхи дайдаар үдэшын харанхы­да хараһан үзэһэн һониноо, хоёр хүнэй хоорондо нангин нюуса боло­жо үгэхэ хоб-жэбыешье хоорондоо хөөрэлдэжэ үнжэхэнь лэ ха...”

Александр Лыгденовэй зохёол бүхэндэ иимэ хэһэгүүд бии. Бүхы наһан соогоо буряад тала дайдадаа дура зүрхэеэ мэдүүлжэ, үглөө бүри бодоод, түрэл байгаалиингаа зүһэ шарайе һайхашаан, зүрхэ сэдьхэ­лээ ханажа ядан, үдэр бүри үгын һайханиие шэлэн, дураяа мэдүүлжэ, уран гоёор зураглан магтажа яба­даг гү гэхээр. Буряад-монгол зон эртэ урданһаа хойшо байгаалитай хүйһөөрөө холбоотойгоо мэдэрэн, ой модондоо, гол горходтоо амиды юумэн мэтэ гамтайгаар хандадаг, уран зохёолнууд соонь байгаали эхэ гол геройнуудай нэгэн болодог байгаа. Буряад уран зохёолой энэ нэгэ гол шэнжэнь Александр Лыг­деновэй прозодо тон эли, тэрэнэй бэшэһэн “Шубуунай зада”, “Бугын дуун”, “Тохорюунууд бусаба гү?”, “Ха­барай эхин”, “Хуша”, “Намарай эхи­нэй ургыхан” болон бусад уянгата үгүүлэлнүүдтэнь эгээл гол темэнь боложо үгэһэн байдаг.

Үргэн тала дайдаар нүүжэ яба­даг байһан монгол угсаатан, буря­адууд арадай дуунуудай, үльгэр до­могуудай ёһо заншал баримталан, тойроод байгаа юумые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые хаймадажа, бодолго­то болон, дуунуудтаа, зохёолнуудтаа түүрээн магтадаг байгаа. Энээнһээ һабагшалан, буряад-монгол уран зохёолдо аллегори, метафора хэрэ­глэн бэшэһэн гүнзэгы философско удхатай үгүүлэлнүүд, ородоор - ме­дитативная проза, дэлгэрэнги юм. Монгол уран зохёолдо Даваагийн Батбаярай, Сэнгын Эрдэнын, Лодон­гийн Түдэвэй, буряад уран зохёолдо Даша-Дабаа Мункуевай, Александр Жамбалдоржиевай, Балдан Ябжано­вай, Ардан Ангархаевай, Александр Лыгденовэй, ородой классигууд соо Алексей Ремизовэй, Марина Цвета­евагай прозоор бэшэһэн зохёолнууд, мүнөө үе сагай моодно зохёолшодой нэгэн япон зохёолшо Харуки Мура­камиин “К югу от границы, на запад от солнца» гэһэн роман дурдажа бо­лоно.

Александр Лыгденовэй зохёол бүхэндэ ямар нэгэн бэлгэ тэмдэг (символ) заабол оролсоһон байдаг. Тэрэ тэмдэгынь зохёолой удха тайл­барилжа үгэһэн гэхэ гү, али геройн ами наһанда ямар удха шанартай байгааб гэжэ харуулдаг. Жэшээнь, “Нютагай татаса” гэжэ үгүүлэл соохи гол геройнь болохо Дансаран обоо, хии морин тухай эсэгынгээ хэлэһые һанажа, “Үнэн дээрээ бурхан гээшэ бии юм гү?” гэжэ бодомжолжо үзөөд, “Нютаг голойнгоо, олон зоной ябуул­тажа байдаг Обоондо шулуу нэмэл­сэжэ табяа һаа, хүнэй өөрынгөө хүсэ шадалай һүлдэ һүнэһэ үргэһэнтэй адли юм,” – гэжэ эсэгынгээ хэлэһээр, томо шулуу шэрэжэ, обоо дээрээ гар­гана. “Найман үнгэтэ һолонго” гэжэ үгүүлэл соонь байгаалиин долоон гол үнгэнүүдһээ гадна үшөө нэгэ бүхы ажамидаралай гол удха шанар­тай сагаан үнгын юундэ эгээл шуха­ла байһан тухай тайлбарилагдана.

Зохёолшын баян намтарһаа

Александр Лыгденов өөр тухай­гаа хахад хуудаһанай хэмжээндэ мэдээ бэшээд асардаг. Хүнэй ажа­байдал, бага наһан, эдир наһаниинь, һуралсал, ажал, гэр бүлэнь, зохёо­хы замынь – бэшэхэ болоо һаа, хэ­дэн ном болохо хэмжээтэй байгаал ёһотой.

Александр Галсаннимаевич Лыгденов Зэдэ аймагай Цагаатай нютагта 1952 ондо түрэһэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр 7 жэл үнгэрөөд байгаа. Дайнай хүндэ шархаһаа гүрэн түрымнай, айл аймагаймнай һэргэжэ эхилһэн, һайн үе саг һэн. “...Саг жэлнүүдэй ошохо тума, энэ­эхэн голой хоёр эрьеынь зубшажа ургаһан шугы бургааһан соогуур садатараа наадаһан, зумбараа, охот­ноонуудай зэрлиг шанга алууршад ябаһан зургаа-долоотойхон зата­гар наһаяа, үбһэ сабшалганай үедэ бухал шэрэдэгээ, хажуурай ханхи­наанай, сүлөө сагтайдаа мангир, мойһо, гүлзөөргэнэ түүдэгээ, үүрэй сайтар үетэн нүхэдтэеэ түүдэгэй ха­жууда нэгэтэ бэшэ зугаа наада хэжэ үнгэргэһэн эдир залуухан наһаяа... тоолохо гээ һаа, тоолошогүй олон һайхан үзэгдэлнүүдые һанан-һанан уяржа ябадаг хүм,” - гэжэ бага наһан тухайгаа автор “Гашуун ман­гир” гэжэ уянгата үгүүлэл соогоо бэшэһэн байдаг.

Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуули дүүргээд, Номгон далайн флодто алба гараһан юм.

“… Далай, уhан дээрэ удаан саг соо ябахада, яатарааш тγргэн газар хараха, газар дээрэхэнээ гаража, хоёр хγлөөрөө бардам бэхеэр гэшхэ­эд байха дуран хγрэдэг гээшэб! Оо, иимэ юумэ гээшые би яһала γзэһэн хүм даа. Гушаад жэлэй саада тээ Номгон далайн флодто гурбан жэ­лэй албые сэрэгэй противолодочно корабль дээрэ үнгэргэжэ, дэлхэй дэ­эрэхи эгээ ехэ далай гээшые алишье ута, үргэнөөрнь хэмжэжэ гараһан хүн байхаб. Нээрээшье, Владивосток, Сахалин, Курильска аралнууд, суута остров «Русский» гэхэ мэтые үзэһэн, үнгэржэ ошоходоо, хаана талада байһан шахуу Хабаровск хотоһоо Амур мүрэнөөр тамаржа, Татарска проливаар һөөргөө Номгон далай руугаа ороһон (энэ хотын сэрэгэй ко­рабльнуудые бүтээдэг заводһоо шэб шэнэхэн корабль абажа гараабди), эсэсэй эсэстэ аяар захын Камчатка­да ошожо, албаяа дүүргэһэн байнаб.

Камчаткада алба хэжэ ябахадаа, Командорско олтирогууд, Чукотка, Америкын Аляскын хажуугааршье ябагдажа үзэгдөө. Тиихэдээ Ном­гон далайн хойто зүгөөр байршадаг амитадые – сэнхир кит, касатка, ко­тик, тюлень гэхэ мэтэ ба олон тоо­то загаһануудые хаража, эдижэшье үзөөл юм бэзэб.

…Нам мэтын хүбүүд иимэрхүү алба үзэжэ, үшөөшье шанга, холын газар дайдаар ябаал юм бэзэ, би эндэ өөрыгөө магтажа, һайрхахаа огто һананагүйб (жэшээнь, минии үүри, сугтаа нэгэ паартада һуужа, арбада­хи классые дүүргэһэн Валера Ухи­нов уһан дорохи онгосоор дэлхэйе тойрожо үзэһэн хүн байна). Харин өөрыгөө магтахын орондо, тугаарай дээрэ дурдаһанаараа, уһан сэрэгэй алба хэжэ дэмы зобоо һэн хаб гэжэ һанагшаб.

Манай совет гүрэн гээшэ, нээрээ, һонин лэ байhан хаш; нам мэтын уһа, гол гээшые харажашье, та­маржашье мүртэй шадахагүй, одоо үргэн нэмжэгэр тала газарта үдэһэн хүбүүе юундэ тэрэ ехэ уһанай ха­жууда абаашажа зобооһон гээшэб гэхээр. Энээхэн Шэтэ, Монголой га­зараар алба хээ һаамни, намда та­атайл байгаа һэн хаш... Тэрэ шииг нойто элбэгтэй газарта дадажа ядахадаа, хэды зобоһон гээшэбиб, 7-8 һарын туршада хатигта, мүн бэшэшье арһанай үбшэндэ дайру­улжа зобоһоноо (климат гээшэнь таараагүй, нэгэ үе госпитальдошье хэбтэхэ баатай бологдоо һэн) дур­дахада хүндэ. Һониниинь гэхэдэ, һүүлдэнь албанһаа табигдахадаа, һөөргөө хуурай байдалдаа дадажа зобожо, шуһаяа һэлгүүлхын түлөө дахинаа тарюулжа зобоо һэм даа”, - гэжэ тэрэ уһан сэрэгтэ алба гараһан тухайгаа ехэ һонирхолтойгоор бэшэһэн байдаг.

Уран үгын абьяас

Алба гараһанай һүүлдэ Улаан- Үдын П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищиин дирижёр­ско-хоровой таhаг, Зүүн Сибири­ин гүрэнэй соёлой дээдэ һургуули дүүргэһэн юм.

Һүүлдэнь Лхасаран Линховоиной нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуулида найман жэлэй туршада багшалаад, наһанайнгаа амаралтада гарата­раа, Буряад Уласай Соёлой яаманай һуралсалай-методическа таһагта ажаллаһан намтартай.

Хүгжэмэй һургуулида һуража гараһан хүн гэжэ зохёолшын хөөрөөнүүдһээ эли харагдана. Рас­сказууд соонь хүгжэм, хатар, балет тухай үзэгдэлнүүд, хэһэгүүд ходо дайралдана.

Александр Лыгденов Бу­ряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ородой Холбоото Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, 1993 ондо үнгэргэгдэһэн залуу болон эхилэн бэшэгшэдэй 15-дахи конференцидэ хабаадаһан, 2006 ондо Исай Калашниковай нэ­рэмжэтэ шангай лауреат болоһон.

1980-яад онуудаар уран зохёол бэшэжэ эхилһэн юм. Рассказуудынь “Вершины”, “Морин хуур”, “Байгал”, “Байкал” сэтгүүлнүүдтэ, “Буряад үнэн” сониндо толилогдожо байдаг бэлэй. 1996 ондо авторай түрүүшынь “Морин хуур”, 2000 ондо “Тохорюу­дай бусалга” гэжэ шүлэгүүдэйнь сог­солбори хэблэгдэжэ гараһан юм.

2004 ондо Х.Намсараевай нэрэм­жэтэ Буряад драмын театрай тайзан дээрэ тэрэнэй пьесээр табигдаһан “Зүрхэн шулуун” гэһэн зүжэг олоной һонирхол татаа. Тэрэл ондо “Коно­вязь отцов” («Эсэгын сэргэ») гэһэн гаршагтай номынь ород хэлэн дээрэ хэблэгдэн гараа һэн.

“Хэрмэч” гэжэ рассказынь 2007 ондо хэблэгдэн гараһан “Ородой Холбоото Уласай арадуудай мүнөө үеын уран зохёолой антологи” соо, “Үншэн” гэжэ рассказынь 2010 ондо хэблэгдэн гараһан “Буряад уран зо­хёолой антологи” соо толилогдон­хой.

“Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ” гэһэн уласай программын хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яа­манай дэмжэлгээр “Нютагай татаса” гэжэ номынь 2014 ондо 700 хэһэгээр хэблэгдэн гараһан юм.

Эсэгын нэрэ нэрлүүлжэ

Эрэ хүн энэ наһандаа хүбүүтэй болохо, модо тарижа һуулгаад, гэр бариха ёһотой гэһэн заншал бии. Александр Галсаннимаевич хоёр бэрхэ басагадтай, дүрбэн зээнэртэй, жаргалтай эсэгэ, хүндэтэй хүгшэн аба юм. Модошье тариһан, байрашье барижа, ан-бун түбхинэһэн.

Абын нэрэ нэрлүүлжэ ябаха

Арга шадал – өөртэшни гээшэ!

Эрмэлзэл зориг – урдашни гээшэ!

Хатуу шанга зүрхэ сэдьхэлыш

Хайлуулжа шадаха дуран байха,

Хүбүүтэй боложо, угаа залгаха

Хүнэй хуби заяан байха!

Олоной дунда уламаа шангалжа,

Олоһон жаргалдаа баясан ябахам.

Огсом ажалда шунаһаар ябатар,

Оншотой наһаншни хойшоо гараха,

Наһанай хэрэг – наян дабаае

Наада дээрэнь зүдхэжэ дүүргэхэш,

Орой дээрэнь халта амарбашье,

Оодоргон саашаа доошолхош.

Шэнэ гэр шэбээндээ бодхооходоо,

Шэлбэһэтэ модо газаагаа

тарихадаа,

Шамайе нэрлүүлхэ хүбүү үргэжэ,

Шашхаа табиһан ашаяа үзэхэдөө,

Шамбалын орон үзэхэ, үгышни

Шамһаа, Хүн, өөрһөөшни дулдыдаха!

- гэжэ Александр Лыгденов “Наһанайм харгы” гэжэ шүлэг соогоо бэшэһэн байдаг.

“...Хабар, хабар... Хүнэй уташье бэшэ энээхэн наһан соо хэды дахин эрьен ерэжэ, дулаан нүлөөгөөрөө зүрхэ сэдьхэл жэгнэжэ, уяруулжа байдаг гээшэб.Үшөө нэгэ хабар шам­да үзэгдэбэ, үшөө нэгэ жэл наһан дээрээ нэмэбэбди гэхэдэшье боло­хо. Хүнэй досоо ходо һайхан, сэлмэг байдаггүй; байгаалидал адли на­мар, үбэлнүүд досоош үзэгдөөд лэ үнгэржэ байха.

“...Һайнши даа, хуби заяамни, ха­ралсажа, үргэлсэжэ байгаа Хангай дайдымни эзэд, минии өөрымни сахюусан – дошхон хатуу Жамсаран бурхамни! Наһан дээрээ наһа нэмэ­жэ, үшөө нэгэ һайхан хабарые үзэжэ байна гээшэб!” – гэжэ би досоогоо шэбшэнэм”...

Урдатнай үшөө олон хабарнууд ургы сэсэгүүдээрээ һалбаржа, зохёол бүхэнтнай Хангай дайдынгаа ханга­лаар анхилжа, баяр, жаргал түхөөжэ байг гэжэ үреэе.