​Эхэ байгаалидаа энэрхы байя

2017 он Байгаали хамгаалгын жэл гэжэ соносхогдонхой. Ушар тиимэһээ бидэ һаяхан Улаан-Үдэ хотодо оршодог «Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай уласай байгаали хамгаалгын-амита зүйн һурагшадай түб» гэһэн эмхи зургаанда ошожо, ажал хэрэгтэйнь танилсабабди.

Энэ түб хотын Орешково һууринда Юннатов үйлсэдэ оршодог. Тус түбтэ хамта дээрээ дүшөөд га­ран хүдэлмэрилэгшэд юм.

Бидэниие энэ түбэй багша Свет­лана Амараевна Дондокова урин ду­лаанаар угтан абажа, түбэй түүхэтэй, ажабайдалтай танилсуулжа, 6 га талмай дээрэ түхеэрэгдэһэн элдэб байра, сэсэрлиг, зоопаркнуудаар ябуулжа танилсуулаа һэн.

Түбэй баян түүхэһээ

1938 ондо анха түрүүн Буряад- Монголой ургамалай сэсэрлиг (бо­танический сад) байгуулагдаһан юм. Энээниие Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин амита зүйн факультедэй ботаникын тэнхи­мые даагша Святогор Валентинович Андреев нээһэн байна. Һүүлээрнь 1954 ондо тус сэсэрлигэй һуури дэ­эрэ Уласай эдир байгаали шэнжэлэг­шэдэй түб (станция юных натура­листов) бии болгогдоһон түүхэтэй. Түрүүшын захирал Петр Иннокен­тьевич Лабоденко методист Вален­тина Николаевна Черных хоёрой ударидалга доро туулай, шубуу үсхэбэрилэгшэдэй болон сэсэрлиг, овощ ургуулагшадай, сэсэг тариг­шадай бүлэгүүд нээгдэһэн юм. Тэрэ сагта тэндэ 300-450-яад һурагшад ябадаг һэн.

1963 ондо түбэй ажалшад хүдөө ажахын шэглэлтэй боложо, зүгы, эл­дэб амитадуудые үсхэбэрилэгшэд ба эдир агрохимигуудай, механизатор­нуудай, метеорологуудай, ботанигуу­дай, нарижуулан һайжаруулагшадай бүлэгүүд байгуулагдажа, 1000-аад хүүгэд эндэ ябадаг болоо. Тиихэдэ Андрей Будеевич Сельверов захира­лаар хүдэлдэг байгаа.

Хожомынь 1985 онһоо 1995 он болотор арбан долоон жэлдэ мето­дистаар ажаллаһан Анна Иванов­на Жаркая гэжэ бэрхэ мэргэжэлтэ захирал болоо һэн. Тэрэ үеэр ула­ста эмхидхэгдэһэн 298 ажал хэдэг һурагшадай бригадануудта 12700 үхибүүд хабаададаг байһан. Уласай табяад гаран һургуулинуудта ажа­лайнь түлөө автобус, хүнгэн ма­шинанууд, трактор болон машина, кабинедүүдтэнь элдэб хэрэгсэлнүүд бэлэглэгдээ. Тэдэнэр хүдөө ажахын, багшанарай дээдэ һургуулинуудай багшанартай болон Буряадай эрдэ­мэй түбэй мэргэжэлтэдтэй нягта холбоотойгоор хүдэлжэ, үрэ дүнгөө дээшэлүүлдэг һэн.

1981 ондо эрдэмтэдтэй хамта алим жэмэсэй сэсэрлиг шэнээр нэ­эгээ. Мүн олон янзын шубуудые, үнэгэн, сагаан үнэгэн (песец), туулай, халюун, заряа, хэрмэн, һармагшан гэхэ мэтэ амитадые харууһалдаг бо­лоо һэн. Зүгы олоор барижа, ехэ мёд суглуулжа абадаг бэлэй.

Аймагуудай олон һургуулинууд, шабинар ВДНХ-гай үзэмжэнүүдтэ, Москва, Воронеж, Харьков, Са­ранск хотонуудта үнгэргэгдэһэн бүхэроссиин слёдуудта, мүрысөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хаба­адажа, түрүү һууринуудые эзэлдэг һэн. Тэдэнэр Америкэ, Монгол, Пор­тугали, Германи гүрэнүүдэй мэр­гэжэлтэдтэй хамта байгаали сахин хамгаалха асуудалнуудаар монито­рингын суглаануудые үнгэргэдэг, хари гүрэнэй һурагшадые урижа, хүдөө ажахын ажалай талаар дүй дүршэлөөрөө хубаалдадаг байгаа.

1991 ондо энэ станци «Уласай байгаали сахин хамгаалгын-ами­та зүйн һурагшадай түб» боложо, ажаябуулгаяа бүри үргэдхэжэ, эндэ газарай хүрьһэ һайжаруулха, сэсэг, ургамалай шэнэ янзануудые шэнжэ­эхэ талаар ажал ябуулагдадаг болоо. Тиихэ зуураа ой модо һэргылэн хам­гаалха, түймэртэ шатаһан талмайну­удта шэнээр модо ургуулха ажалнууд эдэбхитэйгээр ябуулагдаа.

2000 онһоо Жаргал Гармаевич Цыдыпов ударидажа, энэ шэглэлээр ажалладаг уласай нэмэлтэ болбосо­ролой багшанартай нягта холбоо­тойгоор хүдэлһэн байна. Байгаали сахин хамгаалха, тэрээндэ дуратай­гаар үхибүүдые хүмүүжүүлхэ, га­зарай хүрьһэ һайжаруулха элдэб аргануудые бэелүүлхэ, эм дом бо­лодог ургамалнуудтай танилсуулха талаар, буряад арадайнгаа ёһо зан­шал баримталан, байгаалитай, ан амитадтай холбоотойгоор хизаар ороноо шэнжэлэлгын асуудалнуудта зорюулагдаһан олон тоото конфе­ренци, семинарнууд уласай хэмжэ­эндэ үнгэргэгдэдэг һэн.

Энэ шэглэлыень үшөө саашань хүгжөөжэ, 2005 онһоо Виктор Нико­лаевич Тимофеев гэжэ шадамар бэр­хэ, үнэн зүрхэнһөө ажалдаа хандадаг мэргэжэлтэ тус эмхи зургааниие ударидана.

Оршон байгаалидаа энхэргэн байха

Мүнөө үедэ түбтэ арбаад мэргэ­жэлтэ багшанар үхибүүдтэй ажал­лана. Эндэ хотын һургуулинуудай ой модоор, ургамал, жэмэсээр, ан амитадаар һонирходог үхибүүд хэшээлнүүдэйнгээ һүүлээр ерэ­жэ, багшанарай ударидалга доро шэнжэлэлгэнүүдые хэдэг юм.

Тус түбтэ «Экос» (ударидагша – Людмила Климовна Старикова), «Азбука юного эколога» (Наталья Николаевна Тирских), «Цветочный калейдоскоп» (Светлана Амараевна Дондокова), «Урбоэкология» (Се­рафима Тойбогоевна Дондукова), «Байкаловедение» (Арюна Пурбо­доржиевна Цыбденова), «Экология леса» (Любовь Александровна Ба­ландина) гэһэн бүлэгүүд хүдэлдэг байна. Эдэнэй нэрэнүүдһээ байгаали гамнан ябаха, һэргээхэ зорилготой­гоор хүүгэдые хүмүүжүүлхэ ажал ябуулагдана гэжэ ойлгохоор. Багша­нар ганса танилсуулгын ажал ябу­улдаг бэшэ, шэнжэлэлгэдэ ехэхэн анхаралаа хандуулдаг юм. Тэрэнэй хажуугаар хотын һургуулинуудта энэ шэглэлнүүдээр элдэб факуль­тативуудые нээжэ, һурагшадые һонирхуулна.

Энэ түб Буряад Уласай хэмжээндэ хүдөө аймагуудай нэмэлтэ болбосо­ролой багшанарые суглуулжа, семи­нарнуудые үнгэргэдэг, һурагшадай дунда элдэб һонин урилдаануудые: «Байгалайнгаа ой модо аршалая», «Эдир тимирязевец», «Подрост», «Минии тоонто нютаг: байгаали, соёл урлал, арад», «Бидэ байгаалиин нүхэдбди», «Уһанай мүрысөөн» г.м. эмхидхэдэг гээшэ. Мүрысөөнүүдтэ илажа гараһан шабинар нютаг мо­жоёо түлөөлжэ, бүхэроссиин урил­даануудта хабаададаг юм. Жэшээнь, һаяын үдэрнүүдтэ «Минии тоонто нютаг: байгаали, соёл урлаг, арад» гэһэн мүрысөөндэ илаһан Цырено­ва Айлана болон «Уһан: ерээдүйе түсэблэе» гэһэн мүрысөөндэ шал­гарагша Константинова Елена хоёр Москва хото ошохонь.

– Манай ажалай зорилго хадаа үхибүүдтэ оршон тойронхи Эхэ байгаалияа гамнаха, һэргээхэ мэдэ­рэл хүмүүжүүлгэ болоно. Илангаяа мүнөө уһа голой, ой модоной бог шо­ройгоор бузарлагдажа байһан сагта. Хүн зоной хайша хэрэг хандасаһаа иимэ хохидолдо оронобди, модо ехээр отолһонһоо боложо, уһа гол­най шэргэнэ, ган гасуур тохёолдоно гээшэ. Хүүгэдтэ эдэ бүгэдые бүри эхин һургуулиһаань ойлгуулжа үгэхэ шухала. Үхибүүд, илангаяа хо­тынхид интернет, телефон, смарт­фон, айфон гэхэ мэтые шагаагаад лэ һууна ха юм. Хара ажал хэнэгүй, газарай хүрьһэнтэй хүдэлнэгүй, сэбэр агаараар амилнагүй шахуу. Тиимэһээ энэ манай түбтэ ерэжэ, амитадые харууһалхадаа, ургамал, сэсэгүүдые ургуулхадаа, ухаан бодо­лоо хүгжөөнэ, сэдьхэлдэнь энхэргэн хандаса хүмүүжэнэ гэжэ һанагдана. Зунай амаралтын үедэ 14 наһа гүйсэһэн, эрхэтэнэй үнэмшэлгэтэй болоһон хүүгэд манай түбтэ ерэжэ, түлбэритэй ажал хэхэ аргатай юм, – гэжэ Светлана Амараевна хөөрэнэ.

Үнэхөөрөөшье түбтэ аргагүй ехэ ажал ябуулагдадаг юм байна. Хоёр дабхар гол байшан соонь һуралсалай хэдэн һаруул танхимууд. Амитадай байрладаг зоокабинет соо хомяк, ту­улай, далайн гахай (морская свинка), щёгол гэжэ бишыхан шубууд, попу­гай карелла, үхэр хулганаан, туулай, хэрмэн, Боливи, Перу, Чили, Арген­тина гүрэнүүдтэ ажамидардаг Дегу гэжэ хэрмэн, мэлхэй, аквариум соо хэдэн янзын бишыхан загаһанууд. Хоёрдохи дабхарта хэдэн янзын ур­гамал, сэсэгүүдээр шэмэглэгдэһэн аргагүй гоё һайхан оранжерей бай­на. Эдэ нэрлэгдэһэн амитадые ба ургамалнуудые үхибүүд өөһэдөө харууһалдаг, ургуулдаг юм.

Түбэй хорёо соо ехэ гэгшын ден­дропарк соо хоморой модонууд урга­даг юм. Ганса Япон гүрэндэл ургадаг сакура модоной эндэхи уларилда тааража ургадагынь гайхалтай. Үрэ жэмэс үгэдэг модонууд олоор тариг­данхай. Томо гэгшын теплицэнүүд соо элдэб янзын сэсэгүүдэй, перец, капуста, помидор гэхэ мэтын расса­данууд һуулгагданхай. Эндэхи ула­рилда мүн лэ тааража үбэлжэһэн ин­дюк гэжэ аргагүй гоё һайхан шубуун манай һонирхол татаһан байна.

Эдэ мэтые хаража танилсаад бай­хадаа, эндэхи хүдэлмэрилэгшэдэй ажал айхабтар ехэшье, дэмбэрэл­тэйшье, буянтайшье, хүндэшье гэжэ ойлгохоор. Тэдэнэр хэжэ байһан хүдэлмэридөө шунажа ороһон, үнэн зүрхэнһөө хандажа ажалладаг зон гэжэ эли.

Баян түүхэтэй, һурагшадые хүмүүжүүлгын талаар холо ойро суурхаһан «Уласай байгаали сахин хамгаалгын-амита зүйн һурагшадай түб» ехэ хүдэлмэри ябуулна. Саа­шанхи ажалдань амжалта хүсэе.

Елена Дамдиновагай гэрэл зурагууд