​"Буряадай Шаляпин" гэжэ алдаршанхай

ЭЛИТЭ ЕХЭ, гайхамшагта дуу­шан, ниитын ажaл ябуулаг­ша, М.Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай Бүхэсоюзна кон­курсын лауреат болон дипломант, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат, Агын Буряадай тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, СССР-эй арадай артист Ким Иванович Ба­зарсадаевай түрэhөөр 80 жэлэй ой үргэнөөр тэмдэглэгдэжэ байна.

Оюун бэлигтэ дуушан тухай Рос­сиин искусcтво шэнжэлэгшэд, соё­лой элитэ мэдээжэ ажал ябуулагшад тоти мэргэнээр, уран хурсаар ии­гэжэ хэлэhэн байдаг: «Тэрэнэй юрэ бусын, үзэсхэлэн уянгата hайхан, ой ухаанда орошогүй эршэ дэлисэтэй бажаганама бас бүдүүн хоолойнь бүхы түби дэлхэй дээгүүр hүр жабха­лантайгаар зэдэлhэн байха юм. Тэрэ хододоо дуулаха дуратай hэн. Энэ хадаа тэрэнэй наhанай нангин хэрэг байhан гээшэ», - гэжэ суута дуушан, Россиин Гүрэнэй Дүүмын депутат Иосиф Кобзон унаган нүхэр тухай­гаа дулааханаар дурсан хэлэhэн юм.

Ким Иванович Базарсадаев «ХХ зуун жэлэй алтан хоолой» гэжэ Рос­сиин хүгжэмэй түүхэдэ оронхой. «Ким Иванович хадаа дэлхэйн бас хоолойтой гайхамшагта дуушадай нэгэн болоно» гэжэ оперын мэдээ­жэ режиссёр И.М.Туманов нэрлэhэн гээшэ. Манай дуушанай 1960 гаран ондо Финляндяар гаcтрольдо ябаха­дань, Ким Базарсадаевые «Буряадай Шаляпин» гэжэ ороной Президент Урхо Калева Кекконен нэрлээ hэн ха. «Базарсадаев шэнги тиимэ дуушад үсөөхэн юм гэжэ мүнөө үеын искусcтвын элитэ ехэ ажал ябуулаг­ша Р.М.Тихомиров онсолон тэмдэ­глээ hэн.

Эхэ-байгаали Ким Базарсадаевта оюун бэлиг түхөөгөө. Тэрэ үзэсхэлэн hайхан аялга сохисотой, хүнды түмэр шэнги хүнхинэhэн хүсэтэ хүдэр шанга, онсо өөрсэ бас хоолой­той байгаа. Аалиханааршье, шанга­аршье таталуулхадань, тэрэнэй хоолой тунгалаг сэлмэг үдэр уhанай нюруугай миралзажа байhан юумэ­дэл нэгэ жэгдээр, уянгата hайханаар зэдэлдэг байhан гээшэ.

Хүсэтэ бүргэд шубуунай далияа үргэнөөр дэлеэд, Агын уужам талын оёоргүй сэнхир номин огторгойн уудамаар hалхи хаха эсхэн, омог дорюунаар, hүp жабхалантайгаар ниидэhэн юумэдэл, Ким Базарсада­евай хүнхинэмэ хоолой түрэл нютагайнгаа hүp хүсэ, арад түмэнэй сэ­сэн мэргэн бодол, нугаршагүй зориг шэнгээжэ абаhан байха юм.

КИМ БАЗАРСАДАЕВ 1937 оной гал улаагшан Үхэр жэлэй апрель һapын 22-то Агын тойрогой Хойто- Ага нютагта хүдөөгэй багша Иванай Базарсада Балданай Цырегма хоё­рой үнэр баян бүлэдэ түрэhэн юм. Дайнай эхилхэдэ, Базар-Сада Иванов эсэгэ ороноо хамгаалхаяа мордоо бэ­лэй. Тиин хатуу шэрүүн байлдаануу­дай нэгэндэ тэрэ баатарай үхэлөөр yнahaн юм. Гэбэшье эсэгынгээ хэрэ­гые хүбүүниинь үргэлжэлүүлээ.

Тэрэ 1954 оной зун 7-дохи класс дүүргээд, шанга шалгалта барижа, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида hурахаяа ороо hэн.

Һаял хада Ленинградай консер­ватори дүүргэhэн залуу багша Лха­саран Линховоиной заадаг дуунай классай шаби болоо бэлэй. Учили­щиин 3-дахи курс дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр тэрэ Ленинград ошожо, Н.А.Римский-Корсаковой нэрэмжэтэ консерваторидо гайхамшагта дуушан, профессор И.И.Плешаковой класста hурахаяа ороһон байгаа. «Иван Иванович Плешаков ха­даа Лхасаран Лодоновичой багша байhан юм. Ушар иимэhээ би баг­шынгаа багшада заалгажа, оперын дуушанай мэргэжэл шудалhан, онол шадабаряа нарижуулhан, мүлиhэн хүмби», - гэжэ Ким Иванович хөөрэдэг hэн.

К.Базарсадаев hуража байха үедөө оперно театрай тайзан дээрэ зохёохы ажалайнгаа намтар эхил­хэ золтой байhан юм. 1959 ондо Буряадай литература болон искус­ствын хоёрдохи декадада хабаадал­саа hэн. 1962 ондо тэрэ М.Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай бүхэсоюзна конкурсдо хабаадахадаа, диплом­до хүртэбэ. Тэрэ оюутан ябахадаа, Финляндиин ниислэл Хельсинки хо­тодо үнгэргэгдэhэн уласхоорондын конкурсдо мүн лэ дипломоор шаг­нагдаа бэлэй. 1970 ондо дуушадай бүхэсоюзна конкурсдо хабаадахадаа, лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм.

1963 ондо консерватори дүүргэхэдээ, Ким Базарсадаев А. Даргомыж­скиин «Лусууд эхэнэртэ» Тээрмэшэ­нэй орёо хүшэр партиие шадамар бэрхээр гүйсэдхөө hэн. Нютагаймнай хүбүүн ямар хүнүүдтэй хамта hурааб даа! Эдэмнай хэд бэ гэбэл, дуушадай уласхоорондын болон бүхэсоюзна конкурснуудай лауреадууд, СССР-эй Гүрэнэй болон Ленинскэ шангуудай лауреадууд, СССР-эй арадай артист­нууд Елена Образцова, Владимир Атлантов, Ирина Богачева, Николай Охотников, Людмила Филатова гэг­шэд болоно. Теэд Ким Базарсадаев эдэ ялагар ододой дунда дутуугүй хурсаар гэрэлтэдэг байгаа бшуу!

КОНСЕРВАТОРИ дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр тэрэ Бүхэроссиин га­строльно нэгэдэлэй дуушан, Совет Армиин А.В.Александровай нэрэм­жэтэ дуу, хатарай Улаан тугта ан­самблиин дуушан болоод, амжалта­тайгаар хүдэлхэдөө, дэлхэйн олон оронуудаар гастрольдо ябаhан байгаа. 1966 ондо партиин обкомой урилгаар К.И.Базарсадаев түрэл республикадаа ерэжэ, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй теа­трай дуушан болоhон юм.

Түрэл театрайнгаа тайзан дээрэ К.И.Базарсадаев ород болон гадаа­дын классикын, совет оперонуудай, буряад композиторнуудай зохёол­нуудай 30 гаран парти гүйсэдхэжэ, толотомо образуудые үнэншэмэ то­доор байгуулhан, тобойсо харуулhан алдартай: А.Бородинай «Игорь тайжада» - Галицкиин, Ш.Гуногой «Фаустда» - Мефистофелиин, Дж. Вердиин «Аидада» - Рамфисай, “Ри­голеттэдэ» Монтеронегэй, «Атти­лада» - Аттилын, М.Мусоргскиин «Хованщинада» - Досифейн, «Бо­рис Годуновто» - Годуновой, Дж. Пуччиниин «Турандодто» - Тиму­рай, С. Рахманиновай «Алекэдэ» - Алекын, М.Глинкын «Хаанай түлөө ами наhаяа үгэлгэдэ» - Иван Суса­нинай, П.Чайковскиин «Евгений Онегиндэ» - Греминэй болон бу­сад образуудые шадамар бэрхээр, уран хурсаар нaaдahaн байгаа. Тэрэ үндэhэн оперонуудай гол партинуу- дые амжалтатайгаар гүйсэдхэhэн юм. М.Фроловой «Энхэ-Булад баа­тарта» Буумал хаанай, Солбон ба­атарай, Б.Ямпиловай «Нюдөө харалгада» Намжилай, «Цыремпил Ранжуровта» Василиин, «hүрөөтэ шэрүүн жэлнүүдтэ» Бадмын обра­зуудые тобоймо хурсаар гаргажа шадаhан байха юм. Ким Базарса­даевай алтан тайзан хэмжээгээрээ үргэншье, аза талаантайшье, ашаг үрэтэйшье байгаа. 30 гаран жэл соо хэдэн арбаад гол рольнуудые наадаа ха юм. Энээниие агуу дуушанай ал­тан тайзан гэбэл, зүйтэйшье ха даа. Тэрэ Буряад оронойнгоо, монгол угcaaтa арадайнгаа, Совет гүрэнэй, Орос ороной hүp hүлдые, нэрэ хүндые улам дээшэнь үргэлсөө. Тэ­рэнэй үргэн ехэ репертуарта камер­на зохёолнууд: романснууд, совет болон буряад композиторнуудай дуунууд, арадай дуунууд ородог hэн. Ким Иванович оронойнгоо олон хо­тонуудаар гастрольдо ябаhан, дэл­хэйн 30 гаран ороной, тэрэ тоодо Монголой, Чехословакиин, Англиин, Норвегиин, Франциин, Финляндиин, Хитадай, Японой ба бусад оронуудай арад зондо оюун бэлигээ бэлэглэhэн байгаа.

СССР-эй арадай артист Ким Базар­садаевай гүйсэдхэhэн хүгжэмтэ зо­хёолнуудай хэдэн диск (пластинка) «Мелодия» фирмэ гаргаһан байгаа. Элитэ ехэ буряад артистын зохёо- хы ажал ябуулгада зорюулагдаhан «Байгалай толон» гэжэ телевизион­но фильм 1986 ондо СССР-эй Түбэй телевиденеэр харуулагдаа бэлэй.

Ким Иванович Базарсадаев ниитын ажал эдэбхитэйгээр ябуулдаг байhан юм. Тэрэ Буряадай хүгжэмэй бүлгэмэй түрүүлэгшэ, Бүхэроссиин соёлой жасын президиүмэй гэшүүн байhан гээшэ. 1989 ондо Ази-Сиби­риин можо нютагуудай оперо ба ба­ледэй театрнуудай уласхоорондын эблэлэй президентээр hунгагдаа hэн. 1995 oнhoo Буряадай оперо бо­лон баледэй академическэ театрай директорээр хүдэлхэдөө, залуушуу- лые hypгaн хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхаралаа хандуулдаг байгаа. Һүүлээрнь тэрэ республикын соёлой министрэй зүбшэлэгшөөр ажалла­ба.

Искусство хүгжөөлгэдэ гайхам­шагта амжалта туйлаhанайнгаа, ниитын эдэбхитэй ажал ябуулhа- найнгаа түлөө К.И.Базарсадаев Арадуудай Хани барисаанай, Хүн- дэлэлэй орденуудаар, Монголой «Хүндэлэлэй тэмдэг» медаляар шагнагданхай. 1973-1974 онуудта концертнэ-гүйсэдхэлгын ехэ ажал ябуулhанайнгаа түлөө Ким Ивано­вич 1975 ондо Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шанда хүртөө hэн.

Гэнэ тодхор газар дороhоо гэжэ хэлсэдэг гээшэ. 2002 оной түгэсэжэ байха үедэ Ким Иванович Базарса­даев 65 наhатайдаа - шиираг сарюун хаhадаа гэнтэ алтан дэлхэйhээ хали­жа ошоходоо, үндэhэн буряад искус­ствада туйлай ехэ, хүсэлдүүлэшэгүй гээлтэ хохидол ушаруулаа hэн.

ТЕЭД он жэлнүүдэй үнгэрхэ тудам арадай дуушанай мартагдашагүй ду­расхаал олониитын ухаан бодолые хүлгүүлнэ. Гайхамшагта дуушан, оюун бэлигтэй хүн, Эхэ оронойнгоо патриот байhан Ким Базарсадае­вай гэрэлтэ hайхан дурасхаал арад түмэнэй ухаан бодолдо, оюун бэли­гыень сэгнэдэг бүхы хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэлдэ хэтэдээ үлэнхэй. Тэрэнэй хэтэдээ мүнхэ хүнхинэмэ hайхан хоо- лой мүнөөнэй ба ерээдүйн үетэнэй гүн сэдьхэлдэ хододоо шэнхинэн со­ностожо байхань дамжаггүй.

Арадай дуушанай дурасхаалые ёhолон хүндэлжэ, СССР-эй арадай ар­тист К.И.Базарсадаевай нэрэмжэтэ Соёлой жаса 2006 ондо байгуулагда­жа, тэрэнэй наhанай нүхэр - Буряад Республикын габьяата врач Сера­фима Даниловна Базарсадаева тус Жасын президентээр табигдаа hэн. «Бэлигтэй залуу дуушадые дэмжэ­хын тула Жаса байгуулагдаа. Энээ­нэй тула манай Жаса соёлой элдэб хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэхэ, конкурснуудые, уулзалгануудые үнгэргэхэ байна”, - гэжэ Серафи­ма Даниловна хэлэнэ. Россиин Фе­дерациин Гүрэнэй Дүүмын Соёлой хорооной түрүүлэгшэ И.Д.Кобзон Амаршалгын бэшэг эльгээхэдээ, 100 мянган түхэригэй хандиб унаган нүхэр Ким Базарсадаевай нэрэмжэтэ Соёлой жасада үргэhэн байгаа.

Алдарта дуушанай 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан элдэб хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдөө hэн. Со­лото дуушанай нэрэмжэтэ хүүгэдэй искусствын hургуули Агада бай­гуулагдажа, мүнөөнэй түгэс hайн түхеэрэлгэнүүдтэй, компьютерна классуудтай, 250 хүнэй hууритай харалгын танхимтай гурбан дабхар шэнэ байшан баригдаа. Тэрэнэй ажал ябуулга тухай үзэсхэлэн Бу­ряадай Соёлой болон искусствын музей соо нээгдэhэн, «Ким Базарса­даев ажабайдалдаа ба тайзан дээ­рэ» гэжэ журналист Баясхалан Да­баинай альбом-ном гаргагдаhан, тэрэнэй ажаhууhан гэрэй ханада Дурасхаалай самбар бэхилэгдэhэн, Ким Ивановичай дурасхаалда зорюулагдаhан ехэ концерт Ула­ан-Баатар хотодо үнгэргэгдэhэн, дуушадай уласхоорондын конкурс эмхидхэгдэhэн байгаа. Эдэ бүхы үйлэ хэрэгүүдые бэелүүлгэдэ наhанайнь нүхэр Серафима Дани­ловна, эсэгынгээ замаар дабшажа, дуушад болоhон үхибүүдынь - Саяан Эржена хоёрынь ехэ үүсхэл эдэбхи гаргаһан байха юм.

СССР-эй арадай артист Ким Ива­нович Базарсадаевай 80 жэлэй ойдо зорюулагдаhан дурасхаалай гала- концерт 2017 оной апрелиин 15-да Буряадай оперо болон баледэй ака­демическэ театр соо боложо, олон тоото харагшад, түрэһэн тоонто Ага нютагһаань айлшад сугларба.

Гэрэл зураг дээрэ арадай дуушад: Монголой - Д.Жаргалсайхан, Советскэ Союзай - И.Кобзон, К.Базарсадаев «Алтарганын» нааданай үедэ. Ага. 2002 он